Co to są zmiany rozwojowe?

Typowe zmiany rozwojowe występujące w poszczególnych okresach

Ŝycia człowieka nazywane są właściwościami wieku. Nie kaŜdy jednak człowiek rozwija się w sposób identyczny z innymi osobami tej samej populacji (zgodnie z zegarem biologicznym czy społecznym).

Odpowiedzmy teraz na pytanie: Czy kaŜde nowe, zaobserwowane przez nas na continuum czasowym zachowanie człowieka, jest zmianą rozwojową? Psycholodzy stwierdzają, Ŝe nie.

Pod pojęciem zmiany rozwojowej rozumie się bowiem (M. Przetacznik- Gierowska i M. Tyszkowa, 2000) tylko takie zaobserwowane zmiany, które są jednocześnie:

- monotoniczne (jednokierunkowe),

- nieodwracalne (nie mające tendencji powrotu do stanu poprzedniego), - trwałe (czyli nie chwilowe i nie przejściowe) oraz

- autonomiczne (tj. spowodowane działaniem czynników tkwiących w

całości lub w dominującej części wewnątrz danego układu ewoluującego). Oznacza to (co jest szczególnie waŜne w pracy pedagoga), Ŝe nie kaŜda zaobserwowana zmiana w funkcjonowaniu człowieka oceniana jest jako

rozwój, a szczególnie nie ta, która jest: przejściowa, odwracalna lub

cykliczna (poniewaŜ nie prowadzi ona do trwałych przekształceń danego

układu, ani jego funkcji).

O tym właśnie szczególnie powinien pamiętać pedagog dokonując

oceny efektów własnych działań wychowawczych. Te kryteria takŜe powinien wziąć pod uwagę przy sporządzaniu kwestionariusza ewaluacji podjętych przez siebie działań pedagogicznych.

KaŜdy człowiek jest jednością niepowtarzalną, chociaŜ jego reakcje, zachowania, działania, relacje z innymi, mogą być w wielu przypadkach podobne do obserwowalnych u innych ludzi. Jaka jest tego przyczyna? Zagadnienie to wyjaśnia teoria zmian rozwojowych Hellen Bee. Omówmy tę teorię.

H. Bee (jak podaje A. Brzezińska, 2000) w rozwoju danego człowieka

wyróŜnia następujące zmiany:

- uniwersalne, czyli występujące u kaŜdego człowieka w danej grupie pokoleniowej, warunkowane procesami zegara biologicznego oraz

zegara społecznego, powodujące to, Ŝe Ŝycie ludzi układa się w

podobne sekwencje zmian,

- wspólne czyli te, które charakteryzują ludzi naleŜących do tej samej

warstwy wiekowej, będące efektem podobnych wpływów środowiska nakierowanych na tę jednostkę i przez nią przefiltrowanych,

- indywidualne, które są wywołane unikatowymi czynnikami,

działającymi tylko na tę jednostkę i będące wynikiem jej

indywidualnych doświadczeń w tzw. okresach krytycznych. Spróbujmy to wyjaśnić.

Zmiany uniwersalne są związane z działaniem tzw. „zegara

biologicznego” i „zegara społecznego” i są uwarunkowane

punktualnością lub niepunktualnością występowania w Ŝyciu danej jednostki określonych zdarzeń Ŝyciowych. Ma to zasadnicze znaczenie w pojawianiu się kompetencji danej jednostki, które pozwalają jej na:

- sprostanie danym zdarzeniom,

- podejmowanie wyzwań Ŝyciowych,

- efektywne zaspokajanie swoich potrzeb.

To powoduje, Ŝe ludzie tworzący daną grupę pokoleniową, podzielając podobne doświadczenia Ŝyciowe, zachowują się w podobny sposób.

Zmiany wspólne spowodowane są natomiast tzw. „pamięcią

zbiorową”. KaŜda grupa społeczna, subkultura, tworzy własne standardy

zachowania zaleŜne od: płci, wieku, zajmowanej pozycji. I chociaŜ ludzie

Ŝyją w tym samym środowisku materialnym i społecznym, to jednak w innym środowisku psychologicznym i to właśnie determinuje ich rozwój.

Dlatego obserwowalne róŜnice międzypokoleniowe w zachowaniu ludzi wynikają z ich przynaleŜności do takich samych warstw wiekowych, lecz róŜnych grup pokoleniowych.

Zmiany indywidualne natomiast są wynikiem własnych,

(indywidualnych) doświadczeń danej jednostki. Są charakterystyczne tylko dla tego człowieka. Efekt tych zmian zaleŜy od tego kiedy pojawia się dane

doświadczenie Ŝyciowe oraz tego, czy osoba ta jest gotowa je przyjąć, i czy ma do tego odpowiednie kompetencje. Doświadczenie to moŜe bowiem pojawić się: we właściwym czasie, ale teŜ albo za wcześnie, albo

za późno. Szczególnie aktywnie reaguje człowiek, jeśli wydarzenie to pojawi się w tzw. okresie krytycznym (o czym mówiliśmy wcześniej). Stąd ta punktualność lub niepunktualność pojawiania się osobniczych

doświadczeń Ŝyciowych, ma zasadniczy wpływ na rozwój indywidualny danego człowieka.

