opartej na diagnostyce pozytywnej (perspektywa praktyczna)
4. Usługi w pomocy społecznej, a metody pracy socjalnej
Wzrost zainteresowania usługami pomocy społecznej wywołuje koniecz-ność zmiany roli pracownika socjalnego, który powinien być postrzegany jako menadżer usług społecznych. Zarządzanie przypadkiem (case management) stawia pracownika socjalnego w roli koordynatora systemu usług, których wymaga klient w konkretnym, czasie, miejscu i formie, a to wiąże się z podej-ściem wielosektorowym do funkcjonowania tych usług. Podstawowym zada-niem pracownika socjalnego będzie w tej perspektywie zarządzania pracą socjalną motywowanie do zmian, rozumiane jako proces celowego i świado-mego oddziaływania na postępowanie ludzi przez stworzenie środków i możli-wości do realizacji ich oczekiwań dla osiągnięcia samodzielności życiowej czy w niektórych przypadkach jedynie jej wzrostu. W planowaniu strategicznym pracownika socjalnego najważniejsze będzie stosowanie w diagnozie socjal-nej analizy SWOT (narzędzia diagnostycznego biznesu) wykorzystywanego dla zdefiniowania czynników mających wpływ na zarządzanie konkretnym przypadkiem (case study). Zasada SWOT określa czynniki strategiczne i jako technika analityczna służąca segregowaniu informacji w biznesie, została zaadoptowana przez pracę socjalną, choć trzeba przyznać, że w polskiej per-spektywie nie jest w pełni akceptowania i stosowana. To narzędzie budowania strategii marketingowej oraz biznesplanów wykorzystywane w zarządzaniu pracą socjalną daje szanse na wzrost skuteczności pracy socjalnej i przywró-cenie jej należnego miejsca jako ważnej usługi w systemie polskiej pomocy społecznej. Niestety, pomimo prób wdrażania tego narzędzia do diagnostyki pracy socjalnej, należy stwierdzić, że obecnie nadal wiodące zastosowanie w praktyce pracownika socjalnego ma diagnoza negatywna koncentrująca się na problemach, a nie zasobach klienta. Warto w moim poczuciu uruchomić myślenie o pracy socjalnej w kontekście zmiany relacji pracownik socjalny – klient. Korzyści wykorzystania tego narzędzia w procesie prowadzonej dia-gnozy i budowaniu planu działania w pracy socjalnej obrazuje tabela 4.
Zestawienie analizy SWOT w procesie projektowanej zmiany odnosi się do wszystkich metod pracy socjalnej i ma kluczowe znaczenie dla przemy-śleń jak jej elementy wpływają wzajemnie na siebie oraz które z nich są ze sobą najsilniej powiązane. Najtrudniej jest określić mocne strony w kontek-ście szans zwłaszcza, gdy diagnozowanie oparte na deficytach nadal skłania pracowników socjalnych do myślenia o pracy socjalnej w kontekście słabych stron i wynikających stąd zagrożeń. Korzystając ze swoich doświadczeń
doty-czących prowadzenia zespołu wspierającego pracowników socjalnych opar-tego na analizie SWOT w latach 2011–2018 stwierdzam, że jest to narzędzie bardzo pomocne we wzajemnym wzbogacaniu warsztatu pracowników socjal-nych poprzez dzielenie się doświadczeniem zawodowym oraz pomysłami na budowanie planu pomocy przy wykorzystywaniu mocnych stron (zasobów klientów).
Tabela 4. Analiza SWOT w diagnozie i planowaniu pracy socjalnej MOCNE STRONY: (strenght)
– atut, przewaga, zaleta
– co stanowi atut, przewagę, zaletę w analizowanym obszarze.
– czynniki wewnętrzne (ocena zasobów) osoby/ rodziny)
SŁABE STRONY: (weaknesses) – słabość, bariera, wada
– wszystko co stanowi słabość, barierę, wadę w analizowanym obszarze – czynniki wewnętrzne (ocena deficytów
osoby/ rodziny) SZANSE: (oportunities)
– szansa korzystnej zmiany
– wszystko co daje szanse korzystnej zmiany w analizowanym obszarze
ZAGROŻENIA: (threats)
– niebezpieczeństwo zmiany niekorzystnej – wszystko co stwarza niebezpieczeństwo
zmiany niekorzystnej w analizowanym obszarze
PROGNOZA OPTYMISTYCZNA:
– Czy mocne strony pozwalają na pełne wykorzystanie szans?
