Geneza i rozwój zakonu paulinów
Zakon paulinów powstał w XIII w. na Węgrzech, na podłożu ruchu eremickiego. Jego początki sięgają 1215 r., kiedy to Bartłomiej, biskup Pecz, ufundował pustelnikom ze swej diecezji klasztor w Patach i nadał im regułę. W 1250 r. Euzebiusz, kanonik z Esztergom, rozpoczął życie pustelnicze, a wokół niego zgromadzili się inni pustelnicy żyjący w oko-licy. W ten sposób powstała nowa wspólnota klasztorna pod wezwa-niem Św. Krzyża w Pilis, który przyjął regułę biskupa Bartłomieja.
Obie wspólnoty z Patach i Pilis połączyły się, tworząc zakon o nazwie Fratres S. Crucis de Eremo lub Fratres S. Crucis de Eremo Ordinis s. Pauli Primi Eremitae. Nazwa zakonu wyraźnie nawiązywała do pre-kursora eremityzmu, za jakiego uchodził św. Paweł z Teb1.
1 J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj, „Studia Claromontana”, t. 25, 2007, s. 7-8; A. Eggerer, Roczniki paulińskie, ks. 1, [w:] Roczniki Zakonu św. Pawła Pierw-szego Pustelnika, t. 1. Opr. L. Chałupka. Częstochowa - Jasna Góra 2008, s. 35-50, 83-113; E. Kisbān, Historia Zakonu Paulinów macierzystej prowincji węgierskiej, t. 1. Jasna Góra 2009, s. 13-17, 23-33; F. Pasternak, Powstanie zakonu paulinów i jego najstarsze reguły. „Prawo Kanoniczne”, 1, 1967, s. 209-211, 214-215; L. Woj-ciechowski, Najstarsze klasztory paulinów w Polsce. Fundacje-uposażenie-rozwój do około 1430 roku, „Studia Claromontana”, t. 11, 1991, s. 35-40; S.J. Rożej, Poprzez stulecia śladami św. Pawła pierwszego pustelnika. Kraków 1990, s. 17-19, 27-30, 55, 67;
J. Zbudniewek, Paulini, Zakon św. Pawła Pustelnika (ZP), Ordo Sancti pauli Primi Eremitae (OSPEE), [w:] Encyklopedia katolicka, t. 15. Lublin 2011, s. 83-86;
W grudniu 1308 r., dzięki poparciu króla Węgier Karola Roberta An-degaweńskiego, Stolica Apostolska zatwierdziła zakon, zaś w 1309 r.
papież zatwierdził konstytucje zakonne, które były uzupełniane przez dodatkowe przepisy uchwalane przez kapituły generalne. Między in-nymi w 1341 r. wydano przepis, który nakazywał paulinom noszenie wyłącznie białych szat zakonnych (habit)2.
Podstawą funkcjonowania życia zakonnego był konwent zarządzany przez przeora. Konwenty funkcjonowały w prowincjach, na czele któ-rych stali przeorowie prowincji (prowincjałowie). Do reformy konsty-tucji w 1644 r. kapituły generalne zbierały się corocznie, a następnie raz na trzy lata. Każda prowincja oddelegowywała na kapitułę general-ną prowincjała, sekretarza prowincji i dwóch delegatów (dyskreci)3.
Na czele zakonu paulinów od 1328 r. stał generał (prioris generalis), który kierował działalnością zgromadzenia i dbał o przestrzeganie regu-ły zakonnej. Od 1371 r. paulini posiadali prawo egzempcji. Dlatego też generał w sprawach organizacyjnych podlegał jedynie papieżowi. Jed-nak w sprawach duszpasterskich paulini, jak i inne zakony, podlegali biskupom diecezjalnym. Zgodnie z postanowieniami soboru trydenc-kiego i konstytucjami zakonnymi, przełożeni zakonu i prowincji byli zobowiązani do wizytacji poszczególnych klasztorów. Sprawdzano wówczas księgi przychodów i wydatków, przeglądano wszystkie do-kumenty i akta dotyczące wszelkich aspektów działalności klasztoru.
