Przedmiot oraz cel badań

Wszelkiego rodzaju badania naukowe mają swoją genezę, na którą składają się

m.in.: osobiste preferencje badacza, określone potrzeby społeczne i znajomość aspektów

o kierunku i rodzaju badań. Często decyduje o tym również sytuacja problemowa, tj. sytuacja, w której badacz przeżywa stany psychiczne, sprzyjające pracy badawczej, a są nimi:

 niepokój spowodowany świadomością własnej niewiedzy,

 ciekawość jako bezpośredni symptom i zarazem skutek odczuwanego niepokoju,

 pragnienie uzupełnienia brakującej wiedzy,

 świadomość badacza posiadania pewnego zakresu wiedzy o interesujących go sprawach.

Stany te powstają u badacza z chwilą, gdy spotyka się z pewną trudnością, którą chciałby pokonać. Na tym etapie jest on daleki od jej wyjaśnienia, zaczyna sobie dopiero uświadamiać ogólny przedmiot swych przyszłych badań (Łobocki, 2001, s.176).

Głównym przedmiotem badań pedagogicznych wydaje się być istota ludzka, jej środowisko oraz proces wychowania i nauczania. Są to „obiekty” trudne do bezstronnego uchwycenia i opisu z uwagi na swoją złożoną istotę, żywość, dynamiczność i otwartość.

Stąd wynikają szczególne właściwości badań pedagogicznych oraz ich specyfika trudniejsza i bardziej złożona niż w innych dyscyplinach (Ćwirynkało, 2010).

Przedmiotem badań własnych, który wynika ze sformułowanego tematu rozprawy jest funkcjonowania społeczne młodzieży niepełnosprawnej wzrokowo, kształcącej się w gimnazjach, organizowanych przy Specjalnych Ośrodkach Szkolno – Wychowawczych dla Niewidomych i Słabowidzących.

Literatura nie definiuje pojęcia „funkcjonowanie społeczne” w sposób jednoznaczny.

Podobnie jak pojęcie przystosowania społecznego, funkcjonowanie społeczne może być traktowane dwojako. Jako proces lub jako wynik innych procesów takich jak socjalizacja, uspołecznienie czy rozwój społeczny. Jeśli wymienione procesy przebiegają właściwie, mamy do czynienia z dobrym przystosowaniem społecznym (funkcjonowaniem społecznym), jeśli ulegną zakłóceniu, bądź gdy są zaburzone, mogą powodować złe przystosowanie społeczne (funkcjonowanie społeczne). Funkcjonowanie społeczne

traktowane w kategorii rezultatu wymienionych wyżej procesów jest mierzalnym i obserwowalnym efektem rozwoju społecznego (por.: Tomaszewski 1979, Obuchowska

1996). Społeczne funkcjonowanie można zatem analizować pod kątem niemal każdego działania człowieka w społeczeństwie. Zatem może być wiele aspektów społecznego funkcjonowania. Przykładowo A. Giryński uważa, że społeczne funkcjonowanie powinno się rozpatrywać w aspekcie określonych cech osobowości oraz w zależności od łączących ją związków z środowiskiem (Giryński, 1996, s.19). Jeśli chodzi o cechy osobowości,

analizuje się np.: cechy struktury „ja”, samoocenę, poziom aspiracji, preferowany system wartości, poziom aktywności jednostki. Wszyscy członkowie społeczeństwa nawiązując stosunki ze światem zewnętrznym, są jego aktywnymi podmiotami. Nie tylko zaspokajają własne potrzeby, ale również regulują relacje z otoczeniem, realizują zadania, wpływają na świat, przekształcają go, czyli funkcjonują (Zawiślak, 2010).

W niniejszej pracy funkcjonowanie społeczne będzie rozpatrywane w kontekście:

zachowania przystosowawczego obejmującego przystosowanie społeczne i osobiste, a przejawiającego się w:

1. posiadanych kompetencjach rozumianych jako przyswojone i zinternalizowane umiejętności społeczne, warunkujące efektywne dostosowanie się do nowych sytuacji społecznych,

2. funkcjonowaniu we właściwej dla wieku grupie społecznej (klasie szkolnej), 3. pełnieniu właściwych dla okresu rozwojowego ról społecznych.

