Ocena poziomu wykształcenia w aspekcie możliwości poszukiwania i podjęcia pracy zawodowej

Wśród osób z niepełnoprawnością są takie, które nie tylko nie posiadają żadnego przygotowania zawodowego, ale nawet przysposobienia do obo-wiązków związanych z pracą. Należą do nich osoby z autyzmem, które po ukończeniu specjalnego kształcenia obowiązkowego, zakończyły edukację i aktualnie przebywają w Dziennym Ośrodku dla Osób z Auty-zmem. W zasadzie podobnie wygląda także sytuacja osób przebywających w ośrodku, posiadających wykształcenie średnie bez przygotowania zawo-dowego. W ramach pobytu w placówce, prowadzone są zajęcia uaktyw-niające te osoby w zakresie realizowania prac związanych z codziennymi obowiązkami domowymi. Jak wskazują opiekunowie, w chwili obecnej, po kilku latach od zakończonej edukacji, to już nie jest dalsza kontynuacja a raczej utrzymanie tego, co zostało osiągnięte. Wyłączenie z systematycz-nej aktywności edukacyjsystematycz-nej, także z zżycia społecznego, sprawia, że osoby te zaczynają stopniowo, coraz bardziej „zamykać się”, wycofywać z kon-taktu, tracić to, co zostało wypracowane: To nie jest tak jak w przypadku innych niepełnosprawności, że jak coś nauczymy to funkcjonuje, nie, w tej jednostce chorobowej tego nie ma. Edukacja musi towarzyszyć całe życie, jeżeli ma być utrzymana, w okresie całożyciowym. To jest wymóg konieczny (W9A).

Aktualna sytuacja młodych, dorosłych osób z autyzmem, powinna skło-nić do wniosków. Zróżnicowany dziś repertuar terapeutyczny nie daje gwa-rancji na wyjście z autyzmu ani ostateczny ich efekt. Trzeba zacząć myśleć nie tylko o terapii, ale o stosownej, ukierunkowanej, edukacji przygotowu-jącej do podejmowania zadań i obowiązków w dorosłym życiu. Niestety, literatura z zakresu przygotowania zawodowego osób z autyzmem pozosta-je obszarem nieobecnym. Odnosząc się do tematyki prezentowanej części badań, można jedynie zadać pytanie: Cóż o swojej edukacji i przygotowaniu

do pracy mają powiedzieć osoby z autyzmem posiadające średnie wykształ-cenie a przebywające w Ośrodku Dziennym dla Osób z Autyzmem, czy pozostające w domu i niemające perspektyw ani na zatrudnienie, ani dalszą edukację?

Tak zakończoną edukację syna ocenia jedna z matek: Przydatność osią-gnięć edukacyjnych – nasz system nie jest gotowy na rezygnację, na przenie-sienie ciężaru na treści przygotowujące do życia, uczenie tego, co potrzebne w codziennym życiu, do komunikowania się w codziennych sytuacjach. Wciąż są programy, wymagania, rozliczanie z tego, co jest obowiązujące w progra-mach edukacyjnych (W10A).

Kolejną grupą są osoby z niepełnosprawnością intelektualną, absolwen-ci specjalnych szkół przysposabiających do pracy. Szkoła taka umożli-wia uzyskanie śumożli-wiadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy, ale nie przewiduje się dalszej kontynuacji nauki. Niektóre osoby, uczestniczą jedynie w zajęciach WTZ, inne kontynuowały przygotowanie do wejścia na rynek pracy w ramach zatrudnienia wspomaganego, pod kierunkiem trenera pracy. W ramach realizowanych staży podejmowały zróżnicowane, proste prace. Z wypowiedzi badanych i ich opiekunów wynika, że jest to forma chętnie podejmowana i dająca możliwości nabycia doświadczenia zawodowego. Okres przygotowania bywa zbyt krótki i nie wystarczający do podjęcia obowiązków bez udziału trenera pracy. Tak o możliwościach kontynuowania pracy mówi jedna z matek: A tak, miał propozycję jako ochroniarz, ale ja go nie widzę jako ochroniarza, bo to jakby tam dwie osoby pracowały, to jeden drugiego pilnuje. To jest i praca w nocy. Poszedłby i spał.