– Czy mocne strony pomogą w likwidacji zagrożeń?
PROGNOZA PESYMISTYCZNA:
– Czy słabe strony mogą uniemożliwić wykorzystanie szans?
– Czy słabe strony sprawiają, że skorzystanie z szansy jest niemożliwe?
Źródło: opracowanie własne.
W tym miejscu wypada przyznać że, pracownikom socjalnym w począt-kowej fazie spotkań znacznie łatwiej przychodzi definiowanie deficytów (sła-bych stron) niż zasobów (mocnych stron) omawianych przypadków. Jest to z pewnością konsekwencja zdobywanego w latach minionych wykształcenia opartego na wykorzystywaniu diagnozy negatywnej. Zdobyte doświadczenie pozwala stwierdzić, że wartością praktyczną pracy takiego zespołu wspierają-cego w ocenie samych pracowników socjalnych jest niewątpliwie jego super-wizyjny charakter z punktu widzenia omawianego, konkretnego przypadku (case study). Stosowanie analizy SWOT powoduje również pogłębianie wie-dzy na temat osoby czy rodziny w kontekście szerzej pojmowanego środowi-ska lokalnego. Z tych względów analiza SWOT powinna być powszechnie stosowana w praktyce diagnostycznej pracownika socjalnego. W kontekście pracy socjalnej z indywidualnym przypadkiem, z perspektywy analizy SWOT najistotniejsze będzie określenie możliwości i zasobów (mocnych stron)
zwią-zanych z siłami tkwiącymi w jednostce ze szczególnym uwzględnieniem kon-tekstu sytuacji: zawodowej, rodzinnej, bytowej, obszarem zdrowia i higieny czy też możliwościach i zasobach środowiska bliższej i dalszej rodziny, przy-jaciół oraz społeczności lokalnej w której zamieszkują.
Należy pamiętać, że przy celach pracy socjalnej z osobą lub rodziną trzeba zawsze uwzględniać ich stopień gotowości do zmian, zwłaszcza że sukces zależy także od zidentyfikowania słabych stron (deficytów) klienta. Pracow-nik socjalny omawiając wszystkie działania, informuje na bieżąco klienta jakie trudności może on napotkać i jakie wsparcie otrzymać na drodze budowania indywidualnego pakietu usług w celu poprawy funkcjonowania w ustalonych obszarach życia. Proponowane usługi społeczne (profilaktyczne, prewencyjne, aktywizacyjne) powinny być dopasowywane indywidualnie oraz zawsze zaak-ceptowane przez osobę lub rodzinę, której są dedykowane. Monitorowanie i ocena rezultatów powinna się odbywać na bieżąco w drodze analizowania postępów realizacji ustalonego planu współpracy nad zmianą, tu pracownik socjalny i klient (osoba lub rodzina) razem dokonują okresowej oceny reali-zacji działań i ewentualnych modyfikacji planu współpracy. Ocena końcowa będzie polegała na porównaniu zmian jakie nastąpiły między początkiem, a zakończeniem założonych działań.
Podczas pracy z indywidualnym przypadkiem pracownik socjalny odkrywa również osoby z grup kategorialnych w swoim rejonie działania, którym może być dedykowana usługa w ramach pracy grupowej. W toku pogłębionej pracy socjalnej w obszarze oddziaływań znajdują się osoby wymagające szczegól-nie ukierunkowanej na ich potrzeby usługi realizowanej w grupie. Dlatego pracownik socjalny w toku pracy z indywidualnym przypadkiem weryfikuje potrzeby osób do pracy w grupie oraz określa ich zasoby. Tutaj również bez-cenne będzie zastosowanie analizy SWOT do rozpoznania terenu, na któ-rym występują określone potrzeby, identyfikowaniu konkretnych życzeń osób w obrębie tego samego problemu, ich zainteresowań oraz ustalanie motywacji do dalszej zmiany.
Praktyka wskazuje, że grupa może być narzędziem zmiany, gdy sami zain-teresowani odkryją jej moc polegającą na korzystaniu z siły innych uczestni-ków i dawaniu wzajemnego wsparcia. Zapraszając do uczestnictwa w zaję-ciach konkretnej grupy wsparcia czy informacyjno-edukacyjnej pracownik socjalny określa zasoby i możliwości jej członków. Na podstawie dokonanej oceny potrzeby zbiorowej pracownik socjalny może utworzyć projekt meto-dycznego działania do realizacji konkretnych celów grupy oraz zaprojektować efekty jej działania. Wzmocnienie osób oraz przygotowanie do współpracy w grupie przez postrzeganie swoich potrzeb z perspektywy potrzeb innych ma
bardzo ważne znaczenie w budowaniu odpowiedzialności obywatelskiej. Jest to doświadczenie tym cenniejsze, że z grup wsparcia czy informacyjno-eduka-cyjnych najczęściej wyłaniają się lokalni liderzy środowiskowi.