Zastępcą generała był wikariusz generalny, który pomagał w zarządza-niu zakonem. Definitorzy generalni tworzyli radę przyboczną generała, wspomagając go w zarządzaniu. W skład tego ciała wchodziło czterech zakonników. Prowincja węgierska i polska wybierały po jednym defini-torze, a prowincje austriacka, szwabska, chorwacka i istryjska wybiera-ły dwóch definitorów. O sprawy zakonu w Kurii Rzymskiej dbał pro-kurator generalny, a sekretarz generalny spisywał dzieje zgromadzenia i prowadził kancelarię zakonną4.
J.S. Płatek, Początki Zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika. Częstochowa-Jasna Góra 1989, s. 5-15, 18-22, 42-44; S.F. Pasternak, Najstarsze węgierskie reguły zakonu paulinów na tle kościelnego prawa kanonicznego. „Studia Claromontana”, t. 26, 2008, s. 39-45.
2 F. Pasternak, Historia kodyfikacji konstytucji zakonu paulinów od 1308 do 1930 r.,
„Nasza Przeszłość”, 31, 1969,, s. 24-28; S.J. Rożej, dz. cyt., s. 83-84.
3 E.L. Kuhn, Szwabska prowincja zakonu paulinów w czasach nowożytnych, „Stu-dia Claromontana”, t. 21, 2003, s. 515
4 Archiwum Zakonu Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (dalej: AJG) 1551, k. 175-177; AJG 1625, k. 321; AJG 1626, k. 247, 251; AJG 2761, k. 8, 23,
26-Zakon w państwach habsburskich został zlikwidowany w latach 1782-1786 przez cesarza Józefa II. Z kolei w latach 1787-1807 zlikwi-dowano ostatnie klasztory paulińskie na terenie Niemiec5.
Zakon paulinów dzielił się na prowincje. Na początku XVIII w.
funkcjonowały prowincje: węgierska, polska, austriacka, szwabsko-reńska, istryjska i chorwacko-austriacka Ta ostatnia w 1710 r. została podzielona na chorwacką i austriacką6.
Zakon paulinów został sprowadzony do Polski w dużej mierze dzię-ki poparciu jadzię-kiego udzielali zakonowi węgierscy Andegawenowie7. W 1382 r. książę Władysław Opolczyk założył pierwszą polską placów-ką, czyli klasztor na Jasnej Górze. W 1388 r. Opolczyk ufundował dwa kolejne klasztory w Mochowie na Górnym Śląsku oraz w Wieluniu8.
Paulini szybko zdobyli popularność w społeczeństwie polskim, co zaowocowało licznymi fundacjami. Były to klasztory w: Wieruszowie (1406, sieradzkie), Beszowej (1421, sandomierskie), Brdowie (1436, Kujawy), Pińczowie (1436, sandomierskie), Oporowie (1453,
31, 49, 105, 113, 119-120, 130, 138, 142; AJG 2964, k. 47, 52; Actorum Provinciae Polonae (dalej: APP), t. 9, AJG 745, k. 158, 236-237, 274-275, 857; APP, t. 10, AJG 758, k. 616-618, 837, 875; APP, t. 11b, AJG 540, k. 61, 314-315, 410, 508-509, 631, 764-765, 813; APP, t. 12, AJG 541, k. 86, 173, 261, 304-305, 359-360, 456-457, 512;
APP, t. 14, AJG 759, k. 11-12, 71, 189, 191, 252-253; APP, t. 18, AJG 547, k. 234-235, 237; E. Kisbān, Historia węgierskiego zakonu paulinów, t. 2. Jasna Góra 2009, s. 304-316; Ch. Koźbiałowicz, Wyjaśnienie do konstytucji paulińskich zwane Directo-rium Ordinis Sancti Pauli Primi Eremitae z roku 1736, „Studia Claromontana”, t. 16, 1996, s. 220-231, 235-236; S. Szafraniec, Konwent paulinów jasnogórskich 1382-1864. Rzym 1966, s. 9, 12; J. Delmeau, Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII wieku, t. 2. Warszawa 1986, s. 27.
