Część II: Transwersalny rozwój człowieka
8. Problematyka transwersalnego rozwoju jednostki
8.4. Periodyzacja Ŝycia człowieka na okresy rozwojowe
Obok longitudinalnej analizy rozwoju człowieka (w ujęciu holistycznym oraz w zakresie poszczególnych sfer i funkcji) istotne staje się obecnie określenie podstaw stadialnego podziału rozwoju człowieka na okresy rozwojowe
JuŜ w staroŜytności próbowano wyróŜnić cechy charakteryzujące człowieka, pozwalające określić poszczególne stadium jego rozwoju106. Dla naszych rozwaŜań konieczne jest takŜe przybliŜenie kilku istotnych dla rozumienia procesu rozwoju człowieka podziałów periodycznych.
Jeśli zanalizujemy średnią długość Ŝycia człowieka w ujęciu historycznym, to przekonamy się, Ŝe obecnie funkcjonujące periodyzacje wyodrębniające szczegółowy podział Ŝycia człowieka na okresy rozwojowe nie moŜe być adekwatny do Ŝycia człowieka w poprzednich epokach historycznych.
Na długość Ŝycia współczesnego człowieka ma niewątpliwie wpływ fakt zamieszkiwania (siedliska) w krajach rozwiniętych gospodarczo i kulturowo, a tu w szczególności: wyŜszy standard opieki medycznej, profilaktyka chorób zakaźnych, lepszy sposób odŜywiania, higieniczniejsze warunki bytowania i pracy, dbałość o siebie, styl Ŝycia, poziom ekonomiczny, poziom wykształcenia itp.
Longitudinalny (podłuŜny) rozwój człowieka, ze względu na
obserwowalne specyficzne zmiany w róŜnym czasie jego Ŝycia, moŜna podzielić w ujęciu transwersalnym (poprzecznym, stadialnym) na tzw.
okresy rozwojowe. Proces ten określa się periodyzacją rozwoju
człowieka.
Psycholodzy określając rozwój transwersalny najczęściej posługują się (choć nie zawsze w sposób toŜsamy) takimi terminami nadrzędnymi, jak:
- epoka (wyróŜnia się 3 odrębne przedziały Ŝyciowe człowieka:
106 M. Kielar – Turska, (2000), Rozwój człowieka w pełnym cyklu Ŝycia, w: J. Strelau, (red.), Psychologia t 1, Gdańsk GWP.
dzieciństwo, dorosłość i starość),
- okres rozwojowy ( wyodrębnia się poszczególne etapy rozwojowe, wyraźnie zaznaczone zmianami jakościowymi i ilościowym np. okres
dziecka małego),
- stadium rozwoju (tj. wyraźnie wyodrębniony przedział rozwojowy w obrębie danego okresu rozwojowego np. stadium noworodka w okresie
niemowlęcym),
- faza rozwoju ( wyróŜniona jest na podstawie drobniejszych zmian rozwojowych w obrębie danego okresu lub stadium, np. faza oralna), - era rozwoju ( .wg. Levinsona jest to 25 letnia „makrostruktura”
pełnego cyklu Ŝyciowego, czyli: dzieciństwo, wczesna dorosłość i późna
dorosłość).
MoŜna zatem powiedzieć, Ŝe periodyzacja Ŝycia człowieka wyodrębnia:
- epoki rozwoju, a w nich: ery rozwojowe,
- okresy rozwoju, wyznaczone bardziej zasadniczymi zmianami jakościowymi
- a w nich: stadia rozwojowe i fazy rozwoju , w których występują przemiany mniej wyraziste.
Za kryterium rozróŜniania okresów rozwojowych przyjmuje się:
- sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającej rzeczywistości,
- dominujący rodzaj jego działalności,
- specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego (stosowane wobec niego przez innych członków społeczeństwa).
WyŜej wymienione kryteria przyjęto ze względu na to, Ŝe mają one zasadniczy wpływ na doświadczenie Ŝyciowe jednostki, umoŜliwiające jej dalszy rozwój (wyraźnie obserwowalne przemiany rozwojowe).
Sumując, moŜna powiedzieć za M. śebrowską107
, Ŝe to przemiany
rozwojowe umoŜliwiają jednostce przechodzenie na wyŜsze etapy
rozwojowe. Omówmy to kolejno.
a) epoki rozwoju
Analizując longitudinalny podział Ŝycia jednostki, dla naszych potrzeb wprowadzimy w pierwszej kolejności pojęcie epok rozwoju osobowości.
