w pierwszej połowie XIX wieku

dzenia antropologii kulturowej jest to przykład powszechnego zjawiska po-szukiwania możliwie najdawniejszych korzeni oraz najznaczniejszych pro-toplastów. Zjawisku temu sprzyjał kronikarski gatunek chronica mundi, a w bardziej ograniczonym wymiarze kronika państwa czy dynastii. W konkret-nym przypadku polskich kronik, powstających od końca średniowiecza, mamy do czynienia z powiązaniem historii szczepów słowiańskich z sarmac-kimi. Miało to uzasadniać przekonanie o pochodzeniu polskiej szlachty od Sarmatów, a szerzej od ludów scytyjskich87. Przekonanie to, z kolei – w póź-niejszych rozważaniach z końca XVIII i początku XIX wieku – pozwalało re-konstruować dzieje „Polaków” do I tysiąclecia p.n.e.

Okres oświecenia wpływał znacząco na rozwijanie wątków słowiańskich. Wydaje się, że dla ówczesnej potrzeby uporządkowania świata w oparciu o prawidła rozumu, gąszcz ludów o słowiańskiej proweniencji, zaplątany w rozgrywające się na przestrzeni dwóch tysiącleci dzieje stał się wystarczają-cym wyzwaniem poznawczym. Można to dostrzec w pracach Jana Potockiego (1761–1815), a także w pewnym zakresie Stanisława Bohusz Siestrzeńcewicza (1731–1826)88. Ich teksty były na gruncie polskim dość słabo znane, gdyż oby-dwaj ogłaszali je w języku francuskim, a co więcej, rodzima historia Polski stanowiła w nich tylko fragment o wiele szerzej zakrojonych projektów.

W zainteresowaniach szeroko rozumianą Słowiańszczyzną poprzedził ich jednak inny autor, poeta i szambelan na dworze Stanisława Augusta, Sta-1950 (Biblioteka Studium Słowiańskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, seria A, nr 7); te-goż, Świadomość słowiańska Jana Kochanowskiego. Z zagadnień psychiki polskiego renesansu, Kra-ków 2006 (pierwodruk: KraKra-ków 1948 w serii Prace Komisji Literatury Polskiej, nr 8); zob. też K. Śreniowska, Charakterystyka Słowian a poglądy na polską specyfikę narodową, w: Między feudali­ zmem a kapitalizmem. Studia z dziejów gospodarczych i społecznych. Prace ofiarowane Witoldowi Kuli, Ossolineum 1976, s. 414–418.

87 Por. L. Szafran-Szadkowska, Zagadnienie etnogenezy Słowian w historiografii polskiej w okre­ sie od średniowiecza do końca XIX stulecia, Opole 1983; J. Maślanka, Słowiańskie mity historyczne w li­ teraturze polskiego oświecenia, Ossolineum 1968; L. Moroz-Grzelak, Bracia Słowianie, s. 25–36.

88 S. Bohusz Siestrzeńcewicz, Recherches historiques sur l’origine des Sarmates, des Esclavons et des Sla ves. Et sur les époques de la conversion de ces peuples au Christianisme, t. 1–4, St. Petersbourg 1812. O autorze zob. F. Stachowski, Rys życia i prac naukowych ś.p. Stanisława de Bohusz Siestrzeńcewicza, arcybiskupa mohilewskiego, metropolity kościołów rzymsko­katolickich w Rossyi, wielu orderów kawale­ ra i wielu uczonych towarzystw honorowego członka, skreślony i przedstawiony na publicznem posiedze­ niu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniwersytetem Jagiellońskim połączonego dnia 27 Maja 1839 roku, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniwersytetem Jagiellońskim Po

