Pełnienie ról społecznych jako przejaw socjalizacji i przystosowania społecznego

2.5. Pełnienie ról społecznych jako przejaw socjalizacji i przystosowania społecznego

Pojęcie roli w naukach społecznych definiowane jest i rozumiane w sposób zróżnicowany, zależny od przyjętej koncepcji teoretycznej i wynikających z niej założeń

metodologicznych (koncepcje socjologiczne, koncepcje z zakresu antropologii i psychologii społecznej, koncepcje pedagogiczne - tu szczególnie teoria wychowania

moralno-społecznego).

Najogólniej rola społeczna (z ang. „social role”, z fr. „role social”) – określana jest najczęściej jako zespół norm, przepisów i wymagań, które muszą być spełnione, aby móc wykonywać określone funkcje i czynności w życiu społecznym (Lalak, Pilch, 1999).

Treści roli powiązane są z charakteryzującymi daną jednostkę cechami, zwłaszcza jej płcią, wiekiem wykształceniem, wykonywanym zawodem, stanem cywilnym, kondycja zdrowotną czy zakresem przyznanej władzy i odpowiedzialności. Właściwości, o których mowa wyznaczają pozycję jednostki w strukturze życia zbiorowego. W roli społecznej kumuluje się presja społeczna (tzw. przepis roli) i rodzaj indywidulanych odpowiedzi na nią (czyli sposób pełnienia roli).

Można zatem przyjąć, iż rola społeczna to typowa odpowiedź na typowe oczekiwania,

Wśród uwzględnianych w literaturze przedmiotu określeń przystosowania społecznego, są i takie, które szczególnie mocno akcentują znaczenie podejmowania i wypełniania przez jednostkę ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami grupy.

W jednej z czołowych prac z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej, przystosowanie społeczne jest określone jako umiejętność podejmowania i pełnienia ról społecznych ( Czapów, Jedlewski, 1971). Podejmowanie i pełnienie ról społecznych jest nie tylko „(…) biernym reagowaniem na naciski społeczne w różnych sytuacjach, ale i samodzielnym stosowaniem norm społecznych w różnych sytuacjach, czyli nie tylko powtarzaniem roli społecznej, ale i jej graniem” (ibidem, s.39)

W takim ujęciu przystosowanie społeczne cechuje się twórczymi formami zachowania i świadczy o aktywnym uczestnictwie jednostki w przekształceniu środowiska zgodnie z ogólnymi tendencjami rozwoju stosunków między ludźmi (por.: Giryński, 1989).

W wyniku zaburzonego procesu socjalizacji pojawia się nieprzystosowanie do

„(…)pełnienia roli członka społeczeństwa, tj. do norm wyznaczających zachowania obiektywnie sprzyjające społecznemu współżyciu ludzi, ujmowanemu w skali całego społeczeństwa”(Czapów, Jedlewski, 1971, s.169). Ujawnianymi przez jednostkę nieprzystosowaną społecznie negatywnymi reakcjami będą zachowania, które cechuje przeciwstawienie się społecznym oczekiwaniom skłaniającym do pełnienia określonej roli społecznej (por. Giryński, 1989, s.16-29).

Relację między normami regulującymi współżycie i współdziałanie jednostek

określonej zborowości społecznej a rolami społecznymi precyzującymi sens tych norm i wskazującymi, jak powinny się zachować wobec siebie jednostki zajmujące różne

pozycje społeczne (por. Zaborowski, 1969), można dostrzec w koncepcji teorii wychowania moralno-społecznego. W myśl tej teorii, rolę społeczną można analizować, uwzględniając:

1). przekazywany przez zbiorowość społeczną system norm;

2.) system norm jest odbierany dzięki aktywności poznawczej jednostki;

3.) ujawnianie zachowań mieszczących się w zakresie odbieranych norm (Muszyński, 1976, s.41).

W związku z możliwością wystąpienia rozbieżności między przekazywanym systemem norm a odbiorem ich przez jednostkę, należy rozgraniczyć:

 przepis roli – czyli wyobrażenia danej grupy o tym, jak powinna zachowywać się dana jednostka, opierając się na stworzonych przez grupę różnych systemach norm;

 subiektywną rolę społeczną – wyobrażenia jednostki o tym, jakich zachowań się od niej oczekuje, a które z nich są dezaprobowane w grupie;

 idealną rolę społeczną – wyobrażony wzór postępowania w roli członka danej zbiorowości;

 pełnienie roli – konkretne zachowania jednostki, gdy stara się pełnić określona rolę (por. ibidem, s.61-65).

Na skutek oddziaływań socjalizacyjnych i wychowawczych może kształtować się u jednostki subiektywne odczucie roli społecznej. Należy jednak zaznaczyć, że zarówno

przepisy danej roli, jak i subiektywne jej odczucie nie stanowią wystarczających warunków do pełnienia jej zgodnie z oczekiwaniami otoczenia. Jest tu konieczne uwewnętrznienie roli (jej autonomizacja), które wystąpi wówczas, gdy przejawianie zachowań przez jednostkę „(…) zgodnych z przyjętymi regułami postępowania lub też osiąganie społecznie i moralnie pożądanych ich następstw jest przedmiotem jej własnych potrzeb i dążeń” (ibidem, s.134). Innymi słowy, efektywne pełnienie roli społecznej, zależy bezpośrednio nie tylko od społecznych oczekiwań, ale również od stopnia ich zinternalizowania.

W ekspertyzie Komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka PAN, dotyczącej sytuacji osób niepełnosprawnych i stanu rehabilitacji, za niepełnosprawne uważane są „(…) osoby o naruszonej sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenie funkcjonalne sprawności lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie właściwych dla

nich ról społecznych” (Wojtasiak, 1994, cytuję za: Bilewicz, 2012, s.108). Podobnie o niepełnosprawności pisze T. Majewski. Według autora niepełnosprawność”(…) wyraża

się ograniczeniem (lub brakiem) możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normę i może prowadzić do ograniczenia lub uniemożliwienia wypełniania ról, uważanych za normalne ze względu na wieki i płeć konkretnej osoby, a także czynniki kulturowe i społeczne” (Majewski, 1997, s.18). A przecież osoba niepełnosprawna – jak zauważa A. Maciarz – pragnie czuć się w swojej społeczności potrzebna i mieć szanse aktywnego włączenia się w te sytuacje i działania, w których może pełnić role mimo sprawnościowych ograniczeń (Maciarz,1999).

Jak słusznie pisze A. Ostrowska, rehabilitacja społeczna osób niepełnosprawnych powinna polegać właśnie na uczeniu się nowych ról społecznych, czy też pełnienia dawnych ról w nowych sytuacjach, zmodyfikowanych w związku z istnieniem

niepełnosprawności. Autorka powołując się na B.E. Cogswella wyróżnia cztery etapy

w procesie rehabilitacji społecznej osób z niepełnosprawnością, rozpatrywanych w kategoriach uczenia się ról społecznych:

- wycofywanie się z poprzedniej roli;

- identyfikację z nową rolą;

- doskonalenie się w ramach nowej roli;

- integrację nowej roli z całokształtem pełnionych ról (Ostrowska, 1994).