Część II: Transwersalny rozwój człowieka
8. Problematyka transwersalnego rozwoju jednostki
8.2. Sposoby oceny rozwoju człowieka
Dla pedagoga istotne jest nie tylko określenie aktualnego stanu
rozwoju danego człowieka (co daje podstawę do projektowania działań
wychowawczych, korygujących lub naprawczych), ale takŜe wiedza o prognozach jego rozwojowych. Spróbujmy rozpatrzyć to zagadnienie.
Aby zrozumieć na czym polega ocena aktualnego stanu rozwoju dziecka (człowieka) naleŜy przybliŜyć koncepcję L.S. Wygotskiego (1971)88. Określa on, Ŝe oceniając rozwój dziecka naleŜy po pierwsze ustalić dwa poziomy w jego rozwoju:
- poziom aktualnego rozwoju oraz
- poziom najbliŜszego (moŜliwego) rozwoju.
Poziom aktualnego rozwoju określa stan aktualnych umiejętności dziecka, które moŜe ono wykorzystać do rozwiązywania zadań. WyróŜnia się tu:
- poziom kompetencji (tj. tego co dziecko wie, umie i potrafi
wykorzystać rozwiązując zadania stawiane mu przez otoczenie) oraz - poziom poczucia kompetencji (tj. tego co dziecko czuje lub wie, Ŝe
umie i potrafi i wykorzystuje w podejmowanych przez siebie działaniach).
Poziom najbliŜszego rozwoju dziecka to profil rozwojowy ukazujący: - w jakich obszarach juŜ dokonują się przemiany,
- w jakich juŜ się kończą,
- a w jakich dopiero się rozpoczynają.
Ustala się go wchodząc w aktywną interakcję z dzieckiem i badając poziom jego gotowości do korzystania z pomocy innych osób. W ten sposób określa się takŜe obszary kompetencji dziecka (człowieka) wymagające wsparcia z zewnątrz.
L. S. Wygotski prócz poziomów rozwoju wyróŜnia takŜe strefy
aktualnego i najbliŜszego rozwoju.
Strefa aktualnego rozwoju określa zakres i liczbę obszarów róŜnych
umiejętności, z których dziecko potrafi samodzielnie skorzystać rozwiązując stawiane mu zadania, jak i samodzielnie podejmowane. Stąd dzieci (ludzie) róŜnią się liczbą obszarów i liczbą kompetencji w danym obszarze.
Strefę najbliŜszego rozwoju dziecka określa się ustalając róŜnicę pomiędzy poziomem rozwiązywania zadań pod kierunkiem i przy
pomocy dorosłych a poziomem rozwiązywania zadań dostępnych w samodzielnym działaniu. Strefa ta określa zakres i liczbę obszarów, w których trwa proces przemian. Strefa ta wskazuje potencjał rozwojowy
dziecka (człowieka) oraz obszary wymagające szczególnego rodzaju stymulacji.
Ta koncepcja L.S. Wygotskiego skłania do przyjęcia następującego stwierdzenia, ( bardzo waŜnego dla pedagogów):
Tylko takie działania wychowawcze mają znaczenie rozwojowe, które
tworzą najbliŜszą strefę rozwoju, tj.
- dają początek wielu wewnętrznym procesom rozwoju,
- rozwijają i uruchamiają procesy rozwojowe (na razie dostępne dziecku tylko w sferze obcowania z otoczeniem i współpracy z kolegami),
- a po przejściu rozwoju wewnętrznego stają się wewnętrznym
dorobkiem dziecka.
Dla prognozowania rozwoju danego człowieka istotne jest zatem porównanie występujących u niego zmian ze wskaźnikami rozwoju (charakterystycznymi właściwościami wieku ) właściwymi dla danego okresu rozwojowego. Prognozując rozwój jednostki naleŜy brać równieŜ pod uwagę moŜliwość wystąpienia odchyleń od „zegara biologicznego” lub „zegara społecznego”. I tak:
H. Nartowska (1981)89 określając profile rozwoju dzieci wymienia rozwój:
- harmonijny przyspieszony ( występujący u około 30 % populacji),
- harmonijny przeciętny (dostrzegalny u około 26 % populacji),
- nierównomierny z dysharmoniami rozwojowymi (ma miejsce u
około 13 % populacji),
- nieharmonijny z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi
(obserwowalny u około 31 % populacji).
