czy usługi na rzecz rodziny – konflikt czy współdziałanie?
1. Perspektywa świadczeń pieniężnych – Program 500+ jako inwestycja w rodzinę?
Z pewnością Program 500+ jest programem społecznym wpisanym w dłu-gofalową strategię inwestycji społecznych w rodzinę, ale niesie on za sobą niezwykle ważne konsekwencje społeczne, ekonomiczne, polityczne, a także kulturowo-instytucjonalne.
Z punktu widzenia społecznego (czy też realizowanej polityki społecznej) Program 500+ to ważny, a dla niektórych innowacyjny jak na warunki polskie, program inwestycji w rodzinę, która przez pierwsze dwie dekady transformacji ustrojowej po 1989 roku była pozostawiona praktycznie sama sobie2. Państwo nie interesowało się specjalnie prowadzeniem polityki rodzinnej, w gruncie
2 J. Auleytner, A. Durasiewicz, M. Grewiński, P. Kowal, J. Lizut, Raport – Rodzina 500+ – pod jakimi warunkami Program ma szansę na sukces?, Instytut Innowacji Społecznych Uczelni Korczaka, Warszawa 2016.
rzeczy na rodzinę przerzucono wiele zadań socjalnych, wspieranych w cza-sach realnego socjalizmu przez zakłady pracy i państwo3. Program 500+ jako świadczenie pieniężne ma przede wszystkim przeciwdziałać ubóstwu w rodzi-nie poprzez zagwarantowaw rodzi-nie dochodu w rodziw rodzi-nie na każde dziecko. W tym sensie realizuje on ważną funkcję przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu. Jest to istotne w kontekście realizacji celów polityki społecznej tj. zapewnienia godności człowieka i lepszej jakości życia wszystkich obywa-teli, zapewnienia równości startu życiowego i wyrównywania szans, a także zapewnienia przez państwo prawa do sprawiedliwości społecznej, zapisanego w Konstytucji RP z 1997 r. Zakładano również, że Program będzie stymulato-rem zachęcającym małżeństwa do większej prokreacji i w konsekwencji więk-szej dzietności, tak aby przeciwdziałać starzeniu się społeczeństwa polskiego w przyszłości. Jednakże, o ile w oczywisty sposób Program 500+ zmniejszył ubóstwo skrajne w naszym kraju, to jednak jego wpływ na wzrost dzietno-ści pozostaje póki co niewielki. Generalna ocena Programu 500+ z punktu widzenia społecznego powinna być jednak raczej pozytywna, gdyż stanowi on pierwszy, poważny program na rzecz rodziny w Polsce. Dlatego z punktu widzenia polityki społecznej powinien on być raczej oceniany pozytywnie.
Konsekwencje ekonomiczne Programu są już oceniane przez ekspertów w bardziej zróżnicowany sposób – wielu ekonomistów od samego początku podnosiło kwestię bardzo wysokich kosztów dla budżetu państwa związanych z Programem, wskazywało również na liczne negatywne konsekwencje dla rynku pracy i dezaktywizacji – głównie kobiet, co może mieć określone, nega-tywne skutki dla sytuacji gospodarczej, ale i wysokości przyszłych emerytur pań rezygnujących z pracy z uwagi na otrzymywanie świadczenia z 500+. Pro-gnozy z 2016 r. dotyczące rezygnacji z pracy ze względu na otrzymanie świad-czenia 500+ mówiły nawet o liczbie 250–300 tys. pracowników, którzy mogą zrezygnować z zatrudnienia. Dane MRPiPS z 2018 r. były mniej negatywne i wskazywały, że liczba osób, które odeszły z pracy ze względu na otrzymanie świadczenia 500+ była dużo mniejsza i wynosiła około 50 tys. osób. Ekono-miści podzielili się w swych ocenach na temat tego – czy polski budżet stać na wielomiliardowe transfery socjalne na rzecz rodziny, czy też nie. Część ekono-mistów podkreślało, że mając w tej chwili koniunkturę gospodarczą powinni-śmy raczej oszczędzać środki finansowe na trudniejsze czasy, inni wskazywali, że Polskę stać już na takie wydatki.
3 M. Grewiński, Rodzina i sektor nieformalny jako koproducenci usług społecznych, [w:]
A. Durasiewicz (red.), Rodzina i polityka rodzinna w dobie globalizacji, WSP im. J. Korczaka, Warszawa 2017.
Konsekwencje polityczne Programu są wielowymiarowe. Sama obietnica wprowadzenia Programu 500+ przez PiS w 2016 r. z pewnością dodała tej partii kilka procent dodatkowego elektoratu. Wokół Programu zbudowano całą narrację związaną z polityką rodzinną realizowaną przez rząd, a zmiana nazwy resortu pracy na Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, gdzie wyeksponowano rodzinę na pierwszym miejscu, z pewnością była sym-bolem zmian priorytetów w realizowanej polityce społecznej. Polityczne kon-sekwencje Programu widoczne były także w zachowaniu opozycji, która nie wiedziała na początku, jakie przyjąć stanowisko w stosunku do 500+. Począt-kowo najczęściej przyjmowano postawę krytyczną i dezawuującą Program, ale po ewidentnym sukcesie Programu i pozytywnej jego ocenie przez polskie społeczeństwo, opozycja zmieniła swoje nastawienie i w debacie przed wybo-rami parlamentarnymi w 2019 r. w gruncie rzeczy wszystkie partie chciały rozwijać Program4. Program 500+ z pewnością odniósł jeszcze inny sukces – wprowadził na polityczne salony problematykę polityki społecznej / rodzinnej co jest istotną wartością dodaną w kontekście realizowanej przez trzy ostatnie dekady w Polsce doktryny politycznej – neoliberalizmu.
Konsekwencje kulturowo-instytucjonalne Programu są najtrudniejsze do oceny w tej chwili, gdyż wymagają znacznie więcej czasu i dłuższej perspek-tywy, nie mniej jednak należy sądzić, że Program 500+ może istotnie przy-czynić się do redefinicji funkcji tradycyjnie postrzeganego w naszym kraju welfarestate, także w kontekście bardziej egalitarnych rozwiązań i wprowadza-nia powszechnych instrumentów kierowanych zarówno do grup społecznie marginalizowanych, jak i klasy średniej, a nawet wyższej. Kulturowo Polska znalazła się w ostatnich trzech dekadach pod silnym wpływem doktryny neo-liberalnej, z której zdaje się właśnie próbuje wychodzić. Czy przechodzimy do paradygmatu inwestycyjnej polityki społecznej? – zapewne za wcześnie jest dzisiaj na kategoryczną ocenę, ale Program 500+ z pewnością wpisuje się w tę perspektywę myślenia5. Warto zauważyć bowiem, że główną funkcją podejścia inwestycyjnego w polityce społecznej jest inwestowanie w pokole-nie najmłodszych – po to, aby w perspektywie 20 lat przygotować nową gene-rację obywateli – z jednej strony bardziej samodzielnych, przedsiębiorczych, kreatywnych, z drugiej bardziej świadomych, odpowiedzialnych i wrażliwych.
Odpowiedzialna inwestycja w dzieci ma przyczynić się w kolejnym pokoleniu
4 Medialne wypowiedzi liderów Platformy Obywatelskiej, liderów Polskiego Stronnictwa Ludowego, czy Lewicy (X–XI 2019).
5 M. Grewiński, Inwestycyjna polityka społeczna. Nowy paradygmat państwa dobroby-tu?, [w:] Praca socjalna wobec wyzwań współczesności, E. Bojanowska, M. Kawińska (red.), Tom 1, Warszawa 2015.
dorosłych w powstanie wysokiej jakości kapitału ludzkiego, społecznego, kre-atywnego i kulturowego.
Paradygmat inwestycji mówi m.in. o tym, że niezwykle istotna jest edu-kacja wczesnego dzieciństwa i inwestowanie w proces edukacyjno-wycho-wawczy dzieci, a także inwestowanie w świadczenia/usługi na rzecz rodziny i politykę aktywizacji. Młodzież powinna mieć zapewnione przygotowanie zawodowe poprzedzone odpowiednią preorientacją zawodowo-społeczną, tak aby wykorzystywać w przyszłości na rynku pracy najlepiej zdiagnozowane ich kompetencje i umiejętności. Niezwykle istotne są także transfery mię-dzypokoleniowe, które inwestują w młodych przy zabezpieczeniu rozbudo-wanych usług na rzecz osób starszych. Także godzenie ról społeczno-zawo-dowych kobiet i mężczyzn wraz z odpowiednim zagospodarowaniem czasu dla rodziny oraz dla własnego rozwoju stanowią trzon inwestycyjnej polityki społecznej6. Zasadnicze staje się w tym kontekście pytanie, czy Program 500+
jako świadczenie pieniężne, ze swoimi funkcjami wsparcia rodziny w procesie wychowawczo-edukacyjnym dzieci można uznać za redystrybucyjno-finan-sowy instrument inwestycyjnej polityki społecznej7.