Uczenie się społeczne

Uczenie się społeczne to uczenie się przez naśladowanie.

Istnieją cztery koncepcje wyjaśniające proces naśladowania, jak podaje H. Sęk (1993):

- pierwsza zakłada, Ŝe tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną

właściwością człowieka (wyróŜnia się tu: naśladownictwo społeczne polegające na tym, Ŝe podmiot automatycznie i odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane przejawy ekspresji drugiego człowieka i nazywane jest imitacją, która jest wstępną fazą empatii, oraz

naśladownictwo obiektów niespołecznych, polegające na utoŜsamianiu się z elementami przyrody, wytworami kultury, cywilizacji itp.),

- druga koncepcja wyjaśnia naśladownictwo warunkowaniem instrumentalnym (podmiot zwraca uwagę i naśladuje takie

zachowania, za które był kiedyś gratyfikowany i powtarza je obecnie,

mimo braku takiej samej gratyfikacji),

- trzecia koncepcja wyjaśnia naśladownictwo procesem uczenia się przez

warunkowanie klasyczne (naśladownictwo polega na przyswajaniu

sobie reakcji modela i reagowaniu w określonych sytuacjach w taki sam sposób, jak on),

- czwarta koncepcja wyjaśnia, Ŝe wskutek obserwacji zachowań modeli w umyśle obserwatora powstają reprezentacje poznawcze tych zachowań wraz z ich kontekstem sytuacyjnym (co wpływa na ukształtowanie się symbolicznego wzorca zachowania i odwzorowania go w określonej sytuacji, w taki sam sposób, jak zachowywał się wówczas obiekt obserwowany).

Naśladownictwo moŜe być: - odruchowe czyli fizjologiczne,

- celowe tj. przy udziale świadomości jednostki.

MoŜe przyjmować postać:

- autoimitacji (naśladowanie samego siebie)

- heteroimitacji (naśladowania innych).

Zdaniem wielu teoretyków (m in. A. Bandura) w uczeniu się

społecznym, czyli naśladowaniu moŜemy wyróŜnić: modelowanie,

imitowanie i identyfikację. Na czym polegają te sposoby uczenia się? Modelowanie to uczenie się przez jednostkę nowych form zachowania, które zachodzi na podstawie obserwacji zachowania innych ludzi i skutków, do których ono prowadzi (B. Wojciszke, 2000)⁶².

Jest to zatem powszechna metoda uczenia się, która powoduje

przyswajanie zarówno pozytywnych, jak i negatywnych wzorów

zachowań (wraz z przewidywaniem ich skutków) od innych osób, tzw.

modeli, czyli rodziców, nauczycieli, kolegów, autorytetów itp.

Przyswajanie to odbywa się bez jakiegokolwiek przymusu, co oznacza, Ŝe zachowanie to jest samo w sobie dla danej jednostki nagradzające. Uczenie się przez modelowanie U. Bronfenbremmer (1970)⁶³ uwaŜa za wykraczające poza zewnętrzne upodobnienie się, poniewaŜ powoduje tylko symboliczne przejęcie zachowań od modela ( które stanowi następnie równowaŜnik tego zachowania).

A. Matczak (1996)⁶⁴ dodaje, Ŝe istotą modelowania jest koncentracja na

znaczeniu naśladowanych zachowań, a nie na formie, która moŜe być

zmieniona, zastąpiona równowaŜnikami, dostosowana do danej sytuacji (np. przenoszenie zaobserwowanych zachowań agresywnych na zupełnie inne obiekty lub powtarzanie zasłyszanych zdań w innych sytuacjach). Oznacza to, Ŝe modelowanie polega na odwzorowaniu zachowań modela, ale wraz z twórczym ich modyfikowaniem. Pobudza to obserwatora do podobnych, ale nie takich samych zachowań, w przeciwieństwie do imitacji, która jest wiernym ich skopiowaniem.

A. Bandura określił równieŜ psychologiczne uwarunkowania przebiegu uczenia się przez modelowanie, które zachodzi dzięki występującym w psychice obserwatora następującym procesom:

- spostrzegania (pozwalającym na wyodrębnienie bodźców modelujących spośród innych),

- pamięci (odpowiadającej za przechowanie zaobserwowanych zachowań modela),

- koordynacji motorycznej (umoŜliwiającej powtórzenie reakcji

naśladowanych),

- motywacyjnym (decydujących o przejawianiu się w określonych

sytuacjach nabytych przez obserwację zachowań).

Jak podaje H. Sęk (1993)⁶⁵, A. Bandura wyróŜnił trzy efekty procesu

modelowania:

- przyswojenie sobie nieznanych dotąd wzorców zachowania (a

zachowanie modela moŜe być jedyną wskazówką, co do poprawności takiego zachowania, ale moŜe teŜ być głównym źródłem informacji, co do poprawności własnego zachowania),

63 U. Bronfenbremmer, (1970), Czynniki społeczne w rozwoju osobowości, „Psychologia Wychowawcza”, nr 13.

64 A. Matczak, (1996), Rozwój ontogenetyczny człowieka, w: Z. Włodarski, A. Matczak, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa, WSiP.

- zmiany hamowania uprzednio wyuczonych reakcji (przez efekt rozhamowania reakcji uprzednio hamowanych lub efekt zahamowania przez powstrzymanie się od jakichś wykonywanych

dotychczas reakcji),

- efekt facylitacji, polegający na tym, Ŝe obserwator dostosowuje swoje

zachowanie do zachowania innych osób.

Imitowanie jako kolejna postać naśladowania polega na wzorowaniu

się na kimś, odwzorowywanie czyjegoś postępowania, zachowaniu w taki sam sposób, jak ktoś inny (B. Dunaj, 1996).

Proces ten powstaje w wyniku zaobserwowania przez jednostkę róŜnych reakcji określonych osób na czynniki sytuacyjne oraz sposobów działania.

W trakcie imitowania, jak określa M. Jarosz (1988)⁶⁶, człowiek przyjmuje sposób widzenia świata od innych i uczy się od nich nowych zachowań. W ten sposób jednostka stopniowo uznaje za własne poglądy, przekonania i postawy przejęte od otoczenia w procesie internalizacji. Nie dokonuje Ŝadnych modyfikacji, powtarza je w taki sposób, w jaki zostały one przyswojone. W toku naśladownictwa zostają w jednostce utrwalone głównie te zachowania, które są często wzmacniane (jak wynika z badań R. B. Zajonca, 1966).

Naśladownictwo przybiera nieraz postać identyfikacji, ma to miejsce wówczas gdy dana jednostka stara się przybliŜyć własne zachowanie do

wzorca, zyskać jego cechy, poczuć się nim. Identyfikacja jest zatem inną formą uczenia się społecznego.

Identyfikacja jest to, jak podaje A. Matczak (1996), często takŜe nieświadoma tendencja do utoŜsamiania się z inną osoba (lub grupą), która pojawia się wobec osób, do których jednostka odczuwa silną

pozytywną więź emocjonalną. Chce wówczas upodobnić się do swego modela (grupy modeli).

NaleŜy tu dodać, Ŝe identyfikacja moŜe teŜ przybrać postać

mechanizmu obronnego i pojawić się wobec osób, które wzbudzają uczucia przykre, jak np. silny lęk ( u syna wobec ojca stosującego przemoc) lub silną zazdrość (np. wobec cech posiadanych przez idola). Taka postać identyfikacji moŜe doprowadzić do zaburzeń toŜsamości, a nawet takŜe do zachowań psychotycznych.