Indeks pokrycia gruntów ornych roĞlinnoĞcią w okresie zimy – wskaĨnik ten zaliczany jest do wskaĨników agroekologicznych okreĞlających stopieĔ

reali-zacji zrównowaĪonego systemu produkcji w rolnictwie (zakáada siĊ minimalny poziom indeksu – pokrycie 33% powierzchni gruntów ornych); obliczony indeks pokrycia gruntów roĞlinnoĞcią w okresie zimy wynosiá, w przypadku uprawy:

x pszenicy ozimej – 58,4%, x Īyta ozimego – 52,4%.

Oznacza to, Īe Ğrednio w grupach gospodarstw ekologicznych uprawiają-cych te zboĪa obecnoĞü upraw podczas zimy (okrywa roĞlinna) znacznie prze-wyĪszaáa zakáadany minimalny poziom. ĝrednio w próbie ponad poáowa po-wierzchni gruntów ornych byáa pod pokrywą roĞlinną podczas zimy.

Podsumowując, naleĪy stwierdziü, Īe produkcja pszenicy ozimej i Īyta ozimego w gospodarstwach ekologicznych pozwoliáa na uzyskanie nadwyĪki bezpoĞredniej bez dopáat. Jej poziom odzwierciedlaá relacje pomiĊdzy przycho-dami a poniesionymi kosztami bezpoĞrednimi. ĝrednio w próbie badawczej go-spodarstw, nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat z uprawy 1 ha pszenicy wynosiáa 1945 zá, a Īyta – 908 zá, natomiast po uwzglĊdnieniu wsparcia przez dopáaty by-áo to odpowiednio 3602 i 2589 zá. Plon ziarna, zarówno pszenicy, jak i Īyta,

uksztaátowaá siĊ na niĪszym poziomie niĪ Ğrednio w gospodarstwach indywidu-alnych, podczas gdy cena sprzedaĪy ziarna byáa wyĪsza od przeciĊtnej ceny skupu w kraju. Przychody z produkcji pszenicy i Īyta znacznie przewyĪszaáy poniesione koszty bezpoĞrednie (odpowiednio 5,9- i 7,2-krotnie), co znalazáo odbicie w wysokim poziomie wskaĨnika opáacalnoĞci bezpoĞredniej.

Przeprowadzona wstĊpna ocena zrównowaĪenia Ğrodowiskowego ekolo-gicznych gospodarstw produkujących pszenicĊ ozimą i Īyto ozime wskazuje na znaczny stopieĔ dostosowania tych jednostek do wymogów rolnoĞrodowisko-wych. W organizacji produkcji w badanych grupach gospodarstw uprawiających omawiane zboĪa zachowane byáo wáaĞciwe zmianowanie roĞlin i stopieĔ róĪno-rodnoĞci w strukturze upraw w gospodarstwie oraz wysoki stopieĔ realizacji zrównowaĪonego systemu produkcji w rolnictwie.

Podsumowanie

W rozdziale przedstawiono wyniki ekonomiczne oraz zamieszczono ob-szerny zestaw danych iloĞciowych i wartoĞciowych charakteryzujących dziaáal-noĞci produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej objĊte w 2016 roku badaniami w systemie AGROKOSZTY. W gospodarstwach konwencjonalnych przedmiotem badaĔ byáy: pszenica ozima, Īyto ozime, rzepak ozimy, áubin sáodki, groch pastewny oraz tuczniki (tj. Īywiec wieprzowy), natomiast w gospodarstwach ekologicz-nych – pszenica ozima i Īyto ozime. Dobór dziaáalnoĞci wynikaá z przyjĊtego planu badaĔ. Gospodarstwa, w których prowadzono badania, wybrano w sposób celowy z reprezentacyjnej próby gospodarstw, która znajdowaáa siĊ w polu ob-serwacji Polskiego FADN.