Te dysharmonie rozwojowe, świadczące o wyraźnie
nierównomiernym rytmie rozwoju, mogą pod wpływem specjalnie
dobranych zabiegów opiekuńczych i oddziaływań wychowawczych, zmniejszać się lub zanikać zupełnie (M. Przetacznikowa- Gierowska, M. Tyszkowa, 2000)90.
W ocenie zachodzących ontogenetycznych zmian rozwojowych naleŜy równieŜ uwzględnić występowanie tzw. okresów równowagi i
nierównowagi, które obserwowane są w obrębie jednego okresu
rozwojowego (czasem charakterystyczne dla danej fazy lub stadium rozwojowego, chociaŜ niekoniecznie).
Okresy równowagi i nierównowagi to cykliczne zmiany obserwowane
w rozwoju somatycznym, psychicznym i społecznym człowieka, najczęściej spiralne. Są one obserwowalne w przyspieszonym lub opóźnionym rozwoju:
- poszczególnych narządów wewnętrznych (po lewej lub prawej stronie ciała),
- poszczególnych funkcji organizmu,
89
H. Nartowsk, (1980), RóŜnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, Warszawa, WSiP.
90 M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkow, (2000), Psychologia rozwoju człowieka t 1, Warszawa, PWN.
- aktywności psychicznej i społecznej, bardzo wyraźnie zaznaczającej się do około 16 r. Ŝ. , choć występującej takŜe w całym rozwoju temporalnym człowieka ( vide: rozwój longitudinalny).
Zmiany te, określane jako stany równowagi i nierównowagi,
przyczyniają się jednakŜe do stałego procesu rozwojowego jednostki ( o czym powiemy szczegółowo charakteryzując rozwój stadialny człowieka). Rozumienie i dostrzeganie tych cyklicznych okresów równowagi i
nierównowagi pozwala zrozumieć zachowanie danego dziecka (człowieka), które mamy stymulować, wspomagać, rozwijać i dostosować do tego interakcje, środki wychowawcze, oddziaływania pedagogiczne. Niedostrzeganie tego faktu, przyczynia się natomiast do pogłębiania u danej osoby przeŜywanych przez nią konfliktów, kryzysów rozwojowych, subiektywnie odczuwanych trudności interakcyjnych.
Bardziej szczegółowo problem ten przedstawia m.in. F.L. Ilg, L.B. Ames i S. M. Baker (1994)91 . My zwróciliśmy uwagę na to zagadnienie omawiając kryzysy rozwojowe.
Wiedza o prognozach rozwojowych (oraz cyklach rozwojowych) jest waŜna dla pedagoga (wychowawcy) z tego względu, Ŝe uświadamia mu, iŜ nigdy nie moŜna do końca (i autorytatywnie) określić (wyrokować) przebiegu dalszego rozwoju danej jednostki, ani przekreślać jej szans, czy
zniechęcać do określania sobie szczytnych celów, gasić motywacji,
stopować wysiłków, pozbawiać marzeń (co jednak często się jeszcze zdarza w kontakcie z wychowankiem).
Pedagog winien natomiast kaŜde dziecko (człowieka): wspierać, wspomagać, uczyć radzenia sobie, ale takŜe (co naleŜy tu podkreślić, jako bardzo waŜne), wdraŜać go do prawidłowej autoanalizy, samooceny oraz umiejętnej realizacji swoich zamierzeń i sprecyzowanych celów Ŝyciowych (ale czasem i do koniecznego przeorientowania ich).
Rozwój człowieka dostrzegalny jest (S. Krajewski, 1977)92, w: - organizmie człowieka oraz
- strukturach umysłowych,
- zachowaniu danej jednostki,
- jej relacjach z otoczeniem, - strukturze jej osobowości.
Te zmiany stały się podstawą badań pozwalających na sporządzanie wskaźników rozwojowych ontogenetycznych i filogenetycznych. Mają
91F. L. Ilg , L. B. Ames , S. M. Baker, (1994), Rozwój psychiczny dziecka, Gdańsk, GWP.
92 S. Krajewski , (1977), Pojęcia rozwoju i postępu, w: J. Kmita, (red.), ZałoŜenia teoretyczne badań nad rozwojem historycznym, Warszawa, PWN.
zatem takŜe istotne znaczenie dla teorii i praktyki psychologicznej i pozwalają na ustalanie zmian ewolucyjnych.
a) Zmiany somatyczne
Zmiany somatyczne w ujęciu transwersalnym zostaną bardziej szczegółowo przedstawione w dalszej części naszych rozwaŜań.