5 M. Streska, Roczniki paulińskie, ks. 3, [w:] Roczniki Zakonu św. Pawła..., s. 671-673; J. Zbudniewek, Paulini, Zakon św. Pawła..., s. 83-86; F. Pasternak, Historia kodyfikacji konstytucji..., s. 59-66; S. J. Rożej, dz. cyt., s. 146; E. Kisbān, Historia Zakonu Paulinów..., t. 1, s. 167-169, 493-523; E. Kuhn, Sekularyzacja prowincji niemiecko-reńskiej w latach 1367-1807, „Studia Claromontana”, t. 23, 2005, s. 581-585; E. Kuhn, Szwabska prowincja zakonu..., s. 579-584.
6Ch. Koźbiałowicz, dz, cyt, s. 220-231, 235-236; S. Szafraniec, Konwent pauli-nów jasnogórskich..., s. 9, 12; F. Pasternak, Historia kodyfikacji konstytucji..., s. 60;
S.J. Rożej, dz. cyt., s. 91-97; J.S. Płatek, Przełożeni generalni Zakonu Paulinów.
Jasna Góra 1988, s. 142-149.
7 J. Zbudniewek, Katalog domów i rezydencji polskiej prowincji paulinów, „Nasza Przeszłość, 31, 1969, s. 182. J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj..., s. 11-16;
L. Wojciechowski, Najstarsze klasztory paulinów..., s. 40.
8 L. Wojciechowski, dz. cyt., s. 35-41, 155, 178; J. Zbudniewek, Katalog domów i rezydencji..., s. 195, 211, 222; J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj..., s. 22-23.
kie), Wielgomłynach (1468, sieradzkie), w Krakowie na Skałce (1471, Małopolska), św. Zygmunta w Starej Częstochowie (1474, krakow-skie), konwent św. Barbary w Częstochowie (1637-1642, krakowkrakow-skie), Konopnicy (1630, sieradzkie), w Łęczeszycach (1639, Mazowsze), w Warszawie (1658, Mazowsze), Topolnie (1683, Pomorze), Włodawie (1698, brzesko-litewskie), Norzyńsku (1716, Ukraina), Horoszkach (1717, Ukraina), Jazłowcu (1717, ruskie), Wilnie (1717, Litwa), Krze-szowie (1723, ruskie), Leśnej na Podlasiu (1726), Starej Wsi (1728, ruskie), Niżniowie (1740, ruskie) i we Lwowie (1750, ruskie)9.
W okresie poprzedzającym pierwszy rozbiór w 1772 r., paulini pol-scy tworzyli odrębną prowincję, która powstała ok. 1396 r.10. W 1699 r.
prowincja polska obejmowała Rzeczpospolitą, Śląsk i Pomorze. Ofi-cjalny tytuł prowincjała brzmiał Per Poloniam, Silesiam, Pomeraniam prioris provincialis11. Stopniowo polska prowincja zajmowała coraz ważniejszą pozycję w zakonie. W 1702 r. ustalono porządek prowincji, w którym polska znalazła się na drugim miejscu, po węgierskiej12.
Na czele polskiej prowincji stał prioris provincialis. Do 1643 r. wy-bierano go co roku na kapitule prowincjalnej, a następnie co trzy lata13. W 1784 r. paulini polscy w wyniku działań Stanisława Augusta Ponia-towskiego otrzymali od papieża Piusa VI bullę separacyjną. Odtąd na czele polskiej gałęzi zakonu stał progenerał, zwany też generałem, wy-bierany na sześć lat14.
Pomiędzy kapitułami wyborczymi, co półtora roku zbierały się tzw.
kapituły intermedialne. Na kapitule wyborczej wybierano wszystkich
9 J. Zbudniewek, Katalog domów i rezydencji..., s. 190-227; tenże, Paulini wczo-raj i dzisiaj..., s.27-35, 103-121; J. Wiesiołowski, Fundacje paulińskie XIV i XV wieku na tle ruchu fundacyjnego klasztorów w Polsce, „Studia Claromontana”, t. 6, 1985, s. 145-159; L. Wojciechowski, dz. cyt., s. 40-41, 101-182; M. Benger, Roczniki pau-lińskie, ks. 2, [w:] Roczniki zakonu św. Pawła..., s. 403, 405.
10 L. Wojciechowski, dz. cyt., s. 117.
11 P.P. Gach, Paulini na ziemiach polskich. „Studia Claromontana”, t. 7, 1987, s. 292; K. Szafraniec, dz. cyt., s. 10-11; J. Zbudniewek, Katalog domów i rezydencji..., s. 189-228.