Nie widzę czegoś takiego. Albo do koszenia trawników – też nie. Musi być jeszcze jedna osoba, żeby go pilnowała, żeby on cokolwiek robił. On by nie wysiedział. Bo on jest zmęczony i mu się nie chce. A praca to jest praca (W1I).

Istotnym brakiem okazuje się tu społeczne wdrożenie do obowiązków, sprawiające, że takie osoby będą musiały jeszcze długo wdrażać się przy pomocy trenerów i osób nadzorujących.

Niestety także osoby, które ukończyły zasadniczą szkołę zawodową mają problem z zatrudnieniem. Poszukiwanie pracy pozostaje raczej pro-blemem rodziców, którzy także nie zawsze potrafią sobie z tym dobrze radzić: Właśnie to nas martwi, co ona będzie robić? No, bo ile można siedzieć w komputerze, ile można siedzieć przed telewizorem czy z komórką, z table-tem w ręku, no to też jest już uzależnienie. W Urzędzie Miasta podpowiedzieli

właśnie, że istnieje coś takiego jak trener pracy, że coś takiego istnieje. Dostęp do informacji jest bardzo znikomy (W14I).

Jeszcze inną sytuację przedstawia kolejny opiekun. Podczas realizowa-nego stażu syn otrzymał pracę, która bardzo mu odpowiadała, na której bardzo mu zależało. Niestety stało się tak, że staż się skończył a umowa z nim nie została przedłużona. Bardzo to przeżył i w żaden sposób nie można go skłonić do podejmowania pracy.

Kolejnym przykładem jest młoda kobieta z niepełnosprawnością in-telektualną, która wprawdzie ukończyła szkołę zawodową, ale egzami-nu zawodowego nie zdała (teoretycznego). W ramach staży, pod opieką trenera pracy, wielokrotnie zmienia miejsce pracy, nabierając poczucia braku stabilizacji, ciągłego rozpoczynania od nowa i niepewności, co do perspektyw zawodowych (W15I).

Z analizy sytuacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, ze specjal-nym wykształceniem zawodowym, wyłania się obraz perspektyw integracji społecznej w Warsztatach Terapii Zajęciowej i krótkotrwałej, zmiennej i przypadkowej aktywizacji zawodowej, nie dającej ani perspektyw na stabilne zatrudnienie, ani na nabycie kwalifikacji zawodowych. Bywa, że pojawia się raczej rozczarowanie i zniechęcenie niż motywacja do pracy i doskonalenia zawodowego. Zauważa się także brak stabilnej i systema-tycznej ścieżki kształcenia zawodowego, a przede wszystkim perspek-tywy na zatrudnienie poza wspomaganym rynkiem pracy. Opiekunowie koncentrowali się nie tyle na wykształceniu i nabytych kompetencjach zawodowych, co predyspozycjach do pracy. Należy przyznać im rację, to właśnie powinno być przede wszystkim brane pod uwagę w przygotowaniu zawodowym tych osób. Brakuje przygotowania w zakresie społecznych predyspozycji do podejmowania pracy, zbyt krótki wydaje się być okres praktycznej formy jaką jest praca z trenerem pracy.

W kształceniu uczniów szkół przysposabiających do pracy pojawiają się propozycje wprowadzenia praktyk z udziałem trenera pracy oraz do-radców zawodowych czuwających nad konstruowaniem indywidualnej ścieżki zawodowej¹⁵.

15 L. Antecka, M. Bałtowska-Jucha, M. Głaz-Skirzyńska, L. Klaro Celej, G. Wy- szomierska, M. Zakrzewska, Model wdrożenia praktyk wspomaganych w szkołach przy-sposabiających do pracy. Podręcznik instruktażowy dla nauczycieli. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2018.

Również w badanej grupie dorosłych osób z niepełnosprawnością in- telektualną realizowane staże zawodowe z udziałem trenerów pracy sta-nowią adekwatną do potrzeb tych osób formę przygotowania do wej-ścia na rynek pracy. Istotna wydaje się jednak współpraca w środowisku z pracodawcami, stwarzająca zarówno perspektywy zatrudnienia jak również możliwości wyboru i ukierunkowania ścieżki realizowanych staży ze względu na predyspozycje i zainteresowania osób niepełnosprawnych, pozwalające na spójne doskonalenie określonego pakietu kompetencji za-wodowych.