Celem badaĔ byáo wskazanie gáównych czynników warunkujących regio-nalne zróĪnicowanie opáacalnoĞci produkcji badanych dziaáalnoĞci. Analizie pod-dano ich wyniki w grupach gospodarstw wydzielonych wedáug poáoĪenia w regionach rolniczych Polski, tj. Pomorze i Mazury, Wielkopolska i ĝląsk, Ma-zowsze i Podlasie oraz Maáopolska i Pogórze. Wyniki w ukáadzie regionalnym zaprezentowano na tle Ğrednich wyników w caáej próbie badawczej gospodarstw.

W 2016 roku nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat z 1 ha pszenicy ozimej Ğrednio w próbie badawczej gospodarstw wynosiáa 2123 zá, a w ujĊciu regional-nym od 1945 zá w próbie gospodarstw z Mazowsza i Podlasia do 2399 zá w go-spodarstwach z regionu Pomorze i Mazury. Jej wysokoĞü warunkowaáy wyniki produkcyjno-cenowe i bezpoĞrednie koszty uprawy. Rozpatrując siáĊ oddziaáy-wania dwóch czynników, tj. przychodów i kosztów, stwierdzono, Īe decydujący wpáyw mają przychody. Koszty bezpoĞrednie mogą spowodowaü zmianĊ kolej-noĞci regionów, jeĪeli kryterium oceny jest wysokoĞü przychodów i nadwyĪki bezpoĞredniej bez dopáat, jednak na wysokoĞü nadwyĪki decydujący wpáyw ma

czynnik pierwszy. Jest to potwierdzeniem badaĔ wczeĞniej prowadzonych, które wykazaáy, Īe nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat z dziaáalnoĞci produkcji roĞlin-nej nie jest dodatnio skorelowana z kosztami bezpoĞrednimi, czyli nie są one czynnikiem decydującym o jej poziomie.

UwzglĊdniając w rachunkach wsparcie przez dopáaty (od 848 do 884 zá/ha), nadwyĪka bezpoĞrednia liczona áącznie z dopáatami z 1 ha pszenicy ozimej Ğrednio w próbie wynosiáa 2992 zá, a w regionach od 2829 zá w gospo-darstwach z Mazowsza i Podlasia do 3258 zá na Pomorzu i Mazurach.

Wyniki badaĔ pokazują, Īe regionalne poáoĪenie gospodarstw nieznacznie silniej (1,1-krotnie) róĪnicowaáo koszty bezpoĞrednie poniesione na uprawĊ pszenicy niĪ przychody, porównując wartoĞci skrajne w pierwszym przypadku róĪnica na 1 ha wynosiáa 378 zá, a w drugim – 351 zá.

Najkorzystniejsze wyniki pszenicy ozimej odnotowano w gospodarstwach z regionu Pomorze i Mazury. Wskazuje na to najwyĪsza nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat (2399 zá/ha), ale takĪe najwyĪsza efektywnoĞü ekonomiczna (299,9%) i dochodowoĞü produkcji (40,74 zá/dt) oraz dochodowoĞü pracy (308,83 zá/godz.) i ekonomiczna jej wydajnoĞü (463,34 zá/godz.). PszenicĊ uprawianą w tym regionie charakteryzowaáa takĪe wysoka konkurencyjnoĞü kosztowa, o czym Ğwiadczy najmniejszy udziaá kosztów bezpoĞrednich w wy-tworzonej nadwyĪce bez dopáat (50,0%). Natomiast w regionie Mazowsze i Podlasie wyniki pszenicy ozimej na ogóá byáy najmniej korzystne. Potwierdze-niem jest najniĪsza nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat (1945 zá/ha), relatywnie niski wskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej (237,7%) oraz najwiĊksza koszto-cháonnoĞü produkcji (25,23 zá/dt). NaleĪy dodaü, Īe uprawĊ pszenicy w tym re-gionie charakteryzowaáa najwiĊksza pracocháonnoĞü (9,4 godz./ha), w konse-kwencji wskaĨniki przedstawiające dochodowoĞü pracy (205,87 zá/godz.) tech-niczną (5,9 dt/godz.) i ekonomiczną (355,33 zá/godz.) jej wydajnoĞü byáy rów-nieĪ – w odniesieniu do pozostaáych regionów – najmniej korzystne.