12 W. Kęder, Jasna Góra wobec przemian politycznych w Rzeczypospolitej w la-tach 1661-1813. „Studia Claromontana”, t. 13, 1993, s. 87-89, 128-133.
13Ch. Koźbiałowicz, dz. cyt., s. 220-221; M. Benger, dz. cyt., s. 339; E. Kisbān, dz. cyt., t. 2, s. 317-319; K. Szafraniec, dz. cyt., s. 10.
14 F. Pasternak, dz. cyt., s. 67; S. Chodyński, Paulini polscy, [w:] Encyklopedia kościelna, t. 18. Warszawa 1893, s. 438-440; K. Szafraniec, dz. cyt., s. 11, 113;
W. Kęder, Jasna Góra wobec..., s. 175-178.
urzędników prowincji: prowincjałów, wikariuszy prowincji, definito-rów, sekretarza prowincji oraz przełożonych domów zakonnych. Na kapitule wyborczej wybierano także kaznodziejów, profesorów studium zakonnego oraz mistrzów nowicjatu. Przełożeni poszczególnych do-mów składali na kapitułach sprawozdanie z zarządu placówką. Repre-zentantami poszczególnych domów zakonnych na kapitułach prowin-cjonalnych byli tzw. dyskreci15.
Klasztory paulińskie dzieliły się na rezydencje, na czele których stał suprior (podprzeor) oraz konwenty na czele z priorem (przeor). Rezy-dencjami były placówki nowo fundowane o nieustabilizowanej sytuacji ekonomicznej i organizacyjnej, a konwentami – klasztory działające już od dłuższego czasu, z ustabilizowaną sytuacją prawną i ekonomiczną16. Zarys dziejów klasztoru w Leśnej na Podlasiu
W drugiej połowie XVII w. właścicielem Leśnej był Paweł Franciszek Michałowski, skarbnik orszański. W 1688 r. ufundował on w Leśnej para-fię. Fundator zastrzegł jednak prawo kolacji dla swego rodu, a w razie jego wymarcia prawo miało przejść na biskupów łuckich. Nowa parafia obej-mowała wsie Leśną i Klukowszczyznę. Po trzecim rozbiorze w 1795 r.
Leśna znalazła się w Galicji Zachodniej, a od 1809 r. Leśna leżała w Księ-stwie Warszawskim, zaś po 1815 r. w Królestwie Polskim17.
W 1726 r. potomek P.F. Michałowskiego, Władysław Jan Micha-łowski, sprowadził do Leśnej paulinów. Przekazał on również zakono-wi prawo patronatu śzakono-wiątyni leśniańskiej18. Nowa fundacja została przejęta przez paulinów dzięki poparciu jakiego udzielili Michałow-skiemu Ludwik Pociej, hetman wielki litewski, Jan Potocki, wojewoda kijowski i Jan Szembek, kanclerz wielki koronny. Kapituła łucka po-twierdziła nadanie w 1727 r.
Paulini prowadzili w Leśnej parafię, w której działały bractwa: ró-żańcowe od 1722 r., Szkaplerza św. od 1728 r. i Trójcy św. Od 1757 r.
Zakon utrzymywał również księdza greko-unickiego, który odprawiał
15 J. Szpak, Struktura organizacyjna i społeczna zakonu paulinów w Rzeczypospo-litej w czasach saskich, [w:] Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty poli-tyczne w Europie w XVIII wieku. Red. L. Harc, G. Wąs. Wrocław 2009, s. 357-358.
16 APP, t. 7, AJG 536, k. 719; APP, AJG 538, k. 8, k. 130-140, 303, 598-607; AJG 1626, k. 57-59, 61, 63, 65-66, 68-69.
17S. Chodyński, dz. cyt., s. 516-519; J. Maraśkiewicz, Leśna Podlaska. Architek-tura kościoła. Biała Podlaska 1983, s. 10-11.