Jakie zmiany rozwojowe wyróŜniamy? Jak musimy ukierunkować nasze postrzeganie, aby dostrzec te zmiany rozwojowe?

E. Hurlock (1985)⁸⁴ określa, Ŝe w rozwoju człowieka moŜna wyróŜnić cztery podstawowe rodzaje zmian rozwojowych:

- zmiany wielkości mające charakter ilościowy, polegający na wzroście somatycznym i psychologicznym człowieka, a dotyczą jego cech oraz właściwości psychicznych,

- zmiany proporcji polegające na zmianach ilościowych i jakościowych, czyli dostrzeganych przekształceniach w poszczególnych sferach

organizmu i psychiki człowieka,

- zanikanie dawnych właściwości (czyli regres), przejawiające się w: somatyce (np zanik grasicy, szyszynki), motoryce ( np. zanik

niektórych odruchów: chwytnego, raczkowania), procesach psychicznych (np. gaworzenia),

- nabywanie nowych właściwości (progres) dostrzeganych w somatyce ( np. nowe uzębienie, przemiana chrząstek w kości), w motoryce ( np. nabywanie nowych sprawności) oraz w psychice ( wyraźnie

obserwowalne w trakcie rozwoju dziecka (człowieka) nowe reakcje,

funkcje, kompetencje).

Stąd moŜna określić, iŜ wszystkie dostrzegalne w rozwoju

ontogenetycznym człowieka zmiany mogą mieć charakter zmian: - ilościowych i jakościowych oraz

- progresywnych i regresywnych, a takŜe - intraindywidualnych i interindywidualnych.

Omówmy je kolejno.

Zmiany ilościowe występują w poszczególnych wymiarach zjawisk psychicznych i zachowań, nie naruszając ich wewnętrznej struktury i oznaczają przyrastanie nowych funkcji, sprawności i kompetencji (nie obserwowanych w poprzednich okresach, czy stadiach rozwojowych). Stanowią o kumulacji doświadczenia jednostki⁸⁵.

Zmiany jakościowe oznaczają natomiast przekształcanie się

wewnętrznej organizacji struktur czynności psychicznych i zachowań. Te zmiany o charakterze jakościowym są podstawą wyodrębniania okresów, faz i stadiów rozwojowych danej jednostki. Zmiany te wiąŜe się zatem z stadialnością rozwoju człowieka. Świadczą o transformacji doświadczenia. Określa się je wyłanianymi w tym celu wskaźnikami.

W wykresie obserwowalnych zmian (ilościowych i jakościowych) w rozwoju danej jednostki wyróŜnia się:

- progres (przyrost), który oznacza się krzywą wznoszącą oraz

- regres (ubytek, obniŜenie sprawności) wykreślający się krzywą

opadającą.

Analizując rozwój człowieka, moŜna powiedzieć takŜe za K. Obuchowskim (1985)⁸⁶, co jest istotne w procesie wychowania, Ŝe w osobowości człowieka mogą jednocześnie zachodzić nie tylko zmiany rozwojowe: progresywne i regresywne, ale takŜe zmiany kompensacyjne

(wyrównujące, zastępujące, uzupełniające) braki lub niedostatki rozwojowe Natomiast zmiany intraindywidualne to te, które zachodzą i są

obserwowalne w psychice i zachowaniu danej jednostki. Analiza tych zmian pozwala na (ontogenetyczne ) ujęcie sekwencji zmian rozwojowych u tej jednostki.

Zmiany interindywidualne natomiast to takie, które obserwuje się u danej jednostki i ocenia jako takie same lub podobne, jak występujące u

większości osób z danej populacji.

Sumując moŜna powiedzieć, Ŝe w ocenie ontogenetycznego rozwoju człowieka wszystkie zmiany w rozwoju, mogą być rozpatrywane jako (A. Brzezińska, 2000)⁸⁷ :

-liniowe - ujmujące rozwój jednostki jako proces ciągły, płynny, o charakterystycznym dla danej jednostki tempie

85

A. Brzezińska, J. Trempała, (2000) Wprowadzenie do psychologii rozwoju, w: J. Strelau, (red.), Psychologia t 1, Gdańsk, GWP.

86 K. Obuchowski, (1985), Adaptacja twórcza, Warszawa, KiW.

-stadialne - ujęte jako proces skokowy, w którym moŜna wyodrębnić

poszczególne fazy, a rozwój jest charakteryzowany nie tylko przez

tempo zmian, ale przez swoisty ich rytm (trwanie określonej fazy),

-cykliczno-fazowe - ujmujące rozwój jako transformację doświadczenia, a w kaŜdym cyklu rozwojowym moŜna wyróŜnić kolejne fazy: progresu,

plateau, regresu i kryzysu, które umoŜliwiają jednostce przejście do

następnego cyklu rozwojowego.