Ponadto analizie poddane będą także uwarunkowania (czynniki), które warunkują proces

prawidłowej socjalizacji, kształtowania kompetencji społecznych młodzieży z niepełnosprawnością wzroku. Determinanty poziomu zachowania przystosowawczego

zlokalizowane zostały wokół tych, które dotyczą samej jednostki a wynikają z uszkodzenia analizatora wzroku i następstw, jakie niesie ono dla rozwoju i funkcjonowania jednostki oraz w czynnikach środowiskowych (warunkach szkolnych specjalnego systemu kształcenia oraz warunkach środowiska rodzinnego). Warto w tym miejscu raz jeszcze podkreślić, że trudności w przystosowaniu niewidomych i słabowidzących mają dwa podstawowe źródła – jak pisze Z. Sękowska – „indywidualne i społeczne” (Sękowska, 1991, s.5).

Kategoria wiekowa została dobrana nie bez znaczenia. Dobre społeczne przystosowanie jest ważne w każdym wieku. W okresie adolescencji jednak jest ono szczególnie ważne. Po pierwsze dlatego, że dorastająca osoba pragnie sukcesów społecznych, po drugie społeczne przystosowanie w tym okresie determinuje w dużym stopniu uspołecznienie w latach pełnej dojrzałości.

Ponieważ styl życia społecznego osoby dorastającej odgrywa ważną rolę w kształtowaniu charakteru, jaki będzie miała jako osoba dorosła, dlatego dla osiągnięcia

dobrego rozwoju społecznego powinna ona mieć:

1. Wiedzę i umiejętności, takie jak: dobre maniery, umiejętność prowadzenia rozmów,

2. Przychylne postawy wobec innych osób, jak np.: sympatia dla większości ludzi, docenianie ich prawdziwych wartości, przyjacielskość, uprzejmość.

3. Poczucie bezpieczeństwa i niezależności, dające pewność siebie, łatwość w obcowaniu z innymi ludźmi, zarówno w dużych, jak i małych grupach oraz

względną niezależność od sympatii lub opieki innych osób.

4. Poczucie odpowiedzialności, polegające na wywiązywaniu się ze zobowiązań wobec innych ( Kuczyńska – Kwapisz, 1994, s.15).

Wszystkie wymienione wyżej wymagania odnoszą się także do młodzieży niewidomej i słabowidzącej. Ich realizacja jest jednak utrudniona. Proces przystosowania społecznego uczniów niewidomych i słabowidzących przebiega w warunkach całego zespołu utrudnień związanych z fizycznymi konsekwencjami niepełnosprawności, takimi jak: utrudnienia poznawcze, lokomocyjne, a także związanych ze społecznymi konsekwencjami niepełnosprawności, takimi jak: nie zawsze właściwe postawy społeczne i nie zawsze poprawne rozwiązania systemowo – organizacyjne w zakresie ich kształcenia i rewalidacji.

W prezentowanej dysertacji założono, iż funkcjonowanie społeczne uczniów z niepełnosprawnością wzroku będzie rozpatrywane w aspekcie zachowania

przystosowawczego. Przyjęto definicję zaproponowaną przez J. Kostrzewskiego. Według

niego „zachowanie przystosowawcze wskazuje na stopień funkcjonowania jednostki w zakresie niezależności osobistej oraz w zachowaniach będących przejawem stopnia

dojrzałości w zakresie odpowiedzialności społecznej oczekiwanej od niej stosownie do jej wieku życia oraz środowiska” (Kostrzewski, 1978, por.: R. Heber, 1961, H. Grossman, 1973). W kwestii problematyki kompetencji społecznych, uznano za

najbardziej przydatne dla celów niniejszej pracy przyjęcie stanowiska proponowanego przez A. Matczak: „Kompetencje społeczne są rozumiane jako złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych, nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego (Matczak 2001, s.7). Pomimo częstych różnic w sposobie pojmowania kompetencji społecznych przez autorów zajmujących się tą problematyką, definicja A. Matczak zawiera ten ich aspekt, który pojawia się najczęściej i zgodnie we wszystkich propozycjach ujmowania tego terminu.

Stąd też w prezentowanej pracy przyjęto ujęcie Kostrzewskiego i Matczak za najbardziej właściwe dla problematyki badań.