18 AJG 1624, k. 1-3.
nabożeństwa dla unitów. Paulini prowadzili również szpital, który zo-stał ufundowany w XVII w. W skład parafii w XVIII-XIX w. wchodzi-ły wsie: Bukowice, Nosów, Mariampol, Jagodnica, Zaberbecze i Lu-dwinów. W Bordziłówce wsi należącej do klasztoru, również działała parafia, a w 1826 r. połączono ją z parafią w Leśnej. W 1833 r. paulini podjęli starania o odbudowę kaplicy i planowali utworzyć w Bordzi-łówce, filię parafii leśniańskiej. Jednak w 1838 r. zrezygnowali ze swo-ich planów. Paulini obsługiwali również kaplicę cerkiewną w Bukowi-cach. W 1845 r. parafia liczyła 800 osób. Kościół i klasztor wzniesiono w latach 1718-1758, a w 1835 r. były one restaurowane. Klasztor ska-sowały władze carskie w 1864 r.19
Ważną rolę w klasztorze spełniała biblioteka. Jej zasób powiększano poprzez zakup, ofiary od różnych osób lub włączanie do zbiorów ksią-żek zmarłych zakonników. Księgi były ułożone w ciągach tematycz-nych. W 1708 r. były to: Biblia, kazania, historia, teologia spekulatyw-na, teologia moralspekulatyw-na, filozofia, księgi duchowe. Z kolei w 1810 r.
książki ustawiono w jedenastu działach: Biblia, kaznodziejstwo łaciń-skie, kaznodziejstwo polłaciń-skie, teologia moralna, teologia spekulatywna, teologia moralna i filozofia, asceza i historia, historia i hagiografia, historia sztuki i retoryka, poezja i medycyna, nauczanie religii i życie duchowe. Liczba ksiąg ulegała stopniowemu powiększeniu. W 1742 r.
w bibliotece były 433 tomy, w 1810 r. 530 tomów, w 1817 r. 694 tomy, a w 1828 r. 753 tomów20.
Struktura wewnętrzna klasztoru
Zgodnie z konstytucjami potrydenckimi konwent powinien składać się co najmniej z dwunastu członków. Jednak zgodnie z prawem kano-nicznym dom był w pełni uformowany, jeżeli składał się przynajmniej z sześciu profesów, w tym czterech kapłanów21.
Na czele konwentu stał przeor, którego kompetencje były bardzo szerokie. Dbał o zachowanie dyscypliny zakonnej, musiał znać przywi-leje i stan majątkowy klasztoru. Obowiązkiem przeora było również
19 AJG 1545, k. 71-72; AJG 1546, k. 3-5; AJG 1548, k. 1-7; J. Zbudniewek, Kata-log domów i rezydencji..., s. 191, 208-209. Tenże, Paulini wczoraj i dzisiaj..., s. 196, 231-233; J. Maraśkiewicz, dz. cyt., s. 11-12; K. Szafraniec, Decus-Podlachiae Ozdoba Podlasia. Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983). „Collectanea Teologica”, 51 (1981), fasc. III, s. 25.
20 AJG 1642, k. 58-62; K. Szafraniec, dz. cyt., s. 26.
21 J. Szpak, dz. cyt., s 359.
zapewnienie rozwoju ekonomicznego placówki. Przeor dbał o potrzeby materialne współbraci. Za zgodą władz prowincji, przeor mógł odna-wiać kontrakty gospodarcze, odpowiedzialny był również za zachowa-nie swoich podwładnych. Przeor mianował niższych urzędników w klasztorze: spowiedników, rektora chóru, zakrystiana i bibliotekarza.
Przełożony klasztoru wykonywał wszelkie zalecenia władz zakonnych.
Kadencja przeora trwała trzy lata i mogła być przedłużona do sześciu lat. Wymagało to jednak specjalnej dyspensy władz prowincji.
Zastępcą przeora był supprior (podprzeor), który pod nieobecność przeora przejmował zarząd w klasztorze, nie mógł jednak prowadzić korespondencji oficjalnej. Podprzeor prowadził kronikę klasztorną oraz księgę postulatów złożonych przez konwent na ręce przełożonych pro-wincji. W księdze tej zapisywał także odpowiedzi na postulaty kon-wentu oraz rozporządzenia kapituł i zalecenia wizytatorów, listy paster-skie lub inne oficjalne pisma i dokumenty władz zakonu przeznaczone do publikacji. Co najmniej raz w roku przeor był zobowiązany przesy-łać do wglądu sekretarzowi zakonu kronikę konwentu. Podprzeor nad-zorował także ścisłe przestrzeganie reguły zakonnej (odmawianie bre-wiarza, Msze św., obrzędy zakonne itp.). Co kwartał sporządzał inwen-tarz wszystkich sprzętów znajdujących się w klasztorze (odzież, książ-ki, meble, itp.). Wraz z wyznaczonym przez przeora preceptorem i za-wiadowcą, czyli prokuratorem, opiekował się kasą klasztoru22.