Model organizacji społeczności lokalnej jest także traktowany jako usługa społeczna, w której kluczową rolę odgrywają sami mieszkańcy. Ważnym aspek-tem pracy środowiskowej jest ożywianie sił społecznych (aktywizacja), wyzwa-lanie i wzmacnianie kapitału społecznego mieszkańców na rzecz tworzenia sieci kontaktów oraz współpracy pomiędzy różnymi środowiskami współtwo-rzącymi nową jakość życia przez rozwijanie przyjaznej ludziom infrastruktury społecznej. Metoda aktywizacji społeczności lokalnych z założenia opiera się na samoorganizowaniu się społeczności poprzez oddolne inicjatywy miesz-kańców. Pracownik socjalny jako inicjator – organizator społeczności staje się ważnym ogniwem i koordynatorem procesu tej zmiany. Wykorzystywanie tej metody wymaga od pracownika socjalnego nie tylko szczególnego zaangażo-wania i znajomości społeczności lokalnej, ale również umiejętności nawiązy-wania i podtrzymynawiązy-wania kontaktów społecznych.
W pracy tą metodą szczególną uwagę pracownik socjalny powinien skupić na: rozpoznaniu, diagnozowaniu potrzeb, braków i zagrożeń danego środo-wiska oraz organizowaniu zadaniowego zespołu pracy oraz jego koordynacji.
Działania te mają na celu przekształcanie się środowiska lokalnego w miejsce przyjazne i akceptowane przez mieszkańców. W perspektywie społecznej na wzrost poczucia bezpieczeństwa mieszkańców wpływ ma przede wszystkim prewencja środowiskowa. Pierwszy stopień prewencji socjalnej obejmujący publiczne edukowanie oraz informowanie mieszkańców jest ukierunkowany na całą społeczność przez organizowanie szerokiej sieci informacyjnej – kam-panie, ulotki, informatory, poradniki, broszury, plakaty oraz budowanie sieci instytucji pierwszego kontaktu w sytuacji kryzysu w celu ograniczenia izolacji społecznej (telefony zaufania, infolinie, punkty informacyjno-konsultacyjne).
Drugi stopień prewencji socjalnej charakteryzujący wczesne rozpoznanie i informację ukierunkowaną na grupy wysokiego ryzyka koncentruje się na poradnictwie specjalistycznym oraz usłudze pracy socjalnej, asystenta rodziny czy asystenta osoby niepełnosprawnej. Natomiast trzeci stopień prewencji socjalnej dedykowany będzie konkretnym grupom osób w środowisku lokal-nym wymagających interwencji w sytuacjach kryzysowych, powtarzających się i nieakceptowanych społecznie. W budowaniu sieci wsparcia społecznego konieczne jest także diagnozowanie mocnych i słabych stron podmiotów (partnerów) poprzez stworzenie mapy zasobów oraz potrzeb. Tutaj również niezbędne staje się wykorzystywanie elementów analizy SWOT w diagnostyce społeczności lokalnej w celu rozpoznania potrzeb i problemów
poszczegól-nych grup kategorialposzczegól-nych zagrożoposzczegól-nych marginalizacją i wykluczeniem. Mapa ta dotyczy gromadzenia informacji na dwóch płaszczyznach, tj. rozpoznania środowiska lokalnego oraz rozpoznanie indywidualnych potrzeb jego miesz-kańców. W tworzonej mapie środowiska lokalnego konieczne jest zdefinio-wanie zasobów instytucjonalnych, ich zadań, sposobów realizacji usług jak również odpowiedź na pytanie jakie nowe usługi mogą zorganizować dla mieszkańców. Współpraca różnych podmiotów publicznych i niepublicznych ma się opierać na partnerstwie równych stron w celu osiągnięcia pozytywnych rezultatów. Mapa rozpoznania indywidualnych potrzeb i problemów miesz-kańców będzie dotyczyła zdiagnozowania w trzech obszarach: indywidualnych potrzeb konkretnych osób i rodzin, ich najbliższego otoczenia (bliższej i dal-szej rodziny) czy grup kategorialnych.