Określ zmiany w omawianej materii postulowane przez Trybunał Konstytucyjny. Jakie zmiany w tej sferze

zosta-ły już wprowadzone przez ustawodawcę i jakie zmiany w tym zakresie wynikają z nowelizacji Kodeksu postępo-wania karnego z dnia 27.9.2013 r.?

Ad 1. Z przepisu art. 434 § 1 KPK wynika – a contrario – za-kaz orzekania przez sąd odwoławczy na niekorzyść oskarżone-go w sytuacji, gdy nie wniesiono na jeoskarżone-go niekorzyść środka

od-woławczego (zakaz reformationis in peius)⁷⁸. Można bowiem to uczynić jedynie wtedy, gdy taki środek odwoławczy na niekorzyść oskarżonego został skutecznie wniesiony. Na marginesie należy jedynie przypomnieć, że w myśl art. 434 § 2 KPK środek odwo-ławczy wniesiony na niekorzyść oskarżonego może spowodować orzeczenie także na korzyść oskarżonego. A zatem środek odwo-ławczy wniesiony na niekorzyść oskarżonego może spowodować wydanie orzeczenia – w zależności od okoliczności konkretnej sprawy – tak na jego niekorzyść, jak i na korzyść. W przypadku na-tomiast wniesienia środka odwoławczego wyłącznie na korzyść oskarżonego sąd odwoławczy na jego niekorzyść orzec nie może.

Zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego w procesie, gdy orze-czenie nie zostało zaskarżone na jego niekorzyść, jest „instytu-cją gwarantującą prawo oskarżonego do zaskarżenia błędnego orzeczenia, chroniąc oskarżonego przed bardziej ujemnymi kon-sekwencjami w procesie. Zakaz reformationis in peius eliminuje wszelkie ryzyko, jakie mogłoby się wiązać z zaskarżeniem przez niego lub przez inne osoby na jego korzyść wydanego orzeczenia.

Zakaz reformationis in peius stanowi zatem gwarancję procesową oskarżonego, że w wyniku zaskarżenia orzeczenia jedynie na jego korzyść nie zostaną zwiększone „dolegliwości” oznaczone w za-skarżonym orzeczeniu”⁷⁹. Funkcja tego zakazu polega więc na za-pewnieniu oskarżonemu możliwości podjęcia swobodnej decy-zji co do zaskarżenia wydanego w stosunku do niego orzeczenia przez sąd pierwszej instancji, bez obawy, że na skutek tego za-skarżenia może dojść do pogorszenia jego sytuacji⁸⁰.

Istotne jest również to, że nawet w przypadku wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego sąd odwoław-czy może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko w granicach za-skarżenia, chyba że ustawa stanowi inaczej, a w przypadku środka odwoławczego pochodzącego od tzw. podmiotów kwalifikowa-nych, a więc oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika (oskar-życiela posiłkowego, oskar(oskar-życiela prywatnego, powoda

cywilne-78 T. Grzegorczyk, Kodeks.., s. 915.

79 K. Marszał, [w:] R. Koper, K. Marszał, R. Netczuk, K. Sychta, J. Zagrodnik, K. Zgryzek, Proces karny. Przebieg postępowania, red. K. Marszał, Katowice 2012, wyd. 2, s. 241; cyt. za J. Grajewski, L.K. Paprzycki (red.), S. Steinborn, Kodeks…, s. 62.

80 P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks…,s. 766.

go) „ponadto tylko w razie stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym lub podlegających uwzględnieniu z urzę-du” (art. 434 § 1 zd. 1 i 2 KPK; co do możliwości orzekania na niekorzyść oskarżonego poza granicami zaskarżenia środka od-woławczego wniesionego na jego niekorzyść – zob. przepisy art.

439 § 1, art. 440 i art. 455 zd. 2 KPK). Co więcej, zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego w wypadku braku środka odwoław-czego wniesionego na jego niekorzyść oznacza, że ani w postę-powaniu odwoławczym, ani w postępostę-powaniu ponownym (zob.

art. 443 KPK) jego sytuacja nie może ulec pogorszeniu w jakim-kolwiek zakresie, w tym również w sferze ustaleń faktycznych po-wodujących lub tylko mogących powodować negatywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego⁸¹. Przyjmuje się więc, że z uwagi na zakaz reformationis in peius niedopuszczalne jest „uzupełnia-nie” opisu czynu przypisanego oskarżonemu („wprowadza„uzupełnia-nie”

znamion przestępstwa wymaganych przez prawo karne material-ne), mimo braku środka odwoławczego na jego niekorzyść⁸², czy też odmienne określenie daty popełnienia przestępstwa, aniże-li uczynił to sąd pierwszej instancji⁸³, ani też w tym celu uchyle-nie zaskarżonego wyroku i przekazywauchyle-nie sprawy do ponownego rozpoznania⁸⁴. Powyższe nie oznacza zakazu opisywania tego sa-mego ustalenia innymi słowami, kiedy różnica ma charakter wy-łącznie językowy⁸⁵.