Bardzo ważną rolę w zakonie paulinów odgrywali kaznodzieje. Na mocy rozporządzeń papieskich z 1401 i 1418 r. paulini mieli prawo za zgodą biskupa miejsca głosić kazania23. Kaznodziei mianowały władze zakonne dożywotnio. Gdy w klasztorze przebywało dwóch kaznodzie-jów, jeden przyjmował tytuł niedzielnego, a drugi świątecznego.
W refektarzu kaznodzieja zajmował zaszczytne miejsce, tuż po przeo-rze i podpprzeo-rzeoprzeo-rze. Kaznodzieja w jednym klasztoprzeo-rze mógł pracować najwyżej sześć lat. Po dwunastu latach pracy kaznodziejom przysługi-wał tytuł Reverendus (Wielebny). W wypadku ogłoszenia swoich kazań drukiem, zakonnik automatycznie wchodził do definitorium, czyli rady prowincji24.
22Ch. Koźbiałowicz, dz. cyt., s. 220-221; K. Szafraniec, dz. cyt., s. 6.
23D. Złotkowski, Udział zakonu ojców paulinów w życiu społeczno-politycznym Rzeczypospolitej w XVIII w. Częstochowa 1994, s. 22.
24 J. Flaga, Działalność duszpasterska zakonów w drugiej połowie XVIII wieku.
Lublin 1986, s. 81-112; Ch. Koźbiałowicz, dz. cyt., s. 213, 233; K. Szafraniec, Kon-went paulinów jasnogórskich..., s. 47-66.
Duże znaczenie w strukturze konwentu mieli spowiednicy. W 1351 r.
zakon uzyskał prawo słuchania spowiedzi, ale tylko służby klasztornej.
Prawo to rozszerzono na wszystkich wiernych w 1533 r.25 Aby można było słuchać spowiedzi współbraci zakonnych, trzeba było uzyskać zgodę przełożonych. Z kolei do słuchania spowiedzi wiernych potrzeb-na była zgoda biskupa diecezjalnego26.
Znaczą rolę w konwencie pełnił prokurator. Zarządzał on kasą klasz-torną, jednak pieniądze mógł podjąć tylko za zgodą przeora. Prokurator księgował wszystkie wydatki, zaopatrywał klasztor w żywność, rozpa-trywał skargi służby klasztornej i poddanych. Jednak wyroki wydane przez prokuratora musiały być zatwierdzone przez przeora. Co miesiąc prokurator spisywał raport o stanie ekonomicznym klasztoru i przeka-zywał go przeorowi lub podprzeorowi.
Zadaniem zakrystiana było dbanie o wyposażenie świątyni w szaty i naczynia liturgiczne oraz ozdoby kościelne. Sprawował również pie-czę nad cmentarzem oraz spisywał inwentarze sprzętów kościelnych.
Kupował także świece oraz drewno na opał do klasztoru oraz kontro-lował porządek nabożeństw. Osobiście przekazywał przeorowi stypen-dia mszalne i spisywał nazwiska dobroczyńców i ofiarodawców27.
Co tydzień przeor wyznaczał dyżurnego kapłana, którego obowiąz-kiem było dbanie o porządek w chórze klasztornym oraz odprawianie Mszy konwentualnej. W trakcie posiłków lektor czytał odpowiednią lekturę. Natomiast biblioteką opiekował się wyznaczony przez przeora bibliotekarz. Z kolei w parafiach paulini pełnili obowiązki szy28.
Życie codzienne paulinów w Leśnej
Najważniejszym celem Zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika była i jest „służba Bogu dla budowania Kościoła i zbawienia świata, aby w ten sposób osiągnąć doskonałą miłość w służbie królestwa
25D. Złotkowski, dz. cyt., s. 22.
