Odra i fosy miejskie jako elementy Wrocławskiego Węzła Wodnego

Opisując Wrocław naleŜy choć kilka słów poświęcić samej Odrze oraz fosie miejskiej. Na nich właśnie ulokowało się najwięcej mostów i kładek. NajwaŜniejszą rzeką, wyznaczającą miastu sposób Ŝycia, jest Odra. Przepływa przez Wrocław z południowego wschodu na północny zachód na długości około 26 km. W grani-cach miasta płynie wieloma odnogami i kanałami. Dzieli Wrocław na: − lewobrzeŜ-ny – z dzielnicami Fabryczna, Krzyki, Stare Miasto, − wyspy śródodrzańskie ze Śródmieściem i na – prawobrzeŜny – z dzielnicą Psie Pole.

W granice miasta rzeka wpływa jednym korytem poniŜej wsi Trestno, a za Opatowicami na północny-zachód odchodzą Współczesny Kanał śeglugowy i Kanał Powodziowy, uchodzące do odnogi Starej Odry koło Mostu Warszawskiego. Głów-ne koryto skręca ku zachodowi i prowadzi w kierunku centrum, wykorzystując zbu-dowany w latach 1531-54 Przekop Opatowicki. W pobliŜu Ogrodu Zoologicznego na Dąbiu koryto rozdziela się na Odrę Główną i Odrę Starą, płynącą na północ w kierunku Zacisza i Karłowic, do której równolegle biegnie Kanał Miejski. Odra Główna przepływa przez centrum miasta, dzieli się na kilka odnóg i łączy się ze Starą Odrą, by na wysokości Janówka opuścić miasto.

Odra jako rzeka meandrująca i trudna do ujarzmienia, juŜ od początku osad-nictwa we Wrocławiu wymagała regulacji. Rozbudowujące się miasto wymagało

umiejętnego wykorzystywania nurtu rzeki zarówno do celów obronnych, jak i do napędzania urządzeń wodnych i Ŝeglugi. Warunki naturalne obecnego Wrocławia tworzyły dobre miejsce do osiedlania się, gdyŜ rzeka tworzyła płytkie koryto z licz-nymi wyspami, ułatwiającymi jej pokonanie. Jednak kaŜdorazowe wezbranie wód powodowało liczne powodzie, przed którymi równinny teren nie posiadał Ŝadnego naturalnego zabezpieczenia. Odra wraz ze swoimi dopływami juŜ w X w. była regu-lowana, co spowodowało powstawanie sieci, zwanej dziś Wrocławskim Węzłem Wodnym. ZałoŜenie grodu zapoczątkowało wykonywanie pierwszych prac nad przeobraŜeniem koryta, mających na celu poprawę bezpieczeństwa. Powstały wtedy pierwsze obwałowania, kiedy brzegi umacniano wikliną, następowało podpiętrzanie stanu wody w korycie, co miało prawdopodobnie na celu ochronę przed najeźdźca-mi. W ten sposób były umacniane takŜe inne wyspy znajdujące się w korycie Odry, co w efekcie spowodowało utrwalenie ich oraz stworzyło podstawę dla budowy organizmu miejskiego (Grykień, Szmytkie 2008).

Wrocławski Węzeł Wodny to unikalny w skali kraju węzeł wodny, obejmu-jący Odrę i jej dopływy – Oławę, Ślęzę, Widawę i Bystrzycę, kanały wodne – Miej-ski, śeglugowy, Powodziowy oraz budowle i urządzenia hydrotechniczne słuŜące Ŝegludze, regulacji i przesyłowi wód – szeroko rozumianym – celom przeciwpowo-dziowym, Ŝeglugowym i przemysłowym. Wrocławski Węzeł Wodny posiada 10 śluz Ŝeglugowych, w tym 8 czynnych na ponad 25 km długości Odry, a wraz z od-gałęzieniami na ponad 35 km dróg wodnych. Węzeł obejmuje takŜe jazy, progi, przepławki dla ryb oraz inne urządzenia, obsługujące zakłady wodociągowe, energe-tyki cieplnej, sieć kolektorów kanalizacyjnych z polami irygacyjnymi i Wrocławską Oczyszczalnię Ścieków „Janówek”.

Na terenie Wrocławia znajdują się następujące odcinki Odry:

- Górna Odra ze śluzą i jazem Opatowice;

- Północna i Południowa Odra z dwiema śluzami Piaskową i Mieszczańską;

- Stara Odra, odgałęziona od Odry Górnej jazem Zwierzynieckim;

- Dolna Odra – od połączenia Północnej i Południowej Odry do połączenia z Odrą Starą – z portem Miejskim, stocznią przy ulicy Długiej, portem Popowice i z od-gałęzieniem Kanału Miejskiego ze śluzą Szczytniki i śluzą Miejską oraz jazem Psie Pole.

Na Wrocławski Węzeł Wodny składają się węzły wodne:

- Śródmiejski z urządzeniami fosy miejskiej, stopniem górnym (Piaskowym) i dolnym (Mieszczańskim);

- Szczytnicki ze stopniem wodnym Szczytniki;

- Bartoszowicko-Opatowicki ze stopniem Bartoszowice, Opatowice i przelewem wód z Odry do Widawy (Przepływ Widawski) (Malkiewicz 1999).