-łączonego. Poczet Nowy”, t. 1, 1841, (ogólnego zbioru t. 16), s. 166–181. Obszerny biogram Bo-husz Siestrzeńcewicza autorstwa M. Godlewskiego znajduje się w Podręczna encyklopedya kościelna, t. 35–36, Warszawa 1912, s. 242–257, nie omawia on prac naukowych Siestrzeńcewicza. Współ-czesna biografia Bohusz Siestrzeńczewicza, oparta na schemacie M. Godlewskiego zob. A.A. Bru-manis, Aux origines de la hiérarchie latine en Russie. Mgr Stanislas Siestrzencewicz­Bohusz. Premier archevêque­metropolitain de Mohilev (1731–1826), Louvain 1968. Autor skupia się głównie na poli-Autor skupia się głównie na poli-tyczno-religijnych (współpraca Bohusz Siestrzeńcewicza z kolejnymi carami) i organizacyjnych (administracja diecezją) kwestiach; w obszernej ponad 350-stronnicowej pracy kwestiom działal-ności naukowej arcybiskupa poświęcone są 2 strony (343–344); zob. też В. А. Фр��ц��ъ, Польское славяновѣдѣнiе, s. 62–73 oraz przede wszystkim uwagi R.W. Wołoszyńskiego, Polsko­rosyjskie związki, s. 291–302, gdzie szerzej na temat recepcji prac Bohusz Siestrzeńcewicza w Rosji.

nisław Trembecki (ok. 1737–1812). Edward Woroniecki w szkicu z 1913 roku określił go jako pierwszego przedstawiciela polskiego słowianofilstwa89. S. Trem becki z inspiracji królewskiej przygotowywał rozprawę o charaktery-styce rządów w Polsce i podczas pracy nad tekstem, studiując materiały kro-nikarskie zetknął się z tematyką etnogenezy Słowian. Problematyka słowiań-ska zajęła go na tyle, że fascynacja pochodzeniem Słowian, rozmieszczeniem poszczególnych plemion oraz ich charakterem była obecna w jego listach i pi-smach aż do śmierci. Przygotowywał także materiały do napisania historii Słowian, jednakże prace te nigdy nie wyszły poza studium źródłoznawcze90. Z materiałów S. Trembeckiego podczas pobytu w Warszawie w czasie obrad Sejmu Wielkiego korzystał J. Potocki.

Trudno uznać prace J. Potockiego i Bohusz Siestrzeńcewicza za należą-ce do nurtu słowianofilskiego. Obydwaj ogarnięci byli raczej oświenależą-cenio- oświecenio-wą pasją poznawczą, co widoczne było wyraźniej u J. Potockiego, natomiast Bohusz Siestrzeńcewicz trzymał się raczej staropolskiego wykładu pradziejów Słowian, uzupełnionych oświeceniową erudycją. Aleksander Brückner odrzu-cał możliwość włączenia J. Potockiego do jakiegokolwiek nurtu słowianofil-stwa91. Wydaje się, że był on przede wszystkim badaczem historii Słowian, stąd zapewne obszerne fragmenty poświęcone jego pracom w monografii W. Francewa92. Słowianoznawstwo doprowadziło go, zdaniem autorów ostat-niej biografii hrabiego, do zbudowania swoistego, acz silnego poczucia toż-samości słowiańskiej i polskiej. Owa tożsamość oraz wydarzenia polityczne ostatnich dekad XVIII wieku, a szczególnie ówczesne relacje Polski z Rosją, skłaniały go w stronę rusofilstwa93. J. Potocki jako historyk Słowian dał się poznać Rozprawami o historii powszechnej (4 tomy, lata 1789–1792), w których przedstawił swoje spojrzenie na bieg dziejów i metodę badania przeszłości. Najogólniej można ją określić jako metodę retrogresywną, w której początek narracji został oznaczony na wiek IX n.e., a w kolejnych częściach miały być omawiane okresy coraz wcześniejsze94. Kolejnym szeroko zakrojonym

(ca-89 E. Woronecki, Stanisław Trembecki jako słowianofil, „Biblioteka Warszawska”, 1913, t. 1, s. 266.

90 Tamże, s. 287–299. O poetyckim wymiarze słowianofilstwa S. Trembeckiego zob. tamże, s. 466–492 oraz J. Maślanka, Słowianofilskie mity historyczne, s. 119–120.

91 A. Brückner, Jana hr. Potockiego prace i zasługi naukowe, Warszawa 1911.

92 В.А. Фр��ц��ъ, Польское славяновѣдѣнiе, s. 47–62.