26 Ch. Koźbiałowicz, dz. cyt., s. 233; J. Flaga, Zakony męskie w Polsce w 1772 ro-ku, t. 2, cz. 1, Duszpasterstwo, [w:] Materiały do atlasu historycznego Chrześcijań-stwa w Polsce, t. 8. Lublin 1991, s. 28.
27 J. Szpak, Struktura organizacyjna i społeczna paulinów polskich w dobie stanisła-wowskiej, [w:] Nad społeczeństwem staropolskim, t. 1, Kultura-instytucje-gospodarka w XVI-XVIII stuleciu. Red. K. Łopatecki, W. Walczak. Białystok 2007, s. 455-456.
28Tamże, s. 456.
żego29. Stąd najważniejszym elementem życia codziennego były prak-tyki pobożne.
Życie paulina było nasycone modlitwą wspólną i prywatną. O pół-nocy wszyscy członkowie konwentu odmawiali matutinum, następnie odprawiano półgodzinne rozmyślania. Hebdomadarz odmawiał litanię o imieniu Jezusa, po czym dzwoniono na „Anioł Pański”. Pozdrawiano Matkę Boską i kończono modlitwy, odmawiając Sacrosanctae. Następ-nie zakonnicy oddawali się lekturze pobożnej lub udawali się na spo-czynek. O godzinie 530 zakonnicy odmawiali prymę o Matce Bożej i prymę z dnia. Po tych modłach paulini uczestniczyli w Mszy poran-nej. Około 900 odmawiano tercję, po której odprawiano Mszę konwen-tualną. Następnie odmawiano sekstę i litanię o św. Pawle Pierwszym Pustelniku. O godzinie 1100 spożywano obiad, a o 1200 odmawiano Anioł Pański. Następnie cały konwent udawał się procesjonalnie do kościoła śpiewając Miserere. W kościele odmawiano dziękczynienie, a następnie nonę. Do 1300 zakonnik miał czas na rekreację, po której odbywał czytania lektury pobożnej. O godzinie 1500 odmawiano nie-szpory. Około 1700 spożywano wieczerzę. Po niej zaś zakonnicy uda-wali się na rekreację. O 1900 konwent odmawiał kompletę, oddawał się rozmyślaniom, które trwały pół godziny, a następnie dokonywał ra-chunku sumienia. Na spoczynek udawano się o godzinie 2000Były jed-nak możliwe odejścia od tak zarysowanego rozkładu dnia. Bracia laicy po modlitwach pracowali w ogrodzie, gospodarstwie czy w klasztorze.
Klerycy w czasie wolnym od modlitw studiowali, a ojcowie spowiadali i wygłaszali kazania30.
W XIX w., kiedy mniejsza liczba zakonników musiała podołać wszystkim obowiązkom, skumulowano modlitwy. Dzień rozpoczynano prymą o 630, po niej następowało rozmyślania. Przed Mszą konwentu-alną odmawiano tercję, a po niej sekstę. Po obiedzie, około południa odmawiano nonę, a nieszpory o godzinie 1530. O godzinie 1830 odma-wiano kompletę, po niej zaś następowało półgodzinne rozmyślanie, litania loretańska, rachunek sumienia i aspersja dokonywana przez przełożonych. O północy wszyscy zakonnicy przebywający w klaszto-rze zbierali się w chóklaszto-rze i odmawiali jutrznię, a po niej odbywali czyta-nie duchowe i udawali się na spoczynek31.
29Reguła, konstytucje i dyrektorium Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelni-ka, bmrw, art. 3.
30 S. Szafraniec, dz. cyt., s. 23-24.
31 D. Cichor, dz. cyt., s. 404.
Zakon paulinów kierował się i kieruje określoną duchowością, która objawiała się we wszystkim, co czynił człowiek w sposób świadomy i wolny. Wychodzenie poza potrzeby biologiczne w poszukiwaniu prawdy, piękna i dobra, skierowane ku Bogu miało gwarantować zba-wienie32.