W 2016 roku uprawa Īyta ozimego na poziomie nadwyĪki bezpoĞredniej byáa opáacalna. ĝrednio w próbie badawczej nadwyĪka bez dopáat z 1 ha Īyta wynosiáa 1163 zá, a w grupach gospodarstw – od 937 zá w regionie Mazowsze i Podlasie do 1410 zá w regionie Pomorze i Mazury. Po uwzglĊdnieniu dopáat przysáugujących do uprawy Īyta (od 862 do 895 zá/ha) nadwyĪka bezpoĞrednia liczona áącznie z dopáatami Ğrednio w próbie wynosiáa 2044 zá/ha, a w regionach od 1830 do 2299 zá/ha. Czynnikiem stymulującym poziom nadwyĪki bez dopáat byáy przychody, a regionalne poáoĪenie gospodarstw uprawiających Īyto 3,1-krotnie silniej róĪnicowaáo ich poziom niĪ koszty bezpoĞrednie.

Oceniając sprawnoĞü ekonomiczną produkcji Īyta w regionach, trudno jednoznacznie stwierdziü przewagĊ któregoĞ z nich, niemniej jednak obliczone

wskaĨniki pozytywnie wyróĪniają region Pomorze i Mazury oraz Maáopolska i Pogórze. W pierwszym z wymienionych regionów jednostkowe koszty bezpo-Ğrednie produkcji Īyta (16,29 zá/dt) byáy relatywnie niskie, a wysoka byáa do-chodowoĞü produkcji (31,45 zá/dt) i nakáadów pracy (188,31 zá/godz.) oraz techniczna (6,0 dt) i ekonomiczna (285,84 zá) jej wydajnoĞü. Natomiast w dru-gim regionie jednostkowe koszty bezpoĞrednie produkcji Īyta byáy najniĪsze (15,26 zá/dt), a jednoczeĞnie najwyĪsza byáa dochodowoĞü (31,47 zá/dt) i eko-nomiczna efektywnoĞü produkcji (306,2%) oraz konkurencyjnoĞü kosztowa – udziaá kosztów bezpoĞrednich w wytworzonej nadwyĪce bez dopáat wynosiá 48,5% i w porównaniu z innymi regionami byá najmniejszy. W dwóch pozosta-áych regionach, tj. Wielkopolska i ĝląsk oraz Mazowsze i Podlasie, wyniki roz-patrywanych wskaĨników byáy mniej korzystne.

Z badaĔ wynika, Īe w 2016 roku nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat uzyska-na z uprawy 1 ha rzepaku ozimego Ğrednio w próbie badawczej gospodarstw wy-nosiáa 2675 zá, a w ujĊciu regionalnym od 1968 zá w regionie Wielkopolska i ĝląsk do 3758 zá w gospodarstwach z Maáopolski i Pogórza. Na jej wysokoĞü bardzo sil-nie oddziaáywaáy przychody, jako pochodna wyników produkcyjnych i cenowych rzepaku. Wpáyw poniesionych kosztów bezpoĞrednich byá sáabszy. Dopáaty, jakie rolnicy otrzymali do uprawy 1 ha rzepaku zawieraáy siĊ w granicach 866-891 zá. Po ich uwzglĊdnieniu nadwyĪka bezpoĞrednia (tzn. liczona áącznie z dopáatami) Ğred-nio w próbie wynosiáa 3553 zá/ha, a w regionach od 2843 do 4625 zá/ha.

Regionalne poáoĪenie gospodarstw silniej (3,8-krotnie) róĪnicowaáo po-ziom przychodów z uprawy rzepaku niĪ wysokoĞü poniesionych kosztów bez-poĞrednich. Porównując wartoĞci skrajne, róĪnica liczona na 1 ha w pierwszym przypadku wynosiáa 1841 zá, a w drugim – 491 zá.

Pod wzglĊdem sprawnoĞci ekonomicznej produkcji nasion rzepaku pozy-tywnie wyróĪnia siĊ region Mazowsze i Podlasie oraz Maáopolska i Pogórze.