Inaczej przedstawia się sytuacja wśród osób z niepełnosprawnością narządu ruchu, posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe. Nie widzą problemów w podjęciu pracy zawodowej. ani zgodnie z wyuczonym zawodem czy też nie. Ogólnie w ich wypowiedziach odczuwa się spokojne podejście do zatrudnienia i zadowolenie ze swojej sytuacji zawodowej.

Jedynym aspektem, na który zwracają uwagę jest nieco niskie wynagro-dzenie: Aktualne wykształcenie jest wystarczające, jeśli chodzi o możliwości znalezienia pracy (W2R); Pracuję na umowę o pracę, praca nie jest zgodna z wykształceniem, ale mi odpowiada i umowa o pracę też. Mogłyby być tylko większe zarobki (W5R).

Problemem osób z niepełnosprawnością posiadających wyksztalcenie średnie, jest brak kwalifikacji zawodowych. Wydaje się, że w pełni rozu-mieją tę sytuację, poszukując możliwości kształcenia się i ich uzyskania w szkołach policealnych. Niestety, jak wskazuje wcześniejsza analiza ście-żek zawodowych tych osób, tu także ich nie nabywają. W tym miejscu wato odwołać się do danych Miejskiego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnospraw-ności w Białymstoku, z których wynika, że wśród 127 osób z autyzmem, które uzyskały orzeczenia o niepełnosprawności w latach 2014–2017, pracowały jedynie 4 osoby. Wobec tak drastycznej sytuacji w tej grupie osób, konieczne wydaje się jeszcze raz podkreślenie braków wykształceniu w zakresie przygotowania zawodowego na wszystkich etapach edukacji osób z autyzmem. Niektóre z nich realizują z powodzeniem przygotowanie w Zakładzie Aktywizacji Zawodowej, Stowarzyszenia „My Dla Innych”

Jeden uczestników badania, młoda osoba z autyzmem, zwraca uwagę na fakt, że bardzo jest to ważne, iż szkolenia odbywają się na terenie pla-cówki stowarzyszenia, że nie chciałby uczestniczyć w nich w innych miejscach (W1A). Typowa dla tych osób niechęć do nowych, nieznanych miejsc,

zmian i przywiązanie do rutyny, nie czyni ich elastycznymi zarówno w po-dejmowaniu poszukiwania pracy jak i zatrudnienia, zwłaszcza zmiany stanowisk.

Charakterystyczną cechą wielu osób z autyzmem są ich wąskie za-interesowania, pozwalające na rozwijanie wysokiego poziomu wiedzy i umiejętności, ale niezdolność do opanowania prostych prac i skorzystania z możliwości staży jak w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektu-alną. To musiałyby być staże przygotowane konkretnie do indywidualnej osoby. Tak mówi jedna z matek o możliwościach syna z autyzmem: Myślę, że czuje, że sobie z niektórymi rzeczami nie radzi. Na przykład bardzo lubi różne prezentacje robić, w tym się czuje. Jeśli ma gotowy materiał, to bardzo lubi od strony technicznej, w Photoshopie przygotowywać, różne takie rzeczy umie robić, to go pasjonuje. Więc myślę, że tutaj sobie radzi (W3A).

Wśród osób słabosłyszących i głuchych dominowały osoby posiada-jące kwalifikacje w zawodach informatyk, elektryk, krawcowa, a więc w aktualnych na obecnym rynku pracy. Niestety, jak się okazuje, osoby te często pracują niezgodnie z posiadanym wykształceniem, wykonując pracę na stanowiskach poniżej kwalifikacji. Swoją sytuację przedstawia jedna z uczestniczek badań: [tłumacz:] Kiedyś pracowała w swoim zawodzie jako krawcowa, ale zakład został rozwiązany. Aktualnie wykonuje prace nie bardzo ją satysfakcjonującą, ponieważ sprząta w różnych miejscach i musi szybko przemieszczać się, żeby zdążyć do pracy. Ma pół etatu, a tak naprawdę pracuje więcej, bo dużo czasu poświęca na dojazdy (W17G). Do kształcenia zawodowego odnosi się krytycznie: [tłumacz:] Kazali im odczytywać mowę z ust a oni nic z tego nie rozumieli i nie migali. Było tylko czytanie, pisanie, odczytywanie z ust i mówienie. I niczego tam się nie nauczyli (W17G).