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 24

Na przestrzeni wieków Wrocławski Węzeł Wodny był rozbudowywany, przebudowywany i udoskonalany. Po pierwszych umocnieniach brzegów przy Ostrowie Tumskim w XII w., juŜ w XIII i XIV w. powstały budowle piętrzące na Śródmiejskim Węźle Wodnym. W latach 1495-96 po naturalnej zmianie biegu Odry na Swojczycach, wykonano przekop przez tereny obecnego Sępolna i Dąbia celem podniesienia poziomu wód w centrum miasta. W latach 1531-54 wykonano przekop przez Opatowice, do dziś prowadzący koryto rzeki. Przebudowano równieŜ koryto Starej Odry od Zacisza w kierunku północno-zachodnim.

W państwie pruskim, kiedy nastąpił powaŜny wzrost znaczenia Odry jako drogi transportowej, zapoczątkowane zostały prace regulacyjne. W końcu XVIII w.

przebudowano jazy stopnia Mieszczańskiego, tzw. Małą i Wielką Tamę, a przy wy-spach Piaskowej i Mieszczańskiej zbudowano nowoczesne śluzy komorowe, co poprawiło warunki Ŝeglugi przez Śródmiejski Węzeł Wodny. Dalsze przekopy wy-prostowały bieg Starej Odry i odsunęły jej koryto od zagroŜonych powodzią Szcze-pina i Popowic. W XIX w. nabrzeŜa rzeki z drewnianych przebudowano na muro-wane. W 1883 r. uregulowane zostało ujście Oławy do Odry, natomiast w latach 1892-97 wybudowano Kanał Miejski, który omijał centrum miasta. Do I wojny światowej zarzucono Ŝeglugę przez centrum, a z czasem i przez Kanał Miejski.

W 1912 r. podjęto budowę Współczesnego Kanału śeglugowego wraz z ka-nałami przeciwpowodziowymi. Współczesny Kanał śeglugowy stanowią kanały nawigacyjny i powodziowy. Budowę obiektu zakończono w 1917 r. Kanały rozdzie-la tzw. Wielka Wyspa. Prace przy wszystkich obiektach Wrocławskiego Węzła Wodnego prowadzono do 1933 r., następne planowano na lata czterdzieste. Obecny kształt Wrocławskiego Węzła Wodnego został określony w tamtym właśnie czasie, po wojnie nastąpiła jedynie modernizacja i konserwacja Węzła. Przebudowano wówczas jaz RóŜanka, Opatowice, Szczytniki, Bartoszowice. Przeprowadzono takŜe remont Śródmiejskiego Węzła Wodnego, który jest najstarszym elementem Wro-cławskiego Węzła Wodnego, rozwijanym od średniowiecza. Wokół niego kształto-wał się najstarszy ośrodek przemysłu Wrocławia, tędy prowadził szlak Ŝeglugowy i tu równieŜ budowano porty. Wrocławski Węzeł Wodny stanowi do dziś podstawę ochrony przeciwpowodziowej miasta i Ŝeglugi odrzańskiej, a powstanie i rozwój w centrum miasta dwóch stopni wodnych na Śródmiejskim Węźle Wodnym stanowi rozwiązanie unikalne na skalę kraju i Europy.

Wrocławski Węzeł Wodny jest efektem wielowiekowego współistnienia miasta i rzeki. Odra wraz ze wszystkimi swymi dopływami i kanałami pozwoliła na rozwój miasta w widocznym do dziś kształcie. Jednak miasto w swej średniowiecz-nej formie wymagało dodatkowej ochrony. Rolę tę spełniała fosa miejska. Stanowiło ją wypełnione obniŜenie wokół Starego Miasta, będące fragmentem zewnętrznego pasa średniowiecznych fortyfikacji miejskich z XIV w. Do budowy fosy

wykorzy-stano istniejące wcześniej naturalne obniŜenie, częściowo wypełnione wodą, które odprowadzało wody powodziowe Odry i Oławy. Fosa była zasilana wodami Oławy, kierowanymi do niej w okolicy alei Słowackiego, gdzie znajdował się takŜe począ-tek fosy wewnętrznej. Tę z kolei stanowiły wody Czarnej Oławy, opływającej od południa i zachodu średniowieczne centrum miasta. Fosa wewnętrzna przebiegała dzisiejszą ulicą Kazimierza Wielkiego i Nowym Światem z ujściem do Odry przy Arsenale. Czarna Oława pełniła funkcję gospodarczą z licznymi młynami wodnymi, foluszami, tartakami, szlifierniami metali. Z czasem jednak niedostatek wody w fosie, zamulenie koryta i jego zanieczyszczenie ograniczyły znaczenie Czarnej Oławy dla miasta.

W II połowie XIX w. ze względów sanitarnych rozpoczęto zasypywanie fo-sy wewnętrznej, a w jej miejscu powstawały uliczki i zaułki, zlikwidowane przy przebudowie ulicy Kazimierza Wielkiego w latach 70. XX w. Fosa zewnętrzna po opasaniu Wrocławia systemem fortyfikacji bastionowych przybrała postać linii ła-manej z odgałęzieniami wokół wysuniętych redut. Z czasem w XIX w., juŜ po zasy-paniu fosy wewnętrznej, tereny nad fosą miejską dostosowano do celów spacero-wych, zakładając promenadę z cennymi gatunkami drzew i krzewów, z punktami widokowymi na dawnych bastionach. W ten sposób powstał unikalny zespół archi-tektoniczno-przyrodniczy o randze europejskiej, znany jako Promenada Staromiej-ska (BińkowStaromiej-ska 2011).