W orzecznictwie wskazuje się również jednolicie, że jeżeli w środku odwoławczym wniesionym na niekorzyść oskarżonego co do winy nie podniesiono zarzutu rażącej niewspółmierności kary, to niedopuszczalne jest zaostrzenie kary, gdy sąd odwoław-czy nie uwzględni zarzutów dotyczących orzeczenia o winie⁸⁶, a w przypadku apelacji pochodzącej od oskarżyciela publiczne-go, w której podniesiono zarzut rażącej niewspółmierności kary

81 Zob. post. SN z dnia 5.8.2009 r., II KK 36/09, OSNKW 2009, z. 9, poz. 80.

82 Zob. wyr. SN z dnia 22.2.2007 r., V KK 180/06, OSNKwSK 2007, poz. 485; post. SN z dnia 15.11.2005 r., IV KK 238/05, OSNKwSK 2005, poz. 2055; post. SN z dnia 20.7.2005 r., I KZP 20/05, OSNKW 2005, z. 9, poz. 76.

83 Zob. wyr. SN z dnia 2.4.1996 r., V KKN 4/96, LEX nr 25598; wyr. SN z dnia 4.2.2000 r., V KKN 137/99, OSNKW 2000, z. 3-4, poz. 31.

84 Zob. post. SN z dnia 20.7.2005 r., I KZP 20/05, OSNKW 2005, z. 9, poz. 76.

85 J. Grajewski, L.K. Paprzycki (red.), S. Steinborn, Kodeks…, s. 63.

86 Zob. wyr. SN z dnia 9.12.1981 r., Rw 365/81, OSPiKA 1982, Nr 7-8, poz. 136.

poprzez warunkowe zwieszenie jej wykonania, sąd odwoław-czy nie może, przy uwzględnieniu apelacji, zmienić zaskarżone-go wyroku poprzez podwyższenie wymiary tej kary⁸⁷. Dopusz-cza się jednocześnie i taką sytuację, że gdy wraz z orzeczeniem o warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolno-ści łączy się tylko nieznaczne podwyższenie wysokowolno-ści tej kary, to nie dochodzi do złamania omawianego zakazu⁸⁸. Zastąpienie z kolei przez sąd odwoławczy, przy środku odwoławczym wnie-sionym na korzyść oskarżonego, orzeczonej w pierwszej instan-cji kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania karą grzywny, jest orzeczeniem na niekorzyść oskar-żonego. Wprawdzie bowiem w hierarchii kar grzywna jest uwa-żana za karę łagodniejszą niż kara pozbawienia wolności, to jed-nak należy mieć na uwadze nie tylko rodzaj kary, ale całokształt konsekwencji wynikających ze zmiany orzeczenia. Nie może zaś budzić wątpliwości, że pierwsza z wymierzonych oskarżonemu kar była dla niego korzystniejsza, stwarzała mu bowiem możli-wość nieodbywania faktycznie kary, a po upływie okresu warun-kowego zawieszenia uznania całego skazania za niebyłe (zatarcie z mocy prawa – zob. art. 76 § 1 KK), podczas gdy wykonalność, a tym samym dolegliwość kary grzywny jest bezwzględna, pomi-jając już nawet konsekwencje płynące z jej nieuiszczenia w termi-nie oraz kwestie związane z zatarciem skazania⁸⁹. Orzekaniem na niekorzyść oskarżonego jest również wyodrębnianie w drugiej in-stancji, jako odrębnych czynów przestępczych, zachowań włączo-nych w pierwszej instancji do czynu ciągłego (art. 12 KK) lub ciągu przestępstw (art. 91 § 1 KK)⁹⁰.

Należy mieć przy tym na uwadze, że zakaz orzekania na nieko-rzyść nie obowiązuje w wypadkach określonych w art. 434 § 3 i 4 KPK, a więc w sytuacjach, gdy środek odwoławczy wniesiono na korzyść oskarżonego, skazanego z zastosowaniem art. 343 KPK lub art. 387 KPK albo art. 156 KKS, zaskarżając rozstrzygnięcie co do winy lub co do kary lub środka karnego, objętych

uprzed-87 Zob. wyr. SN z dnia 27.4.2009 r., V KK 398/08, OSNKW 2009, z. 7, poz. 55.