W przypadku osób głuchych i słabosłyszących, problemem nie są jed-nak niskie kwalifikacje zawodowe, a oferowana im praca i zajmowane stanowiska, często poniżej posiadanych kwalifikacji i ich oczekiwań wzglę-dem posiadanego wykształcenia.

Ostatecznie można zauważyć, że wykonują prace nie tyko niezgodne z posiadanym wykształceniem, ale także poniżej posiadanego wykształ-cenia i nie zawsze satysfakcjonujące.

Wśród badanych osób z niepełnosprawnością wzrokową, wszystkie były aktywne zawodowo, oprócz osób przebywających na emeryturze i urlopie macierzyńskim.

Osoby niepełnosprawne mają świadomość niewystarczalności posia-danego wykształcenia i bardzo to podkreślały.

Najbardziej usatysfakcjonowane były pracujące osoby posiadające wy-kształcenie wyższe: Kontynuuję naukę. Mam oferty pracy ciekawe i muszę dokształcać się. Ja uważam, że jestem atrakcyjna na rynku pracy, ze względu na moje wykształcenie. Mam propozycje pracy. Ale pod względem finansowym mogłoby być lepiej. Szczególnie w naszych instytucjach. Bo prywatnie jak ktoś pracuje to jest o wiele lepiej (W2W). Bywa także tak, że nie znajdując zatrudnienia zgodnie z ukończonym kierunkiem studiów, podejmują pracę, jaka jest możliwa.

Posiadane wykształcenie (niezależnie od jego poziomu) najlepiej oce-niały osoby z dysfunkcją narządu ruchu. Wyrażały poczucie jego pełnej wystarczalności na potrzeby zatrudnienia. Osoby te nie były także zanie-pokojone ewentualną zmianą miejsca pracy i koniecznością przekwalifi-kowania się.

Przekonanie o wystarczalności wykształcenia na potrzeby rynku pra-cy wyrażały także osoby posiadające wykształcenie wyższe. Wśród nich wyróżniały się osoby niewidome i slabowidzące, które starały się je uzu-pełniać, czasami w wielu kierunkach. Istotne wydaje się to, że osoby te często pracowały w zawodzie zgodnym z posiadanym wykształceniem, realizując tym samym własną, często już specjalistyczną ścieżkę rozwoju zawodowego. Zdarzały się sytuacje, że osoby takie nie realizowały się zgodnie z wykształceniem, czemu towarzyszyło poczucie rozczarowania.

Rozczarowanie towarzyszy także osobom słabosłyszącym i głuchym, które podkreślały bezużyteczność swojego wykształcenia, ze względu na zatrudnienie niezgodne z wyuczonym zawodem, czasem i praktycznym doświadczeniem, na stanowiskach nie wymagających żadnego przygo-towania. Sytuacja jest najprawdopodobniej spowodowana trudnościami w komunikowaniu się, co ogranicza ich szanse na satysfakcjonujące za-trudnienie.

Oczywisty niedosyt wyrażały osoby ze średnim wykształceniem, nie-posiadające kwalifikacji zawodowych. Miały nie tylko problem z zatrud-nieniem, ale także niewielkie perspektywy na poprawę swojej sytuacji, poprzez dalsze kształcenie się.

Największe trudności w związku z niewystarczalnością wyksztalce-nia na potrzeby podjęcia pracy wykazują osoby z niepełnosprawnością

intelektualną oraz autyzmem. Realizowane przygotowanie zawodowe w ramach staży zawodowych pod kierunkiem wspomagającego trene-ra ptrene-racy, często nie są powiązane ze wcześniejszym (nieaktualnym czy mało popularnym na obecnym rynku pracy) zawodem, do którego się przygotowywali. Okres staży jest dla nich zbyt krótki, by mogli nabyć wystarczające kompetencje do samodzielnej pracy. Sytuacja osób z au-tyzmem jest o tyle trudniejsza, że niewiele z tych osób korzysta z jakiej-kolwiek formy aktywizacji zawodowej i możliwości podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych.