czy usługi na rzecz rodziny – konflikt czy współdziałanie?
2. Perspektywa usług społecznych na rzecz rodziny jako wyłaniająca się nowoczesna forma inwestycji
w rodzinę?
Bazując na doświadczeniach wielu zachodnich państw UE, ale także USA, czy Australii, można stwierdzić, że niewątpliwie usługi społeczne stają się w ostatnich kilkunastu latach coraz ważniejszą sferą polityki społecznej8. W wielu koncepcjach teoretycznych i analitycznych zwraca się uwagę na nieco inne akcenty kategorii usługowej, ale wszystkie współczesne perspek-tywy teoretyczne – wielosektorowej polityki społecznej, polityki aktywizacji, polityki ekonomii społecznej, polityki integracji i włączania społecznego, poli-tyki edukacyjnej czy polipoli-tyki resocjalizacji i readaptacji wskazują na coraz bardziej istotne miejsce usług w modelach społecznych państw rozwiniętych
6 N. Morel, B. Palier, J. Palme (red.), Polityka społeczna jako inwestycja, WSP im. J. Kor-czaka, Warszawa 2015.
7 M. Grewiński, Inwestycyjna polityka społeczna oparta na usługach – w kierunku nowego modelu welfarestate?, [w:] Regionalny i lokalny wymiar polityki społecznej, K. Piątek, E. Kośmic-ki, A. Kusztelak, J. Stępień (red.), Warszawa 2016.
8 Raporty, analizy i badania European Social Network od ponad 20 lat promują podej-ście usługowe w polityce społecznej.
( welfare state). Wychodzi się z założenia, że wyzwania społeczne przed któ-rymi stoi większość państw – starzenie się populacji, migracje, dezaktywiza-cja, przeobrażenia rynków pracy, przyrost osób niesamodzielnych, zapotrze-bowanie na nowe kompetencje i nową organizację służb społecznych, mogą być skutecznie rozwiązywane dzięki rozwiniętym i zintegrowanym systemom usług społecznych i socjalnych9.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że usługi społeczne mogą przejąć w przyszłości wiodącą rolę w systemach welfare state w kontekście realizacji polityki społecznej i jej skuteczności, gdyż ich efektywna realizacja prowadzi najczęściej do rozwoju kapitału ludzkiego, społecznego i kulturowego, a także do zmiany społecznej i podniesienia jakości życia obywatelom, zarówno w wymiarze indywidualnym jak i zbiorowym. Jak stwierdził w jednym ze swo-ich głośnych i szeroko cytowanych artykułów J. Alber, Polityka społeczna zmie-rza w kierunku świadczenia usług. Usługi społeczne nieuchronnie muszą przejąć wiodącą rolę w polityce społecznej. Usługi społeczne stają się coraz ważniejszym składnikiem struktury państwa opiekuńczego i istnieje pilna konieczność prze-orientowania badań i działań w tym kierunku10.
Biorąc pod uwagę kontekst historyczny, najszybciej w Europie orientację usługową w polityce społecznej przyjęły państwa skandynawskie, które bar-dzo szybko zareagowały na nowe zagrożenia społeczne, wzmacniając znacznie rozwój publicznych usług społecznych. Początki rozwoju perspektywy usługo-wej w Szwecji można datować na okres lat 30. XX wieku11, a ich dynamiczny rozwój przypada na okres po II wojnie światowej. Najsłabiej z inwestycjami w usługi społeczne poradziły sobie kraje Europy kontynentalnej, w tym Środ-kowo-Wschodniej, które w czasach realnego socjalizmu miały rozbudowane publiczne usługi, ale w wyniku transformacji ustrojowych najczęściej wybie-rały model asekuracji ryzyk socjalnych poprzez tradycyjne systemy zabez-pieczenia społecznego i transfer świadczeń pieniężnych zamiast inwestycji w usługi społeczne12.
W chwili obecnej wysoki transfer i redystrybucja świadczeń pieniężnych (w Polsce Program 500+ i inne świadczenia) stawia pytania o to, czy w syste-mie polityki społecznej dysponujemy wystarczającymi środkami na
9 M. Grewiński, J. Lizut, Zintegrowane usługi społeczne w Polsce, [w:] Innowacje dla bezpiecznego i zintegrowanego rozwoju, T. Jarocki (red.), Tom II, Kielce 2016.
10 J. Alber, A Framework for the Comparative Study of Social Service, „Journal of Euro-pean Social Policy” 5/2, s. 132.
11 Zobacz także: W. Anioł, Szlak Norden – modernizacja po skandynawsku, Warszawa 2013 oraz M. Czarnecki, Dzieci Norwegii – o państwie (nad)opiekuńczym, Wołowiec 2016.