93 F. Rosset, D. Triaire, Jan Potocki. Biografia, tłum. A. Wasilewska, Warszawa 2006 (pier-wodruk francuski: 2004), s. 134 (swoistość tożsamości polskiej J. Potockiego wynikała m.in. z tego, że nie znał on dobrze języka polskiego, którego zaczął się intensywnie uczyć dopie-ro w okresie Sejmu Wielkiego); o silnych związkach J. Potockiego z nauką dopie-rosyjską zob. R.W. Wo łoszyński, Polsko­rosyjska współpraca naukowa w badaniach nad dziejami Słowian w począt­ kach XIX wieku. Działalność Jana Potockiego i jej echa do 1830 roku, w: Prace na VI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Pradze, 1968, 1: Historia, (Z polskich studiów slawistycznych, seria 3), red. J. Bardach, G. Labuda, Warszawa 1968, s. 121–134; por. też. tegoż, Polsko­rosyjskie związki, s. 264– 268, 282–291.

94 J. Potocki, Essai sur l’histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie, Varsovie 1789; tenże, Essai sur la Sarmatie, t. 2–3, Varsovie 1790; tenże, Suite des Recherches sur la Sarmatie, t. 4, Varsovie

łość miała liczyć 69 tomów), lecz niezrealizowanym projektem były publikacje

Kronik, pamiętników i badań służących poznaniu historii wszystkich ludów słowiań­ skich95, który to projekt został wkrótce zmieniony na również niedokończony cykl Szkice historyczne i geograficzne o Scytii, Sarmacji i Słowianach96. Można od-nieść wrażenie, że wszechstronne wykształcenie autora wpłynęło na sposób postrzegania przeszłości, jako na element, który należy odkryć i skatalogować. Wyjaśnienie i interpretacja były poza zainteresowaniem J. Potockiego. Wydaje się, że taki kształt prac narzucało autorowi spojrzenie zaczerpnięte z nauk ści-słych, szczególnie z historii naturalnej, która w owym czasie rozwijała właśnie opis i katalogowanie zjawisk przyrodniczych. Być może też J. Potocki trakto-wał swoje prace jako swego rodzaju wstęp i pomoc dla historyków i szerszej publiczności, którzy nie mieli dostępu do rozproszonego materiału źródło-wego. Wskazywałaby na to narracja J. Potockiego, która w wielu wypadkach ograniczała się do zacytowania interesujących autora wypisów źródłowych z niewielkim komentarzem. Autorzy biografii J. Potockiego, tak opisują zain-teresowania hrabiego: „W wielkim wahadłowym ruchu ludów, które przemi-jają, nadchodzą, jednoczą się, walczą ze sobą, rodzą się i umierają, Jan Potocki wybiera sobie jeden z nich: lud słowiański. Przez blisko trzydzieści lat badał jego historię na przestrzeni dwudziestu stuleci”97.

Jak słusznie zauważyli biografowie J. Potockiego, hrabia poświęcił cały końcowy okres swego życia na badanie różnych aspektów historii Słowian. Jego dzieło było tak szeroko zakrojone, że nie był w stanie go zrealizować. Sam najbardziej zadowolony był z Historii pierwotnej ludów Rosji, którą wydał w 1802 roku. Praca ta była w gruncie rzeczy – jak pokazywał też pełny tytuł – obszernym komentarzem do czwartej księgi Herodota98.

Ogrom pracy badawczej, jaką J. Potocki włożył w swoje dzieła, był od-wrotnie proporcjonalny do ich recepcji. Pisał wyłącznie po francusku, pu-blikował w minimalnych nakładach, a dziejom Polski poświęcał – zgodnie z przyjętą metodą badawczą – proporcjonalnie niewiele miejsca. A. Brückner 1792. Fragmenty tomu pierwszego ukazały się w wydaniu dzieł zbiorowych J. Potockiego, zob. J. Potocki, Œuvres, t. 3: Théâtre, Histoire, Chronologie, Ecritis politiques, red. F. Rosset, D. Triaire, przy współpracy S.H. Aufrère, Louvain–Paris–Dudley MA 2004, s. 105–134. Przekład fragmentu tomu pierwszego zob. J. Potocki, Esej o historii powszechnej i badania nad historią Sarmacji, tłum. H. Hinz, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, 21(1975), s. 6–20. Omówienie treści i ocena zob. В.А. Фр��ц��ъ, Польское славяновѣдѣнiе, s. 47–62; A. Brückner, Jana hr. Potockiego, s. 45–57. Zob. też uwagi T. Wojciechowski, Chrobacya. Rozbiór Starożytności Słowiańskich, Kraków 1873, s. 80–91 na temat metody badawczej J. Potockiego; oraz F. Rosset, D. Triaire, Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzieło, tłum. A. Wasilewska, Warszawa 2005, s. 109–156.