Pojęcie roli społecznej w literaturze przedmiotu najczęściej ujmowane jest w kategoriach:

„wzoru osobowego” (Znaniecki, 1974), „systemu interpersonalnych zachowań jednostki”

(Szmatka 1980), „zbioru różnorodnych wymagań i przepisów” (Poznaniak 2000), „zespołu oczekiwań” (Konarzewski 1993), „zbioru przepisów regulujących zachowanie”

(Jaworowska 1985). W pracy przyjęto rozumienie roli społecznej, zaproponowane przez A. Giryńskiego. Autor wskazuje, iż analizując poziom pełnienia danej roli społecznej przez

jednostkę, należy dostrzegać właściwe ukształtowanie jej elementów składowych, a mianowicie:

- przepisu roli - traktowanego jako różne systemy norm, określających sposoby zachowania się zgodnego z daną rolą;

- roli subiektywnej - oznaczającej odczucia jednostki, jej wiedzę społeczno-moralną z zakresu norm regulujących zachowania w danym środowisku;

- roli autonomicznej – wyrażającej się uwewnętrznieniem (interioryzacją) norm skłaniających do postępowania zgodnie z nimi i spełniających jednocześnie funkcję motywującą jednostkę do pełnienia roli (Giryński, 1989, s.48).

W badaniach własnych poddano analizie poziom funkcjonowania badanej młodzieży w podstawowych rolach, takich jak.: rola ucznia, rola towarzyska, związana z wiekiem oraz rola rodzinna.

Pojęcie zaburzenia zachowania, obejmuje zróżnicowane sposoby zachowań. Znane są różne modele klasyfikacji. Havers (za: Hillenbrand, 2007), proponuje zaszeregowanie zaburzeń zachowania według zjawisk występujących w szkole, są to:

zburzenia koncentracji i uwagi, wykroczenia przeciwko regułom interakcji (przeciwko innym uczniom, nauczycielom), wykroczenia przeciwko normom szkolnym i klasowym, inne odchylenia w zachowaniu (zaburzenia psychiczne i inne). Obecnie, najczęściej stosuje się klasyfikację empiryczną. W rezultacie można wyodrębnić cztery klasy zaburzeń zachowania: zaburzenia zewnętrzne (agresja, nadpobudliwość, deficyty uwagi, impulsywność); zaburzenia wewnętrzne (lęk, kompleks niższości, smutek, obojętność, zaburzenia snu, zaburzenia somatyczne); zachowania społecznie niedojrzałe (osłabienie koncentracji, zachowanie nieodpowiednie do wieku, szybkie męczenie się, słabe postępy w nauce, brak wytrzymałości na obciążenia); zachowania tworzące zagrożenie społeczne (gwałtowność, drażliwość, nieodpowiedzialność, nadmierne pobudzenie i łatwość popadania we frustrację, zaburzenia w relacjach, trudności w panowaniu nad sobą (Hillenbrand, 2007, s.28).

Status społeczny (pozycja społeczna) oznacza miejsce jednostki wśród innych członków

ustalone na podstawie kontroli autorytetu lub kontroli relatywnego znaczenia jednostki określaniu działalności i decyzji grupy (Zaborowski, 1967). Świadomość własnej pozycji społecznej, opinii grupy o jednostce ma duże znaczenie w dla kształtowania się jej obrazu własnej osoby i samooceny. Samoocena to „postawa wobec siebie; zespół opinii o sobie określających, jak jednostka wartościuje samą siebie; subiektywna ocena własnych zdolności wykonywania różnych działań i zachowań” (Kupisiewicz, 2013, s. 318).

Poniżej przedstawiono schemat, ilustrujący w formie graficznej przyjętą przez autorkę rozprawy interpretację przedmiotu badań:

Schemat 9. Zachowanie przystosowawcze ( opracowanie własne).

ZACHOWANIE PRZYSTOSOWAWCZE

Przystosowanie osobiste Przystosowanie społeczne Zaburzenia w przystosowaniu osobistym i społecznym

kompetencje społeczne deficyty w zakresie konflikt ról społecznych role społeczne umiejętności społecznych

Podstawowym celem omawianych badań jest poszukiwanie prawidłowości, rozpoznanie i ustalenie istotnych własności oraz opisanie pewnego wycinka rzeczywistości, jakim jest funkcjonowanie społeczne młodzieży z dysfunkcją narządu wzroku, pobierającej naukę w szkołach specjalnych organizowanych przy Specjalnych Ośrodkach Szkolno-Wychowawczych Ustalenie poziomu zachowania przystosowawczego w aspekcie poszczególnych umiejętności społecznych, ewentualnych zaburzeń w zachowaniu, poziomu pełnienia ról społecznych właściwych dla omawianego okresu rozwojowego, statusu w grupie rówieśniczej, poziomu samooceny. Ponadto poszukiwanie uwarunkowań,