Obecnie zwrócimy uwagę na to, co jest istotne dla oceny i
prognozowania rozwoju danego człowieka (a co naleŜy uwzględnić w
projektowaniu pracy wychowawczej i rehabilitacyjnej).
I tak: N. Wolański (1983)93
stwierdza, Ŝe w przebiegu rozwoju
somatycznego człowieka istnieją istotne związki między czasem, w jakim
niektóre cechy fizyczne osiągają maksimum rozwoju, a początkiem i przebiegiem ich regresu. Zmiany te są róŜnorodne. I tak:
- cechy wcześniej osiągające swoje maksimum szybciej ulegają regresji (np. pełna akomodacja oka osiągnięta w 10 r. Ŝ., powoduje
wcześniejszy zanik tej zdolności, tj. juŜ po 40 r. Ŝ.),
- cechy później osiągające swoje maksimum, później teŜ ulegają regresji (np. wydolność w pracy fizycznej osiągnięta po 20 r. Ŝ. utrzymuje się dłuŜej),
- cecha wcześniej osiągająca swoje maksimum ulega regresji później (np. wcześniejsze dojrzewanie dziewcząt wpływa na późniejsze wystąpienie u nich menopauzy),
- wcześniej obniŜająca się jedna cecha wpływa na szybszy regres innych funkcji organizmu (np. wcześniejsza hipokinezja u danego człowieka, czyli zmniejszanie aktywności motorycznej, ma wpływ na szybszy regres innych jego funkcji, w tym intelektualnych).
Problematyką tą bardziej szczegółowo zajmuje się psychofizjologia, neuropsychologia.
b) Zmiany behavioralne
PoniewaŜ w zachowaniu człowieka wyróŜniamy reakcje bezwarunkowe (wrodzone), warunkowe (nabyte) i odroczone (nabywane
od około 8 m-ca Ŝ.), określa się, Ŝe wraz z rozwojem zmniejsza się liczba
reakcji stereotypowych, a zwiększa zachowań zmodyfikowanych
stosownie od sytuacji.
Przejawy zachowań człowieka są zaleŜne od (Gottschaldt) :
- okolic podkorowych (i są warunkowane temperamentem, emocjami, energią Ŝyciową), określane jako stałe, dziedziczne,
- kory mózgowej (uwarunkowane uzdolnieniami, intelektem, zdolnością rozwiązywania problemów), generowane pod wpływem środowiska,
preferowanymi przez jednostkę wartościami i ocenami społecznymi, a kształtują się pod wpływem interakcji.
Zmiany w zachowaniu człowieka, obserwowalne w jego działaniu, stanowiące o jego rozwoju Z. Włodarski (1996)94 podzielił na:
- rozpoznawczo – reprodukcyjne, świadczące o przystosowaniu do otoczenia oraz
- twórcze (kreatywne, zmieniające otoczenie).
Z. Włodarski (1996) zwraca takŜe uwagę na to, Ŝe w ocenie konkretnego działania człowieka wyróŜnia się:
- wykonanie, które moŜna bez trudu zaobserwować i
- stosowanie zasady, która wyraŜa się w słowach (mówionych, pisanych,
czy pomyślanych), stąd obserwacja tu jest trudniejsza, ale równieŜ moŜliwa do wykrycia.
Jest tak, Ŝe człowiek przyswaja zasadę lub ją formułuje i jednocześnie
stosuje ją w działaniu. Bywa i tak, Ŝe te dwa interesujące nas elementy
składowe działania nie zawsze występują jednocześnie.
Zdarza się teŜ, Ŝe określone zachowanie ma miejsce, a człowiek w ogóle nie zdaje sobie sprawy ze swych reakcji lub o nich nie wie, choć mogą one występować regularnie, bądź teŜ nie traktuje ich jako odpowiedzi na bodziec. Człowiek świadomie nimi nie steruje, a jego aktywność ogranicza się do sfery wykonawczej.
Bywa, Ŝe działanie występuje jedynie w sferze werbalnej. Jednostka przyswaja zasady, formułuje je, ale ich nie stosuje.