95 J. Potocki, Chroniques, mémoires et recherches pour servir à l’histoire de tous les peuples slaves, Varsovie 1793.

96 J. Potocki, Fragments historiques et géographiques sur la Scythie, la Sarmatie et les Slaves, t. 1–3, Brunsvic 1795–1796 (jako tom 4 dołączony został 42 tom Chroniques, mémoires et recherches).

97 F. Rosset, D. Triaire, Jan Potocki. Biografia, s. 151.

98 J. Potocki, Histoire primitive des peuples de la Russie avec une exposition complete de toutes les notions, locales, nationales et traditionalles, nécessaires à l’intelligence du quatrieme livre d’Hérodote, Petersburg 1802.

zwracał także uwagę, że jego prace w dużej części zawierały przedruki tek-stów źródłowych, których zebrał imponującą liczbę. Trudno w istocie zna-leźć autorów – poza piszącymi w języku arabskim – którzy nie byliby ujęci w dziełach J. Potockiego99.

Hrabia swoje zainteresowania historią Słowian realizował także poprzez publikowanie opisów podróży po krajach zamieszkałych niegdyś przez ple-miona słowiańskie. Najbardziej znaną pracą tego typu, i chyba też najbar-dziej znanym dziełem J. Potockiego związanym z przeszłością Słowian był opis podróży do Dolnej Saksonii100. Publikacja ta była często przywoływana ze względu na zamieszczone w niej podobizny idoli prillwickich, które ucho-dziły wówczas za wyobrażenia słowiańskich bóstw101. J. Potocki nie pozosta-wił w opisie podróży wielu uwag na temat przeszłości Słowian Połabskich, ale wykonane przez niego rysunki bałwanków z Prillwitz były wielokrot-nie kopiowane i umieszczane na łamach czasopism i pracac na temat reli-gii plemion słowiańskich. J. Lelewel przywoływał kilkakrotnie opis podró-ży do Dolnej Saksonii oraz zamieścił kopie rysunków idoli prillwickich. Swoistym świadectwem popularności J. Potockiego w tym obszarze badań nad Słowiańszczyzną było zwyczajowe umieszczanie jego nazwiska na czele długiego szeregu polskich badaczy historii Słowian102.

Ukazanie się drukiem opisu podróży do Dolnej Saksonii J. Potockiego zbiegło się w czasie z ostatecznym upadkiem państwowości polskiej. Był to moment przełomowy dla zainteresowań historycznych w Polsce, bowiem li-kwidacja państwa stała się impulsem do zintensyfikowania badań nad histo-rią, rozpoczętych w czasach Stanisława Augusta i zwieńczonych publikacją części Historyi narodu polskiego Adama Naruszewicza (1733–1796)103. W kon-tekście roli, jaką przypisywano badaniom historycznym, podkreśla się przede wszystkim znaczenie powołanego w 1800 roku Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, które do momentu rozwiązania po powstaniu listopado-wym było najważniejszą instytucją naukową nastawioną na badanie rodzi-mej historii na ziemiach polskich, żywo zainteresowaną kwestiami słowiań-skimi104. Świadomość wagi zachowania i poznania przeszłości nie była szerzej

99 A. Brückner, Jana hr. Potockiego, s. 53.

100 J. Potocki, Voyage dans quelques parties de la Basse­Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ou Vendes, Hambourg 1795. Tłumaczenie polskie: J. Potocki, Podróże, zebrał i oprac. L. Kukulski, Warszawa 1959, s. 245–269.

101 Zob. A. Brückner, Jana hr. Potockiego, s. 17.

102 Zob. przykładowo „Przyjaciel Ludu”, r. 16, 1849, nr 11, s. 82.

103 A. Naruszewicz, Historya narodu polskiego od początku chrześcianstwa, t. 2: Panowa nie Piastów, Warszawa 1780. Kolejne tomy do początku panowania Władysława Jagiełły ukazy-wały się do 1786 roku. Zob. A.F. Grabski, Myśl historyczna polskiego oświecenia, Warszawa 1976, s. 160–185.