Ch. Bühler (1933)108 podzieliła Ŝycie człowieka na trzy epoki:
pokwitanie (z przewagą procesów anabolicznych), okres względnej
107 śebrowska M., (1968), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŜy, Warszawa, PWN.
stabilizacji i pełni Ŝycia oraz przekwitanie (z przewagą procesów
katabolicznych).
Na tej podstawie moŜna wprowadzić następujące określenia epok Ŝycia człowieka, posiłkując się wszystkimi synonimami . Omówmy je .
a) I epoka - epoka pokwitania ( czyli: dzieciństwa, ewolucji -evolutio),
intensywnego rozwoju anabolicznego) obejmuje Ŝycie człowieka od 0 do 18 (lub 16) roku Ŝycia i charakteryzuje się duŜą intensywnością obserwowalnych progresywnych zmian ilościowych i jakościowych w rozwoju jednostki. Większość badaczy określa, iŜ rozwój człowieka w tym okresie ma charakter konieczny, samoistny, w duŜym stopniu (do okresu adolescencji) bez jej udziału, co E. Sujak109 określa zasadą Ŝycia.
b) II epoka – okres względnej stabilizacji i pełni rozwoju (dorosłość, względny constans, względna równowaga zmian anabolicznych i katabolicznych), obejmuje Ŝycie człowieka od (16) 18 do 55 (65) r. Ŝ. i charakteryzuje się przewagą zmian jakościowych nad ilościowymi. Ten okres określa się mianem rozwoju kierowanego wolą jednostki i jej
uczestnictwem w określonych zdarzeniach Ŝyciowych.
c) III epoka – przekwitania ( gerontologiczna, inwolucji -involutio),
przewagi zmian katabolicznych, starzenia się i starości) obejmuje Ŝycie jednostki od 55 (65) r. Ŝ. do zejścia. Cechą charakterystyczną tego okresu jest przewaga regresywnych zmian ilościowych nad jakościowymi. Jest to epoka continuum Ŝyciowego, uzaleŜnionego od wcześniejszych okresów Ŝyciowych.
b) okresy rozwojowe
Po tych wyjaśnieniach zajmiemy się szczegółowym podziałem Ŝycia
człowieka na okresy rozwojowe. DostrzeŜemy tu duŜą róŜnorodność podziałów uwarunkowaną przyjętymi wskaźnikami rozwojowymi. Pominiemy podziały dawne np. wg Solona, staroŜytnych Chin i przedstawimy pierwszy z interesujących nas podziałów Ŝycia ludzkiego na okresy rozwojowe, który spotykamy u Pitagorasa. WyróŜnia on następujące okresy rozwojowe:
- do 20 r. Ŝ. stawanie się człowiekiem, - 20 – 40 r. Ŝ. młodość,
- 40 – 60 r. Ŝ. człowiek w pełni - 60 lat i dalej – człowiek stary,.
Analizując natomiast współczesne podziały moŜemy stwierdzić, Ŝe poszczególni autorzy, w zaleŜności od własnej koncepcji rozwoju
człowieka, wprowadzają inne podziały rozwoju. Podstawą takich podziałów są przeprowadzone badania poszczególnych cech rozwojowych lub ich wybranych aspektów (Z. Freud, E. Erikson, D. Bromley, J. Piaget, E. Claparède, D. Levinson i in.). Niektóre z nich przybliŜymy później
omawiając rozwój longitudinalny poszczególnych cech człowieka. Obecnie przed przedstawieniem podziału przyjętego w naszych dalszych
rozwaŜaniach, zwrócimy uwagę na dwie klasyfikacje autorów polskich, którzy posługują się omówionymi przez nas wcześniej terminami: dojrzałość i dorosłość. I tak:
B. Harwas-Napierała i J. Trempała (2000)110 podają następujące okresy rozwojowe:
- od poczęcia do narodzin – okres prenatalny, - (0 – 3 r. Ŝ.) okres wczesnego dzieciństwa, a tu - (0 – 1 r. Ŝ.) podokres wieku niemowlęcego, - (2-3 r. Ŝ.) podokres wieku poniemowlęcego,
- (4 – 6 r. Ŝ.) okres średniego dzieciństwa, wiek przedszkolny,
- (7 – 10/12 r. Ŝ.) okres późnego dzieciństwa, młodszy wiek szkolny, - (10/12 – 20/23 r. Ŝ. ) okres adolescencji, a tu:
- (10/12 – 15 r. Ŝ.) podokres wczesnej adolescencji, wiek dorastania, - (16 – 20/23 r. Ŝ.) podokres późnej adolescencji, wiek młodzieńczy, - (20/23 – 35/40 r. Ŝ.) okres wczesnej dorosłości,
- (35/40 – 55/60 r. Ŝ.) okres średniej dorosłości, wiek średni, - (55/60 r. Ŝ. i więcej) okres późnej dorosłości, wiek starzenia się.