W pierwszym z wymienionych odnotowano najwyĪszy wskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej (289,4%), najwyĪszą dochodowoĞü produkcji (105,36 zá) oraz wy-soką konkurencyjnoĞü kosztową, o czym Ğwiadczy najmniejszy udziaá kosztów w nadwyĪce bez dopáat (52,8%). Natomiast w regionie Maáopolska i Pogórze najwyĪsza byáa dochodowoĞü pracy (470,41 zá/godz.) oraz jej wydajnoĞü – techniczna (4,5 dt) i ekonomiczna (722,68 zá). W regionie Wielkopolska i ĝląsk efektywnoĞü produkcji rzepaku ozimego byáa najmniej korzystna. Wskazuje na to m.in. relatywnie niski wskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej (200,2%) oraz wyso-kie koszty bezpoĞrednie produkcji 1 dt nasion (79,06 zá), w konsekwencji udziaá kosztów bezpoĞrednich w nadwyĪce bezpoĞredniej bez dopáat wynosiá aĪ 99,8%.

Oznacza to, Īe uprawa rzepaku w tym regionie nie byáa konkurencyjna kosztowo.

NadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat uzyskana w 2016 roku z uprawy 1 ha áubinu sáodkiego Ğrednio w gospodarstwach uczestniczących w badaniach wy-nosiáa 914 zá, a w regionach rolniczych od 738 zá na Mazowszu i Podlasiu do 996 zá na Pomorzu i Mazurach. Dopáaty (ogóáem) przysáugujące do 1 ha áubinu wynosiáy od 1293 do 1342 zá i nadwyĪkĊ bezpoĞrednią bez dopáat, Ğrednio w próbie przewyĪszaáy o 43,9%, a w regionach od 29,8% do 82,0%, odpowied-nio w gospodarstwach z Pomorza i Mazur oraz Mazowsza i Podlasia.

Po uwzglĊdnieniu dopáat nadwyĪka bezpoĞrednia Ğrednio w próbie wynosiáa 2228 zá/ha, a w regionach od 2080 do 2289 zá/ha.

Czynnikiem, który najsilniej oddziaáywaá na wysokoĞü nadwyĪki bezpo-Ğredniej bez dopáat byáy przychody, chociaĪ wpáyw kosztów bezpoĞrednich rów-nieĪ byá widoczny. Regionalne poáoĪenie gospodarstw 2,1-krotnie silniej róĪnico-waáo przychody niĪ poniesione koszty. WskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej oraz inne wskaĨniki charakteryzujące ekonomiczną sprawnoĞü produkcji wskazują na przewagĊ áubinu sáodkiego uprawianego w regionie Pomorze i Mazury, podczas gdy w regionie Maáopolska i Pogórze ich wyniki byáy najmniej korzystne.

Analiza wyników uzyskanych w 2016 roku z uprawy grochu pastewnego wykazaáa, Īe Ğrednio w próbie badawczej gospodarstw nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat wynosiáa 1584 zá/ha. Jej poziom byá doĞü silnie zróĪnicowany regionalnie, najwyĪszą (2017 zá/ha) odnotowano w gospodarstwach z Pomorza i Mazur, a naj-niĪszą (854 zá/ha) w regionie Mazowsze i Podlasie. Dopáaty (ogóáem) przysáugują-ce do 1 ha grochu zawieraáy siĊ w przedziale 1260-1293 zá. Udziaá dopáat w nad-wyĪce liczonej z dopáatami Ğrednio w próbie wynosiá 44,6%, a w grupach gospo-darstw od 38,5 do 59,6%, odpowiednio w regionie Pomorze i Mazury oraz Ma-zowsze i Podlasie. Po uwzglĊdnieniu dopáat nadwyĪka bezpoĞrednia Ğrednio w próbie wynosiáa 2858 zá/ha, a w regionach od 2114 do 3278 zá/ha. WysokoĞü nadwyĪki bez dopáat determinowaáa wartoĞü produkcji, jako pochodna wyników produkcyjnych i cenowych, ale wpáyw kosztów bezpoĞrednich równieĪ byá wi-doczny. Regionalne poáoĪenie gospodarstw uprawiających groch pastewny 3,3-krotnie silniej róĪnicowaáo przychody niĪ poniesione koszty bezpoĞrednie.