104 O zasługach Warszawskiego TPN zob. B. Suchodolski, Rola Towarzystwa Warszawskiego Przy jaciół Nauk w rozwoju kultury umysłowej w Polsce, Warszawa 1951; W. Wrzesiński, War­ szawskie To warzystwo Przyjaciół Nauk i jego miejsce w dziejach narodu polskiego, w: „…Z niego my wszyscy”. 200 lat Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Ciechanów 2001,

s. 13–22; J. Bardach, Towarzystwo Przyjaciół Nauk 1800–1832, w: 200­lecie Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, red. Z. Mikulski, Warszawa 2001, s. 43–55 Historia działalno-ści Warszawskiego TPN została opracowania na podstawie materiałów archiwalnych przez A. Kraushara, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk. 1800–1832. Monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych, ks. 1–4 (w 7 tomach), Warszawa 1904–1906. O słowiańskich zaintereso-waniach Warszawskiego TPN zob. zestawienie publikacji i wystąpień członków Towarzystwa, sporządzone na podstawie monografii A. Kraushara: E. Kołodziejczyk, Słowianofilstwo War­ szawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800–1832), „Świat Słowiański”, r. 5, t. 2, nr 58, 1909, s. 201–214; R. Piotrowska, Początki zainteresowań przeszłością Słowian wśród członków Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w: Prace na VI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Pradze, 1968 (Z Polskich studiów Slawistycznych, seria 3, Historia), red. J. Bardach. G. Labuda, s. 113–120. Ryc. 1. Bałwany sławiańskie wykopane w Prilwic. Kopie części rysunków wykonanych i opubliko-wanych przez J. Potockiego (Voyage dans quelques parties de la Basse­Saxe, 1795). Rycina zamiesz-czona po s. 70 pracy J. Lelewela, Cześć bałwochwalcza Sławian i Polski, Poznań 1855. Identyczne kopie idoli prillwickich zostały zamieszczone już w 1822 w J. Lelewela, Nauki dające poznać źrzo­ dła historyczne („tab. II do epigraf. i archeologji”), pt. Sławiańskie bałwany znalezione w Prilwic,

głoszona natychmiast po upadku państwa. Za katalizator tego typu działań można uznać powstanie w 1807 roku Księstwa Warszawskiego, co rozbu-dziło nadzieje na trwałe funkcjonowanie nowego bytu państwowego u boku Napoleona. Wymownym i często przywoływanym przykładem dbałości o za-chowanie pamięci o przeszłości była odezwa Towarzystwa w sprawie pro-spektu historii narodowej z 1809 roku105, w której jako jeden z obszarów zain-teresowań wymieniono „czasy, wprowadzenie chrześcijaństwa uprzedzające; w niej początki narodu, kształt rządu, religia, obyczaje, sposób wojowania […]”106. W odezwie stwierdzono, że wprawdzie powstało już kilka prac na te-mat początków narodów słowiańskich, ale nie doprowadziły one – jak pisa-no – „do prawdy”.

S. Staszic, od 1808 roku prezes Warszawskiego Towarzystwa, wydał w 1807 roku anonimowo krótkie dziełko O statystyce Polski107, które stało się podstawą do obszernej korespondencji zainicjowanej przez Jana Kalasantego Szaniawskiego, w której liczne osoby ogłaszały pomysły na temat zreformo-wania i usprawnienia Polski108. Zarówno autor O statystyce, jak i nadawcy listów w sprawie „materii krajowych” byli pełni optymizmu i wręcz entu-zjastycznie nastawieni do nowego tworu politycznego i wskazywali na za-lety oraz braki dotychczasowych rozwiązań prawnych, administracyjnych i społecznych. Wśród autorów korespondencji znalazł się też Wawrzyniec Surowiecki (1769–1829)109, autor rozpoczynający wówczas karierę pisarską, ale znany już w środowisku Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk110. W liście do Jana Pawła Woronicza zaproponował on projekt badań nad hi-storią Słowian. Badania takie winny według W. Surowieckiego obejmować:

105 Odezwa Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół nauk, w sprawie Prospektu historyi Narodu pol­ skiego, w: A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, ks. 2, cz. 2, Warszawa 1902, s. 218–227.