12 Ibidem.
cje w publiczne usługi społeczne?13. Jest to zasadne pytanie, także w kontek-ście tego, że pośrednio transfery z takich Programów jak 500+ przyczyniają się również do tworzenia rynku usług, ale najczęściej w sektorze rynkowym.
Tymczasem nowe propozycje legislacyjne i instytucjonalne z 2019 r. dotyczące tworzenia w Polsce centrów usług społecznych, stawiają pytanie o to skąd wziąć środki finansowe w samorządach lokalnych na rozwijanie publicznych usług społecznych, ich koordynację i profesjonalną produkcję14.
Istnieje ryzyko, że przeznaczanie wysokich nakładów finansowych na pro-gramy bazujące na świadczeniach pieniężnych może skutkować tym, że pań-stwo nie będzie dysponować wystarczającymi środkami i zasobami na inne cele – związane z rozwojem rozbudowanych i dostępnych usług społecznych na rzecz rodziny i nie będzie w stanie w porę reagować na nowe wyzwania, związane ze zmianami demograficznymi, migracjami czy kryzysem rodziny.
Należy podkreślić, że przeznaczanie wysokich nakładów na świadczenia pie-niężne zapewnia zapewne zabezpieczenie materialne gospodarstw domowych i podnosi dochód rozporządzalny, ale często świadczenia pieniężne nie wpro-wadzają trwałej, realnej zmiany społecznej, w tym na przykład nie usamo-dzielniają odbiorców świadczeń – co jest na przykład ustawowym obowiąz-kiem instytucji pomocy społecznej w Polsce15.
Wielu współczesnych ekspertów podkreśla, że usługi społeczne stają się czynnikiem priorytetowym w aktualnych dyskusjach dotyczących polityki spo-łecznej16 ze względu na ich stosunkowo większą, w porównaniu do transferów pieniężnych, skuteczność i efektywność oraz atrybut inwestycyjny. W związku z tym wiele dyskusji naukowców jak i praktyków ściśle wiążą podejście usłu-gowe z perspektywą inwestycyjną, zarówno pod względem kontekstu jak i tre-ści. Perspektywa inwestycji społecznych, jako wykluwający się nowy para-dygmat welfare state, wskazuje na tendencje, w której głównym punktem reorganizacji państw opiekuńczych jest przejście od pasywnej rekompen-saty dochodów poprzez transfery pieniężne do aktywnego modelu polityki społecznej, w tym poprawy dostępności i świadczenia usług i ich produkcji w ramach lokalnych sieci wsparcia i współpracujących podmiotów z róż-nych sektorów (welfare pluralism). Jednocześnie perspektywę inwestycji spo-łecznych postrzega się w jej funkcjach usługowych jako społeczną strategię
13 Por. J. Auleytner, Finansowanie polityki społecznej, ZUS, Warszawa 2017.
14 Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centra usług społecznych, Dz. U. z 2019 r. poz. 1818.
15 Tam mówią m.in. zapisy Ustawy o pomocy społecznej z 2004 r.
16 Np. Lokalne obywatelstwo społeczne w polityce społecznej – przykład wychowania przed-szkolnego, J. Krzyszkowski w recenzji książki M. Theiss (red.), Warszawa 2018.
państw służącą przeciwstawianiu się nowym zagrożeniom, zwiększeniu wskaź-nika zatrudnienia i przyczynianiu się do rozwoju gospodarczego17.
Nowe państwo socjalne (new welfare state / neue Sozialstaat) definiowane jest w literaturze przedmiotu nie jako państwo tylko i wyłącznie opiekuńcze, zajmujące się redystrybucją świadczeń pieniężnych, ale jako państwo anga-żujące, włączające, aktywne, gdzie rozwinięte usługi społeczne stanowią pod-stawę działalności instytucji i służb społecznych. Jest to państwo nie tylko asekurujące przed ryzykami socjalnymi, ale aktywnie podejmujące działania rozwojowe prowadzące do wyprzedzania problemów i do faktycznej zmiany społecznej. W tym kontekście można stwierdzić, że perspektywa usług spo-łecznych staje się koncepcją niezwykle rozwojową i przyszłościową, zważywszy na wyzwania jakie stoją dzisiaj przed państwami i społeczeństwami wysokoro-zwiniętymi, a które związane są ze zmianami demograficznymi, kulturowymi, technologicznymi oraz migracjami, przeobrażeniami rodziny i struktur spo-łecznych, nowymi potrzebami rynku pracy i zapotrzebowania na nowe kom-petencje18. Organizacja usług społecznych w nowych państwach opiekuńczych związana jest z lokalnym poziomem realizacji polityki społecznej i decentra-lizacją udostępniania i produkcji usług społecznych.