Wyniki uprawy grochu w gospodarstwach poáoĪonych w regionie Pomorze i Mazury byáy najkorzystniejsze, a w regionie Mazowsze i Podlasie – najsáabsze.

ĝwiadczy o tym poziom nadwyĪki bezpoĞredniej, ale takĪe ekonomiczna efektyw-noĞü produkcji, której miarą byá wskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej (wynosiá od-powiednio 399,2 i 218,2%). Potwierdzają to równieĪ inne wskaĨniki zastosowane w analizie, np. dochodowoĞü produkcji i nakáadów pracy czy konkurencyjnoĞü.

W 2016 roku Ğrednio w próbie badawczej, nadwyĪka bezpoĞrednia uzyska-na ze 100 kg Īywca wieprzowego brutto nie byáa wysoka, wynosiáa tylko 43 zá.

W ukáadzie regionalnym nadwyĪka bezpoĞrednia zostaáa zrealizowana w trzech

spoĞród czterech wyodrĊbnionych dla Polski regionów rolniczych (tj. Pomorze i Mazury, Wielkopolska i ĝląsk oraz Mazowsze i Podlasie). Jej poziom zawieraá siĊ w przedziale 43-56 zá/100 kg Īywca brutto. Natomiast w regionie Maáopol-ska i Pogórze produkcja wieprzowiny byáa nieopáacalna, strata rolników wynosi-áa 9 zá/100 kg Īywca. WysokoĞü nadwyĪki bezpoĞredniej determinowawynosi-áa zarów-no cena sprzedaĪy, jak i bezpoĞrednie koszty jego produkcji, jednak wpáyw tych drugich byá wiĊkszy. Regionalne poáoĪenie gospodarstw 3,4-krotnie silniej róĪ-nicowaáo jednostkowe bezpoĞrednie koszty produkcji niĪ cenĊ 1 kg Īywca, po-równując wartoĞci skrajne w pierwszym przypadku róĪnica wynosiáa 0,84 zá, a w drugim – 0,25 zá. WskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej produkcji Īywca Ğrednio w próbie wynosiá 110,1%, a w regionach od 98,2% w gospodarstwach z Maáopolski i Pogórza do 113,5% – z Wielkopolski i ĝląska. WartoĞü percenty-la 5% (55,9-65,7%) nie przekroczyáa progu opáacalnoĞci, co oznacza, Īe w pró-bie wystĊpowaáy jednostki, w których przychody z produkcji Īywca wieprzowe-go nie zapewniáy peánewieprzowe-go pokrycia kosztów bezpoĞrednich.

W 2016 roku uprawa pszenicy ozimej i Īyta ozimego w gospodarstwach ekologicznych pozwoliáa na uzyskanie nadwyĪki bezpoĞredniej bez dopáat, wyno-siáa ona odpowiednio 1945 i 908 zá/ha. Gáównym czynnikiem determinującym wy-sokoĞü nadwyĪki byáa wartoĞü produkcji, jako pochodna wyników produkcyjnych i cenowych. Plon ziarna obydwu zbóĪ byá niĪszy w porównaniu do uzyskanego Ğrednio w gospodarstwach indywidualnych w kraju (w przypadku pszenicy o 34,5%, a Īyta – o 33,5%), podczas gdy cena sprzedaĪy ziarna byáa wyĪsza od przeciĊtnej ceny skupu w kraju (w przypadku pszenicy o 28,5%, a Īyta – o 6,9%).

WskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej produkcji pszenicy wynosiá 586,2%, a Īyta – 720,0%. Jego wysokoĞü determinowaáy bardzo niskie koszty bezpoĞrednie ponie-sione na uprawĊ tych zbóĪ. Dopáaty (ogóáem) przysáugujące do uprawy 1 ha psze-nicy i Īyta byáy wysokie, wynosiáy odpowiednio 1657 i 1682 zá. Jednak siáa ich oddziaáywania na wysokoĞü nadwyĪki bezpoĞredniej byáa róĪna. Do 1 zá nadwyĪki bez dopáat uzyskanej z uprawy pszenicy rolnicy otrzymali wsparcie dopáat w wy-sokoĞci 0,85 zá, a z uprawy Īyta – w wywy-sokoĞci 1,85 zá, czyli 2,2-krotnie wiĊksze.