106 Tamże, s. 224. Zob. też P. Boroń, Odezwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk jako inspiracja badań nad wczesnymi dziejami Polski i Słowiańszczyzny, „Miscelanea Historico-Archivistica”, 14(2002), s. 95–106.

107 [S. Staszic], O statystyce Polski. Krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy ten kray chcą oswobodzić, i tym którzy w nim chcą rządzić, Warszawa 1807; współczesna edycja S. Staszic, Pisma filozoficzne i społeczne, t. 2, s. 285–300.

108 Korrespondencya w materyach obraz kraiu i narodu polskiego roziaśniaiących, cz. 1, Warszawa 1807.

109 Na temat W. Surowieckiego zob. F. Bentkowski, Wiadomość o życiu i pismach Wawrzyńca Surowieckiego radcy w komissyi rządowej wyznań religijnych i oświecenia publicznego, „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk”, t. 21, 1830, s. 134–157; A. Gella, Wawrzyniec Surowiecki, Wrocław–Warszawa 1958; F. Bronowski, Wawrzyniec Surowiecki jako badacz dawnej Słowiańszczyzny, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno--Społeczne”, seria I, z. 3, 1975, s. 73–100. Relację z prac W. Surowieckiego na temat przeszłości Słowian podał też В.А. Фр��ц��ъ, Польское славяновѣдѣнiе, s. 193–217.

110 W. Surowiecki w 1807 roku prowadził już badania nad przeszłością Słowian, bowiem w liście do J.P. Woronicza sformułował pierwsze wnioski. Zob. W. Surowiecki, List XXIX. Dnia 18 września 1807 roku w Warszawie. W. Surowiecki do X. Woronicza, kanonika warszawskiego, w: Korres pondecya w materyach, s. 201.

1) rozważania nad początkami „wielkiego narodu Słowiańskiego”; 2) opis antropologiczny i charakterologiczny tego ludu; 3) przedstawienie jego reli-gii oraz religijnych obrzędów i uroczystości; 4) opis poszczególnych plemion słowiańskich, utworzonych przez nich państw oraz zajmowanych obszarów, a na koniec; 5) opis praw, przemysłu, rzemiosła, ustroju politycznego i spo-sobów zarządzania państwami111. Z powyższego założenia wynika, że mono-grafia historii Słowian winna obejmować trzy podstawowe obszary badaw-cze: historię z archeologią i etnografią, antropologię biologiczną i kulturową oraz ekonomię i geografię ekonomiczną. Warto zwrócić uwagę, że w opisie dorobku naukowego W. Surowieckiego, obszary te traktuje się zwykle odręb-nie, podczas gdy z listu do J.P. Woronicza wynika wyraźodręb-nie, iż przynajmniej w założeniach autora były one przez niego traktowane jako części większej całości112.

Projekt badań nad Słowiańszczyzną W. Surowiecki przedstawił w bardziej rozbudowanej formie w styczniu 1809 roku na posiedzeniu Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, oraz ogłosił drukiem w 1812 roku. Ta obszer-niejsza i dojrzalsza wersja planu, zawierała szereg myśli związanych ze zna-czeniem i funkcją badań nad starożytną Słowiańszczyzną dla ówczesnego społeczeństwa polskiego. Zgodnie z oświeceniowym dydaktyzmem i po czę-ści z rodzącym się romantycznym historyzmem W. Surowiecki pisał o wpły-wie, jaki historyczni poprzednicy wywierają na współczesnych. Dostrzegał on nieprzerwane więzy łączące dawnych Słowian i współczesnych Polaków. Pisał: „Najpóźniejsze pokolenia dziedziczą pospolicie przymioty swych przodków; obyczaje, mniemania, przesądy, oświecenie, wady i cnoty, które dziś władają naszymi postępkami, biorą częstokroć swoje źródło z najodle-glejszych epok naddziadów”113. Wskazana w tej wypowiedzi łączność między dawnymi Słowianami i ich współczesnymi potomkami wynikała z przekona-nia o istnieniu cech wyróżprzekona-niających daną społeczność oraz o ich niezmien-ności. Cechy te miały się ukształtować u zarania istnienia danej zbiorowości i w zasadniczy sposób determinować jej dzieje. Ich rozpoznanie było według W. Surowieckiego zadaniem historyka i historii.