Duch zakonu tak sformułowano w regule zakonnej:
Duch zaś naszego Zakonu ogólnie biorąc, polega na bezwzględnem zaparciu siebie, w szczegółach zaś na trzech usposobieniach duszy, a mianowicie: na pokorze, na prostocie serca i pobożności. Pokora jest fundamentem i głównym korzeniem naszego ducha; prostota z niej wy-pływa, a pobożność, przejawiająca się we czci Najś. Maryi Panny i w kul-cie Aniołów Stróżów, ducha tego w nas podtrzymuje i pomnaża33.
Paulini byli jako zakon pustelniczy, dlatego zamknięci byli w swo-ich klasztorach. Szybko jednak, bo już po 1384 r., paulini jasnogórscy zmuszeni byli przyjmować przybywających pielgrzymów, a w 1421 r.
w Beszowej zakon po raz pierwszy przejął parafię. Odtąd paulini roz-szerzali zakres prac duszpasterskich, stając się zakonem kontemplacyjno-czynnym34.
W modlitwie paulin powinien być skupiony i oderwany od wszel-kich innych spraw. Po zakończeniu wspólnych modlitw, paulin powi-nien kontynuować modlitwę prywatną. Poprzez modlitwę zakonnicy dążyli ku stałej łączności z Bogiem. Wszelkie sprawy, również dnia codziennego, winno się przeżywać w łączności z Bogiem35.
Podstawową modlitwą w zakonie paulinów były psalmodia, odma-wiane w określonych godzinach wspólnie przez cały konwent36. Go-dziny kanoniczne recytowano w jednym tonie37. Paulin zobowiązany był do uczestnictwa w co najmniej jednej Mszy św. dziennie, a opusz-czenie modlitw brewiarzowych było grzechem ciężkim38.
32 M. Chmielowski, Duchowość paulinów w świetle najstarszych traktatów asce-tycznych. „Studia Claromontana”, t. 27, 2009, s. 71-72.
33Reguła nowicjuszów zakonu..., s. 42-46.
34 J. Zbudniewek, Obraz życia o działalności polskich paulinów przełomu XV-XVI wieku, „Studia Claromontana”, t. 27, 2009, s. 149.
35 K. Szafraniec, Duchowość paulinów jasnogórskich I połowy XVII w. w świetle
„Conversio morum Paulinorum” o. Grzegorza Terecego. „Studia Claromontana”, t. 1, 181, s. 172-174; K. Pomper, Życie zakonne w świetle pierwotnych konstytucji pauli-nów, „Studia Claromontana”, t. 10, 1989 , s. 53-55.
36 K. Szafraniec, Ojciec Augustyn Kordecki w świetle duchowości paulinów pol-skich XVII w. Warszawa 1980, s. 47-49.
37 S. Szafraniec, Konwent paulinów jasnogórskich..., s. 35-39 .
38Tenże, Duchowość paulinów jasnogórskich..., s. 177-179.
Według jednego z najbardziej znanych ascetów paulińskich, o. Grzego-rza Terecego, medytacja była na równi z modlitwą ustną powołaniem paulina39. Wstępem do kontemplacji była lektura pobożna, którą rozpo-czynano każdy dzień. Powtarzano ją między rekreacją a nieszporami.
Wieczorem powtarzano czytania i przygotowywano punkty do rozmy-ślań na dzień następny. Kontemplacja składała się z trzech części.
Pierwsza część to przygotowanie polegające na odrzuceniu wszelkich myśli nieużytecznych. Druga polegała na rozważaniu punktów przygo-towanych wcześniej przez zakonnika. Trzecia część rozmyślania była rozmową z Bogiem, Matką Boską i świętymi na temat przyjęty przez zakonnika40. Kontemplacje odprawiano codziennie rano i wieczorem po nieszporach i trwały one od piętnastu do trzydziestu minut. Poza tym co roku nowicjusze odprawiali rekolekcje, trwające osiem-dziesięć dni41. Głównym tematem medytacji powinno być życie Chrystusa42.
W każdy piątek konwent zbierał się na tzw. kapitule win. Dokony-wano wówczas oceny życia konwentu, wysłuchiDokony-wano wskazań ducho-wych przeora, który nakładał również na poszczególnych zakonników
W każdy piątek konwent zbierał się na tzw. kapitule win. Dokony-wano wówczas oceny życia konwentu, wysłuchiDokony-wano wskazań ducho-wych przeora, który nakładał również na poszczególnych zakonników