W efekcie nadwyĪka bezpoĞrednia liczona áącznie z dopáatami przypadająca na 1 ha pszenicy wynosiáa 3602 zá, a na 1 ha Īyta – 2589 zá.

Przeprowadzona wstĊpna ocena zrównowaĪenia Ğrodowiskowego ekolo-gicznych gospodarstw produkujących pszenicĊ ozimą i Īyto ozime wskazuje na znaczny stopieĔ dostosowania tych jednostek do wymogów rolnoĞrodowisko-wych. W organizacji produkcji w badanych grupach gospodarstw uprawiających omawiane zboĪa zachowane byáo wáaĞciwe zmianowanie roĞlin i stopieĔ róĪno-rodnoĞci w strukturze upraw w gospodarstwie oraz wysoki stopieĔ realizacji zrównowaĪonego systemu produkcji w rolnictwie.

Literatura

1. Ceny w gospodarce narodowej w 2016 r., GUS, Warszawa 2017.

2. Dziaáanie 10. Dziaáanie rolno-Ğrodowiskowo-klimatyczne – kampania 2016.

Informacje Pakiet 7 "Zachowanie zagroĪonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie", ARiMR; http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/prow-2014-2020/dzialanie-rolnosrodowiskowo-klimatyczne-oraz-rolnictwo-ekologiczne-w -2015-roku-projekt-prow/dzialanie-rolno-srodowiskowo-klimatyczne-kamp ania-2016.html [dostĊp: 08.09.2017].

3. Dziaáanie rolno-Ğrodowiskowo-klimatyczne, MRiRW; http://www.minrol.gov.pl /Wsparcie-rolnictwa/Program-Rozwoju-Obszarow-Wiejskich-2014-2020/ In-strumenty-wsparcia-PROW-2014-2020/Dzialanie-rolno-srodowiskowo-klima tyczne [dostĊp: 08.09.2017].

4. Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984, s. 770.

5. Faber A., Ocena stopnia zrównowaĪenia rolnictwa w Polsce w róĪnych skalach przestrzennych, Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 20, Puáawy 2010, s. 9-27.

6. GrabiĔski J., Problemy gospodarstw zboĪowych , WieĞ Jutra, ZboĪa, nr 3-4, Warszawa 2011, s. 12-13.

7. Grabowska K., Banaszkiewicz B., Wpáyw temperatury powietrza i opadów atmosferycznych na plonowanie grochu siewnego w Ğrodkowej Polsce.

Acta Agrophys., 2009, nr 13(1), s. 113-120.

8. Harasim A., Regionalne zróĪnicowanie pokrycia roĞlinnoĞcią gleb Polski, [w:] Wybrane elementy regionalnego zróĪnicowania rolnictwa w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 15, Puáawy 2009, s. 71-80.

9. JaĞkiewicz B., Suáek A., Czynniki decydujące o regionalnym zróĪnicowa-niu produkcji zbóĪ jakoĞciowych w Polsce, Roczniki Naukowe SERiA, 2013, t. XV, z. 2, s. 112-117.

10. Klepacki B., Polityka strukturalna Unii Europejskiej jako element áagodzenia dysproporcji regionalnych, [w:] Regionalne zróĪnicowanie produkcji rolniczej w Polsce, Program Wieloletni 2005-2010, IUNG, Puáawy 2006, nr 3, s. 19-31.

11. KopiĔski J., Krasowicz S., Regionalne zróĪnicowanie warunków produkcji rolniczej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, 2010, nr 22, s. 9-31.

12. KopiĔski J., Matyka M., Regionalne zróĪnicowanie produkcji i opáacalno-Ğci upraw roĞlin strączkowych pastewnych na nasiona w Polsce, Polish Journal of Agronomy, 2012, nr 10, s. 9-15.

13. Krasowicz S., Regionalne zróĪnicowanie rolnictwa a kierunki dziaáalnoĞci do-radczej w Polsce, Roczniki Naukowe SERiA, 2011, t. XIII, z. 3, s. 147-152.