111 W. Surowiecki, List XXIX, s. 200. Na temat koncepcji badań nad przeszłością Słowian W. Surowieckiego zob. F. Bronowski, Wawrzyniec Surowiecki, s. 81–100; M. Michalski, The Slavic history as a remedy for the contemporary disasters. The project of the study by Wawrzyniec Surowiecki. An outline of the question, w: Nations of the Self. The search for identity in the East Central Europe in the 18th century, red. D. Dolański, A. Pufelska, Zielona Góra–Potsdam 2012, s. 85–95.

112 W monografii W. Surowieckiego A. Gella wyraźnie oddzielił jego historyczne, eko-nomiczne, gospodarcze i geograficzne zainteresowań (A. Gella, Wawrzyniec Surowiecki). Roz-poroszone prace W. Surowieckiego zostały wydane przez K.J. Turowskiego w Krakowie w 1861 roku (W. Surowiecki, Dzieła). Prace o tematyce ekonomicznej, gospodarczej oraz z zakresu staty-styki zostały wydane powtórnie: W. Surowiecki, Wybór pism, wyb. J. Grzywicka, A. Łukaszewicz, Warszawa 1957.

113 W. Surowiecki, Rozprawa O sposobach dopełnienia historyi i znaiomości dawnych Słowian, [...] czytana na posiedzeniu publicznem Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół nauk, dnia 19. Stycznia 1809 roku, „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk”, t. 8, cz. 1, 1812, s. 85.

Zasadniczą pracą na temat przeszłości Słowian oraz częściowym wypeł-nieniem projektu badań nad Słowiańszczyzną była rozprawa Śledzenie po­

czątku narodów słowiańskich114, będąca, jak można by to dziś określić, pracą interdyscyplinarną. Łączyła ona elementy antropologii biologicznej, kultu-rowej, religioznawstwa, etnografii i historii, a oparta była na szczegółowej analizie źródeł. W niektórych aspektach przedstawia ona rozważania, któ-re z zastrzeżeniami są do dziś aktualne115. O poszczególnych fragmentach

Śledzenia początku narodów słowiańskich będzie jeszcze niejednokrotnie mowa

w niniejszej książce; w tym momencie warto wspomnieć jedynie, że praca W. Surowieckiego miała zdecydowanie najciekawszą konstrukcję ze wszyst-kich tekstów na temat przeszłości Słowian jakie napisano w Polsce w pierw-szej połowie XIX wieku. Spotkała się też z szerokim odbiorem w kraju i za granicą116. Paweł Józef Szafarzyk (1795–1861) poświęcił jej szerokie omówie-nie, zawierające momenty polemiczne, przekraczające znacznie objętość tek-stu W. Surowieckiego117, jednakże w ogólnej wymowie pozytywne. Jerzy Strzelczyk uważa, że polemika P.J. Szafarzyka z W. Surowieckim ze wzglę-du na kompleksowość ujęcia i detaliczność analizy stanowiła zapowiedź jego największego dzieła, a zarazem chyba największego dzieła na temat prze-szłości Słowian napisanego w pierwszej połowie XIX wieku, Starożytności sło­

wiańskich118. T. Wojciechowski, zdecydowanie negatywnie oceniający prace hi-storyczne słowianofilów pierwszej połowy XIX wieku z estymą wyrażał się o pracy W. Surowieckiego ze względu na przełomowy akcent tej rozprawy. Uważał on mianowicie, że autor ten jako pierwszy za punkt wyjścia poszu-kiwań historycznych obrał przekazy Prokopa i Jordanesa, które w większości opracowań z tamtego okresu kończyły raczej narrację. Inaczej mówiąc zasto-sował tak zachwalaną przez T. Wojciechowskiego metodę retrogresji119. Obok pochwalnych recenzji i opinii zarzucano W. Surowieckiemu, że jego opis

daw-114 W. Surowiecki, Śledzenie Początku Narodów Słowiańskich. Rosprawa czytana na publicznem posiedzeniu Królewsko­Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w dniu 24 Stycznia Roku 1824.