88 Zob. wyr. SN z dnia 3.4.1996 r., II KKN 2/96, OSNKW 1996, z. 7-8, poz. 42.

89 Zob. wyr. SN z dnia 27.10.1989 r., V KRN 258/87, OSNPG 1990, Nr 4-5, poz. 44.

90 Zob. wyr. SN z 11.3.1988 r., IV KR 50/88, OSP 1988, Nr 10, poz. 234; wyr. SN z dnia 31.8.1982 r., III KR 170/82, OSNPG 1983, Nr 1, poz. 2.

nim porozumieniem, a nadto w przypadkach, gdy osoba, wobec której zastosowano przepis art. 60 § 3 lub 4 KK lub art. 36 § 3 KKS, odwołała swoje wyjaśnienia lub zeznania. Powyższa regu-lacja stanowi próbę powstrzymania oskarżonego przed wnosze-niem apelacji, gdy doszedł on do porozumienia z organami ści-gania i wymiaru sprawiedliwości (prokuratorem, sądem) co do wymiaru kary. Oskarżony, który „poszedł na układ”, nie powinien następnie tego „układu” kwestionować i domagać się w środku odwoławczym więcej, niż osiągnął już w dotychczasowym postę-powaniu⁹¹. Jeżeli to zaś czyni, to nie może jednocześnie oczeki-wać, że jego sytuacja nie ulegnie pogorszeniu. Z tego też względu nie sposób przyjąć, by w sytuacji skazania z zastosowaniem art.

343 lub art. 387 KPK nie obowiązywał zakaz reformationis in pe-ius również w sytuacji, gdy środek odwoławczy na korzyść oskar-żonego wnosi oskarżyciel publiczny, czemu przecież wykładnia li-teralna omawianego przepisu się nie sprzeciwia.

Co się natomiast tyczy osób skazanych z zastosowaniem art.

60 § 3 lub 4 KK lub art. 36 § 3 KKS, to ponieważ procedura kar-na nie zkar-na możliwości „odwołania” wyjaśnień lub zezkar-nań, kar- nale-ży przyjąć, iż chodzi w przepisie art. 434 § 4 KPK o takie sytuacje, w której zmiana treści wyjaśnień lub zeznań jest tego rodzaju, że gdyby takiej treści zeznania lub wyjaśnienia składano od począt-ku, to w sprawie nie zastosowano by dobrodziejstw wynikających ze wskazanych powyżej przepisów.

Wypada przy tym zaznaczyć, że przepis art. 434 § 3 KPK nie wprowadza wyjątku od zasady rozpoznania sprawy w granicach środka odwoławczego (art. 433 § 1 KPK). A skoro tak, to orze-kanie na niekorzyść oskarżonego, którego skazano w trybie kon-sensualnym (art. 343 i 387 KPK oraz art. 156 KKS) możliwe jest – pomimo braku środka odwoławczego na niekorzyść oskarżone-go – wyłącznie wtedy, gdy sąd odwoławczy stwierdzi, że zaskar-żony wyrok dotknięty jest na tyle poważnymi uchybieniami (np.

w zakresie błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podsta-wę orzeczenia, który mógł mieć wpływ na jego treść, albo rażą-cej niewspółmierności kary lub środka karnego), że zachodzi

sy-91 Zob. P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks…,s. 773-774.

tuacja określona w art. 440 KPK, a więc że utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwie⁹².

Na pokreślenie zasługuje przy tym fakt, że naruszenie zaka-zu reformationis in peius jest tego rodzaju, że powoduje zawsze istotny wpływ na treść orzeczenia, niezależnie od konkretnej sy-tuacji procesowej, co zbliża z tego punktu widzenia przedmio-towe uchybienie do bezwzględnej przyczyny odwoławczej. Po-dobnie, naruszenie gwarancji zapewnionych oskarżonemu, który decyduje się na zaskarżenie wyroku, polegających na zakazie za-ostrzenia wymierzonej mu kary na późniejszym etapie postępo-wania (gdzie to z uwagi na jego inicjatywę i podniesione zarzuty w ogóle dochodzi do tego etapu postępowania), ma cechy ra-żącego naruszenia prawa, a wyrok obarczony tym uchybieniem może być uznany za rażąco niesprawiedliwy (art. 440 KPK)⁹³.

Jest przy tym oczywiste, że zakaz reformationis in peius obo-wiązuje także w postępowaniu zażaleniowym, w tym i w toku po-stępowania przygotowawczego. Stąd też w przypadku zaskarże-nia postanowiezaskarże-nia o umorzeniu (ale już nie odmowy wszczęcia) dochodzenia lub śledztwa wyłącznie na korzyść podejrzanego, zakaz ten obowiązuje i gdyby w efekcie uchylenia tego postano-wienia doszło do wniesienia oskarżenia, to postępowanie karne winno być przez sąd umorzone z uwagi na konsumpcję skargi pu-blicznej (art. 17 § 1 pkt 11 KPK)⁹⁴.

Ad 2. Kodeks postępowania karnego statuuje zakaz