14. Krasowicz S., StuczyĔski T., Doroszewski A., Produkcja roĞlinna w Polsce na tle warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych. Studia i Raporty IUNG-PIB 2009, nr 14, s. 27-54.

15. KuĞ J., Rola zmianowania roĞlin we wspóáczesnym Ğwiecie, IUNG, Puáawy 1995, s. 34.

16. Majewski E., Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce, SGGW, Warszawa 2002.

17. Manteuffel R., Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1984, s. 163-171.

18. Nadzwyczajna pomoc dostosowawcza dla producentów mleka i ĞwiĔ, ARR;

http://www.arr.gov.pl/wsparcie-rynkowe/nadzwyczajna-pomoc-dostoso wawcza-dla-producentow [dostĊp: 08.09.2017].

19. OlszaĔska A., ZróĪnicowanie regionalne w produkcji zwierzĊcej w Polsce w latach 1999-2013 – tendencje zmian, obszary koncentracji, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoáy WyĪszej w Bydgoszczy, 2015, nr 8, s. 311-323.

20. Plata K., Rasy rodzime zwierząt gospodarskich. Blog dla rolnika. Pomor-ski OĞrodek Doradztwa Rolniczego w Lubaniu. LubaĔ, paĨdziernik 2015;

http://strefa.agro.pl/rasy-rodzime-zwierzat-gospodarskich [dostĊp: 08.09.2017].

21. PáatnoĞci bezpoĞrednie w roku 2016, ARiMR, Warszawa 2016;

http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/platnosci-bezposrednie/platnosci-bezposrednie-w-roku-2016.html [dostĊp: 5.06.2017].

22. Pogáowie ĞwiĔ wedáug stanu w grudniu 2016 roku, GUS, Warszawa 2017.

23. Polityka regionalna, Komisja Europejska; http://europa.eu/pol/pdf/flipbook /pl/regional_policy_pl.pdf [dostĊp: 16.06.2015].

24. Powierzchnia ekologicznych uĪytków rolnych w Polsce, wg stanu na 31 grud-nia 2015 r., GIJHAR-S, Warszawa 2016; http://www.ijhar-s.gov.pl/pliki/A-pliki-z-glownego-katalogu/ethernet/2016/Powierzchnia%20 ekologicznych

%20uzytkow%20rolnych,%20wg%20stanu%20na%2031%20grudnia%2020 15%20r..PDF.

25. Powierzchnia ekologicznych uĪytków rolnych w Polsce, wg stanu na 31 grud-nia 2016 r., GIJHAR-S, Warszawa 2017; http://www.ijhar-s.gov.pl/pliki/A-pliki-z-glownego-katalogu/ethernet/2017/czerwiec/Powierzchnia %20 ekolo-gicznych%20uzytkow%20rolnych%20w%20Polsce,%20wg%20stanu%20 na%2031%20grudnia%202016%20r.pdf.

26. Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2016 r., GUS, Warszawa 2017.

27. Przewodnik po dziaáaniu Rolnictwo Ekologiczne PROW 2014-2020, MRiRW, Warszawa 2016, s. 11; https://www.minrol.gov.pl.

28. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2013-2014, GIJHAR-S, Warszawa 2015; http://www.ijhar-s.gov.pl/pliki/A-pliki-z-glownego-katalogu/ethernet/2015/wrzesien/Raport%20o%20stanie%20rolnictwa%20 ekologicznego%20w%20Polsce%20w%20latach%202013-2014.pdf.

29. Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2016/1613 z dnia 8 wrzeĞnia 2016 r.

przewidujące nadzwyczajną pomoc dostosowawczą dla producentów mleka

i rolników w innych sektorach hodowlanych (Dz. Urz. UE L 242/10 z 09.09.2016 r.); http://www.arr.gov.pl/wsparcie-rynkowe/nadzwyczajna -pomoc-dostosowawcza-dla-producentow [dostĊp: 08.09.2017].

30. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 lutego 2017 r. w sprawie reali-zacji przez AgencjĊ Rynku Rolnego zadaĔ związanych z ustanowieniem nadzwyczajnej pomocy dostosowawczej dla producentów mleka i rolników w innych sektorach hodowlanych (Dz. U. z dnia 09.03.2017 r., poz. 499);

http://www.arr.gov.pl/wsparcie-rynkowe/nadzwyczajna-pomoc-dostosowawcza -dla-producentow [dostĊp: 08.09.2017].

31. Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r.

w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE L 189 z 20.07.2007 r.); http://www.minrol.gov.pl/Jakosc-zywnosci/Rolnictwo-ekologiczne/Akty-prawne.

32. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2017/647 z dnia 5 kwietnia 2017 r. przyjmujące nadzwyczajne Ğrodki wspierania rynku wieprzowiny w Polsce w odniesieniu do niektórych loch i innych ĞwiĔ poddanych ubo-jowi w okresie od dnia 1 sierpnia do dnia 30 listopada 2016 r. (Dz. Urz. UE L 92/41 z 05.04.2017 r.); http://www.arr.gov.pl/data/01539/rwk_2017_647_asf.pdf [dostĊp: 08.09.2017].

33. Rudko T., Uprawa rzepaku ozimego. Poradnik dla producentów, Instytut Agrofizyki im. Bohdana DobrzaĔskiego PAN w Lublinie, Lublin 2011.

34. Runowski H., ZrównowaĪony rozwój gospodarstw i przedsiĊwziĊü rolni-czych, Roczniki Naukowe SERiA, 2000, t. 2, z. 1, s. 94-102.

35. SkarĪyĔska A., Goraj L., ZiĊtek I., Metodologia SGM „2002” dla typologii gospodarstw rolnych w Polsce, Program Wieloletni 2005-2009, nr 5, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005.

36. SkarĪyĔska A., Koszty jednostkowe i dochody wybranych produktów w 2013 roku – wyniki badaĔ w systemie AGROKOSZTY, Zagadnienia Eko-nomiki Rolnej, 2015, nr 2, s. 112-132.

37. Skup i ceny produktów rolnych w 2016 r., GUS, Warszawa 2017.

38. Suáek A., JaĞkiewicz B., Regionalne zróĪnicowanie produkcji pszenicy w Polsce, Roczniki Naukowe SERiA, 2015, tom XVII, z. 4, s. 308-313.

39. System páatnoĞci bezpoĞrednich w latach 2015-2020, MRiRW, Warszawa maj 2015; http://www.minrol.gov.pl/Wsparcie-rolnictwa/Platnosci-bezposrednie/

Archiwum/Platnosci-bezposrednie-w-2015-r [dostĊp: 27.06.2016].

40. Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2009, nr 116, poz. 975); http://www.minrol.gov.pl/Jakosc-zywnosci/Rolnictwo-ekologiczne/Akty-prawne.

41. UĪytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2016 r., GUS, Warszawa 2017.

42. Wrzaszcz W., Poziom zrównowaĪenia indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce, Studia i Monografie IERiGĩ-PIB, nr 155, Warszawa 2012, s. 67.

43. Wykaz nawozów i Ğrodków poprawiających wáaĞciwoĞci gleby zakwalifi-kowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym, Instytut Uprawy NawoĪenia i Gleboznawstwa – PaĔstwowy Instytut Badawczy w Puáa-wach; http://www.iung.pulawy.pl/images/pdf/Wykaz_ekologia.pdf.

44. Wykaz Ğrodków ochrony roĞlin zakwalifikowanych do stosowania w rolnic-twie ekologicznym, Instytut Ochrony RoĞlin – PaĔstwowy Instytut Badaw-czy w Poznaniu; https://www.ior.poznan.pl/19,wykaz-sor-w-rolnictwie-ekologicznym.html.

45. Wyniki produkcji roĞlinnej w 2016 r., GUS, Warszawa 2017.

46. Zasady ekologicznej uprawy roĞlin; www.forumrolnictwaekologicznego.pl/

index.php?option=com_content&view=article&id=100&Itemid=103 [dostĊp: 8.09.2017].

47. Zmniejsza siĊ powierzchnia upraw ekologicznych, Sady i ogrody, Warszawa 2016.