Przejawiana przez jednostkę aktywność, którą Z. Włodarski utoŜsamia z działaniem, moŜe być oceniana jako:
- mała lub znaczna,
- dotyczyć sfery intelektu, motoryki lub emocji jednostki,
- przejawiająca się w działaniu bezsłownym (wykonawczym) lub
słownym (werbalnym).
Stąd waŜna jest ocena :
- rodzaju tej aktywności (od okresu prenatalnego zmieniają się jej
przejawy, formy i wzajemny układ),
- stopnia nasilenia (intensyfikacji lub zaniku) oraz
- poziomu (o rozwoju świadczy podwyŜszanie się aktywności jednostki).
W trakcie rozwoju, pod wpływem uczenia się (kształcenia i samokształcenia) człowiek nabywa nowe sposoby działania i zasady, stąd w jego zachowaniach moŜna wyróŜnić:
- elementy wrodzone i nabyte (wyuczone, które wobec zachowań poprzedzających są dawne, bądź nowe),
- wśród zachowań wyuczonych poziom najniŜszy stanowią działania
nawykowe, gdyŜ brak jest w nich zasady sterującej wykonaniem, chociaŜ mogą się w nich pojawić jakieś elementy nowe,
- wyŜszy poziom zachowań stanowią działania stereotypowe, w których zasada występuje, ale jest zawsze dawna, a nowość moŜe dotyczyć jedynie wykonania,
- najwyŜszy poziom stanowią działania twórcze, dla których
charakterystyczne jest to, Ŝe zasada sterująca wykonaniem jest nowa.
c) Zmiany w relacjach społecznych
Zmiany w relacjach społecznych moŜna dostrzegać na podstawie oceny zachowania jednostki w określonych interakcjach społecznych. Wyrazem
socjalizacji jednostki jest postępujący proces przystosowania się człowieka
do Ŝycia społecznego, rozwój i kształtowanie się jego wewnętrznych mechanizmów regulujących zachowanie zgodne z normami społecznymi, zdobywanie umiejętności współŜycia z ludźmi, podejmowanie ról społecznych.
Oceniając poziom socjalizacji jednostki psycholodzy (Z. Skorny, 1987)95 wyróŜnili trzy stopnie uspołecznienia jednostki.
- O niskim stopniu uspołecznienia świadczy zachowanie się jednostki
niezgodne z normami grupy.
- Wskaźnikiem osiągnięcia średniego stopnia socjalizacji jest zachowanie się odpowiednie do norm grupowych, występujące pod wpływem presji grupy, czyli z obawy przed zastosowaniem sankcji w przypadku naruszenia obowiązujących norm.
- Osiągnięcie wysokiego stopnia socjalizacji wiąŜe się z akceptacją lub
internalizacją określonych przekonań, wartości i poglądów grupowych. Efektem oddziaływania socjalizującego na jednostkę grupy wytwarzającej kulturę są obserwowalne zachowania prospołeczne (np. postawa Ŝyczliwości, poświecenia, sprawiedliwości, uznawania dobra społecznego itp.). Zachowania aspołeczne (takie jak: zachowania agresywne, unikanie kontaktów społecznych, postawa izolacji, nadmierna pobudliwość emocjonalna, egocentryzm, egoizm, wrogość, sadyzm itp.), są wynikiem wpływu grupy będącej przedstawicielem subkultury.
Natomiast zachowania antyspołeczne zawsze świadczą o wadliwie
funkcjonującej osobowości i stanowią powaŜny problem wychowawczy.
d) Zmiany w osobowości
Zmianami w osobowości człowieka zajmuje się szczegółowo psychologia osobowości. Czynniki sprzyjające pomyślnemu rozwojowi osobowości człowieka mogą być pochodzenia zewnętrznego i
wewnętrznego. Skupiając się na czynnikach wewnętrznych W. Łukaszewski (1984)96 podkreśla, Ŝe szanse rozwoju osobowości ograniczają takie cechy danej jednostki jak:
- brak nadrzędnych wartości i autonomicznych kryteriów, - egocentryzm, jako silna koncentracja na własnym ja,
- bezwolność, jako przejaw braku motywacji, - konkretność – wynik braku tolerancji,
- zamkniętość, jako brak przeŜywania dysonansu poznawczego. Wskaźniki te są waŜne w projektowaniu działań wychowawczych.