Dla naszych rozwaŜań istotne jest takŜe przybliŜenie pojęcia tempa rozwoju.Czym jest zatem tempo rozwoju?

Tempo rozwoju to szybkość z jaką dokonują się zmiany rozwojowe. Stąd rozwój jednostki moŜe być określany jako będący w: granicach

normy, przyspieszony, zwolniony, opóźniony lub zahamowany. Omówmy te pojęcia.

Tempo rozwoju w granicach normy, to takie, które jest zgodne z normami rozwojowymi określonymi dla danego wieku rozwojowego (przebiegające według „zegara biologicznego” i „zegara społecznego”)

Przyspieszenie tempa rozwoju nazywane jest akceleracją. Akceleracja moŜe obejmować wszystkie lub tylko niektóre sfery danego człowieka, a wówczas określana jest jako akceleracja ontogenetyczna danej jednostki. Akceleracja obserwowana jest takŜe w aspekcie filogenetycznym i wówczas ma charakter róŜnic w tempie rozwoju pomiędzy badanymi pokoleniami. Ciągle trwają badania nad genezą tego procesu.

Zwolnienie tempa rozwoju to deakceleracja. Jej przyczyny są takŜe w trakcie badań. Uogólniając moŜna określić, iŜ przyczyn tego zjawiska moŜna doszukiwać się zarówno w niekorzystnych procesach wewnętrznych (np. metabolizm), jak i zewnętrznych (np. traumatyczne czynniki środowiskowe).

Opóźnienie tempa rozwoju nazywane jest retardacją. Retardacja to ogólnie zwolnione tempo rozwoju danej jednostki, powstałe na podłoŜu biologicznym lub środowiskowym. Przyczyną mogą być: np. urazy okołoporodowe, ale takŜe niedobory bodźców egzogennych (np. brak stymulacji zewnętrznej, wyzwalającej afektywność układu nerwowego), w tym brak właściwej pielęgnacji.

Zahamowanie tempa (plateau) rozwoju (somatycznego, psychicznego lub społecznego) najczęściej ma podłoŜe patologiczne (czasem dziedziczne) i najczęściej wymaga interwencji medycznej, psychopatologicznej oraz pedagogiki leczniczej i specjalnej.

Dla naszych rozwaŜań istotne jest to, czy rozwój człowieka moŜe podlegać istotnym zmianom w ciągu Ŝycia? Czy moŜemy tu wyłonić

Mogą one mieć wpływ: podtrzymujący, zmieniający tempo rozwoju,

wpływający na zmianę kierunku rozwoju. PrzybliŜmy to zagadnienie.

Podtrzymująco na rozwój człowieka wpływa właściwa pielęgnacja i zintegrowana opieka (co ma znaczenie w projektowaniu działań pedagogicznych i edukacyjnych).

Zmiana kierunku rozwoju moŜe być spowodowana czynnikami korzystnymi lub niekorzystnymi dla danej jednostki.

W przypadku zadziałania czynników niekorzystnych (teratogenów), proces rozwoju jednostki jest utrudniony, upośledzony, ograniczony, zaburzony (wówczas to w funkcjonowaniu jednostki dostrzegalne są: dysfunkcje rozwojowe, niepełnosprawności, dysplazje). Rozwój jednostki

musi być w takim przypadku w sposób specjalistyczny usprawniany, stymulowany, wspomagany. Mówimy wtedy o dziecku specjalnej troski, które pozostawione (z róŜnych względów), bez właściwej opieki wychowawczej, nie będzie się mogło rozwijać tak, aby osiągnąć swoje optimum.

Najbardziej kancerogenne działanie czynników uszkadzających (teratogenów) występuje w tzw. okresach sensytywnych dla pojawienia się i rozwoju poszczególnych narządów lub ich funkcji, co ma miejsce głównie w okresie prenatalnym od 3 do 8 tygodnia Ŝycia, a w niektórych przypadkach przez całe 9 miesięcy Ŝycia płodowego. Czynniki niekorzystne mogą takŜe pojawić się w okresie perinatalnym

(okołoporodowym) i postnatalnym (pourodzeniowym) w postaci traum

fizycznych, ale takŜe i psychicznych powodujących degradacje, deformacje, ubytki itp.

Czynniki korzystne to takie, które wspomagając rozwój mają znaczenie stymulujące, rehabilitujące, rewalidujące, kompensujące.

Dla naszych rozwaŜań istotne jest natomiast to, Ŝe kierunek, przebieg i

tempo rozwoju danego człowieka ( zgodnie z teorią holizmu) ma

zasadnicze znaczenie dla jego funkcjonowania, jako jednostki, o czym będzie mowa w analizie rozwoju stadialnego.