W naszych dalszych rozwaŜaniach będziemy posługiwać się głównie drugim, bardziej szczegółowym podziałem przyjętym w Polsce, a uznawanym przez psychologów jak i lekarzy, zmodyfikowanym na podstawie najnowszych badań.
c) okresy i stadia rozwojowe
Na podstawie omówionych wcześniej kryteriów rozróŜniania poszczególnych okresów i stadiów rozwojowych przyjmiemy następujący podział Ŝycia na okresy rozwojowe:
Okres prenatalny (obejmuje Ŝycie człowieka od chwili poczęcia do
aktu narodzin), który dzieli się na:
- fazę jajową ( od zapłodnienia do 2 tyg. Ŝ.),
110 B. Harwas- Napierała, J. Trempała, (red.), (2000), Psychologia rozwoju człowieka, t 2 Warszawa, PWN.
- fazę embrionalną (2 tyg. – 2 m- ca Ŝ.),
- fazę płodową (2 m- c Ŝ. – do chwili narodzin).
Okres postnatalny (od narodzin do zejścia) dzieli się na:
a. I epoka rozwoju ( 0 – 18 r. Ŝ.) ( epoka ewolucji, dzieciństwo) : - wczesne dzieciństwo (0 – 3 r. Ŝ.) (okres dziecka małego), a tu:
- niemowlęctwo (0 – 1 r. Ŝ.), z wyróŜnioną
fazą noworodka (0-1miesiąca Ŝycia, 0-5 dnia Ŝ. - osesek), - okres poniemowlęcy (1 – 3 r. Ŝ.),
- drugie dzieciństwo (3 – 7 r. Ŝ.) ( okres przedszkolny),
- dzieciństwo wczesnoszkolne (7 – 12 r. Ŝ.) ( późne dzieciństwo),
- dorastanie (12 – 18 r. Ŝ.)(adolescencja),
b. II epoka rozwoju (18 – 55 /65 r. Ŝ.) (względny constans, epoka dorosłości)
- okres młodzieńczy (18 – 25 r. Ŝ.) (kształtowania się dojrzałości
społecznej),
- okres człowieka dorosłego (25 – 65 r. Ŝ.) (dorosłość) - człowiek młody (25 – 35 r. Ŝ.) (młodość)
- wiek średni (35 – 60 r. Ŝ.) (dojrzałość),
- pora przejściowa (60 – 65 r. Ŝ.) ( okres przekwitania)
c. III epoka rozwoju (gerontologiczna) senioralna (65 r. Ŝ. do zejścia)
(epoka starości)
- wczesna starość (65 – 75 r. Ŝ.) (proscenium starości, wiek mistrzów)
- sędziwa starość ( 75 – 85 r. Ŝ.) (wiek laureatów) - późna starość (85 r. Ŝ. do zejścia) (okres aktywnej transcendencji).
Podział ten oparty jest na przekonywujących badaniach wielu autorów (M. śebrowska, Z. Pietrasiński, K. Roszkowska – Wiśniewska) oraz przyjętą terminologią w potocznym języku polskim.
Tym podziałem Ŝycia na okresy i stadia rozwojowe będziemy się posługiwać w dalszej części naszej ksiąŜki.
W ten sposób ustrzeŜemy się przed podziałami Ŝycia człowieka na
okresy rozwojowe uwarunkowane badaniami na jednej wybranej populacji i wynikami adekwatnymi dla określonych warunków socjoekonomicznych i kulturowych. Jednocześnie pozostałe podziały dotychczas w Polsce obowiązujące i przyjęte przez psychologów, pedagogów i lekarzy przedstawimy w części III omawiającej rozwój longitudinalny człowieka.