Zarys dziejów śpiewu cerkiewnego na Południowym Podlasiu i Chełmszczyźnie

O początkach śpiewu cerkiewnego¹ na Południowym Podlasiu wie-my niewiele. Mimo to można śmiało powiedzieć, iż sięgają one czasów przyjęcia przez Ruś Kijowską chrześcijaństwa z Bizancjum za panowa-nia księcia Włodzimierza w 988 r. Wraz z chrześcijaństwem przybyło do Kijowa prawosławne duchowieństwo², pochodzące głównie z terenów Bułgarii³, a wraz z nim kler niższego rzędu, wśród którego znajdowali się także i wykonawcy śpiewu cerkiewnego, których terminologia sta-rosłowiańska nazywa demestwennikami⁴ lub domestykami⁵. Śpiewacy

1 Termin w sposób szczegółowy wyjaśnia J. Gołos, Cerkiewny śpiew, [w:]

Encyklopedia Katolicka, t. III. Lublin s. 19-21; por. W. Wołosiuk, Cerkiewny śpiew, [w:] Religia. Encyklopedia, t 2. Red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski. Warszawa 2001, s. 396-398.

2И. Гарднер, Богослужебное пение Русской Православной Церкви, t. I. Москва 2004, s. 193.

3Tamże, s. 189.

4 Demestwennik - cs. śpiewak. Zob. В. Металлов, Богослужебное пение в период домонгольский по историческим, археологическим и палеографическим данным.

Москва 1912, s. 138-144; por. И. Гарднер, Богослужебное пение..., s. 199.

5W Powieści minionych lat w opowieści o zemście księżnej Olgi na Drewalnach zachowała się wzmianka o dworze domestyka. Fragment ten świadczyć o jego wyso-kiej pozycji społecznej jego mieszkańca(ów). Tatiana Władyszewskaja przypuszcza, iż ów dwór dometyka był na Rusi jedną z pierwszych szkół kształcących śpiewaków

ci w większości byli Słowianami, których na prośbę księcia Włodzi-mierza przysłali cesarz oraz patriarcha Konstantynopola⁶. Źródła kro-nikarskie podają, że również żona księcia Włodzimierza sprowadziła na Ruś własny grecki chór cerkiewny, pozostający wyłącznie do jej dys-pozycji⁷. Równocześnie w Kijowie powstała prężnie rozwijająca się metropolia, zaś pierwszy ruski metropolita, Michał⁸ w błyskawicznym tempie zorganizował w Kijowie życie liturgiczne, fundował liczne cer-kwie oraz ustanawiał dwóch biskupów⁹. Najprawdopodobniej to z jego inicjatywy zaczęły działać pierwsze szkoły śpiewaków cerkiewnych¹⁰. Upowszechnianiu szkolnictwa na Rusi patronował sam książę Włodzi-mierz oraz jego następcy¹¹.

Dzieło zapoczątkowane przez metropolitę Michała kontynuował je-go następca metropolita Leoncjusz¹² (zm. 1008 r.), który powołał do życia nowe diecezje: w Nowogrodzie, Czernihowie, Włodzimierzu, Biełogrodzie, Tmutarakaniu, Połocku, Turowie¹³ i Rostowie¹⁴. Począt-kowo katedra pierwszych metropolitów ziem ruskich (do czasów pa-nowania księcia Jarosława Mądrego) znajdowała się w Perejasławiu, lecz gdy ukończono budowę Sofijskiego Soboru¹⁵ jej siedzibę przenie-siono do Kijowa¹⁶. Przy każdej z katedr działały szkoły kształcące śpiewaków oraz chóry, które jak – na owe czasy – reprezentowały dość wysoki poziom¹⁷. Z okresu panowania Jarosława Mądrego zachowała

cerkiewnych. Por. Powieść minionych lat. Wyd. F. Sielicki. Warszawa 1999, s. 43-44;

Т. Владышевская, Музыкальная культура Древней Руси. Москва 2006, s. 22.

6В. Ундольский, Замечания для истории церковнаго пения в России. Москва 1846, s. 1.

7 D. Sawicki, Staroje istinnorieczije i razdielnorieczije jako dwie główne epoki w dziejach śpiewu liturgicznego na Rusi od XI w. do XVII w., [w:] „Z badań nad językiem i kulturą Słowian”. Red. P. Sotirov i P. Złotkowski. Lublin 2007, s. 165-166.

8 Zob. Книга степенная царскаго родословия. Москва 1775, s. 135.

9 Н. Соловьев, Мелодическое (одноголосное) пение Православной Русской Церкви, „Богословский Вестник”, t. III, nr 9, s. 82-107.

10Книга степенная..., s. 143.

11В. Бычков, Русская средневековая эстетика XI-XVII века, Москва 1995, s. 107.

12 Szerzej o okolicznościach powołania Leoncjusza na katedrę metropolity kijowskiego zob. Книга степенная..., s. 150. Na temat okoliczności jego śmierci,

17 Z. Lissa, Historia muzyki rosyjskiej. Kraków 1955, s 50.

się wzmianka mówiąca o przybyciu na Ruś z Konstantynopola¹⁸ trzech śpiewaków greckich, a spośród nich znany z imienia Emanuel. Śpiewa-cy ci dali początek ośmiotrybowemu¹⁹ śpiewowi liturgicznemu w Ki-jowie²⁰. Zjawiskiem charakterystycznym dla omawianego okresu jest również wzrost liczby szkół kształcących śpiewaków cerkiewnych.

Ogólnie na Rusi działały dwa typy szkół śpiewaczych: szkoły prywatne - organizowane przez zawodowych śpiewaków, greckich bądź ruskich, oraz szkoły parafialne - przykatedralne lub monasterskie. Pierwszym poświadczonym źródłowo greckim nauczycielem śpiewu był Emanuel Grek, który założył w Kijowie prywatną szkołę śpiewu liturgicznego.

W drugim typie szkół przekazywano uczniom elementarną wiedzę, potrzebną, w życiu codziennym, gdzie jednym z wykładanych przed-miotów był śpiew liturgiczny²¹. O ich wysokim poziomie świadczą przekazy kronikarskie, mówiące o licznych chórach, które – jak na owe

18 Zdaniem o. W. Mietałłowa wspomniani w Stiepiennoj knidze trzej śpiewacy greccy przybyli na Ruś nie z Konstantynopola, a ze św. Góry Atos, gdzie w owym czasie wiodło trud życia mniszego wielu Słowian. Jeśli brać pod uwagę fakt, iż reguła życia mniszego na Atosie w tamtym okresie była oparta na Typikonie syryjsko-palestyńskim, śpiew przyniesiony na Ruś przez tych śpiewaków mógł być słowiańską wersją jerozolimskiego śpiewu mniszego. W dalszej kolejności badacz ten dokonuje chronologizacji przybycia wspomnianych trzech śpiewaków, wydarzenia wiąże z przybyciem na Ruś w 1051 roku mnicha Antoniego – założyciela Ławry Kijowsko-Pieczerskiej. Śpiewacy ci, jego zdaniem, mogli być świeckimi mieszkańcami św. Góry Atos, którzy – zgodnie z ukazem cesarskim (1046-1054) – byli zobowiązani do opuszczenia św. Góry. В. Металлов, Богослужебное пение..., s. 36-37, 99-100, 127-128, por. И. Гарднер, Богослужебное пение…, t. I, s. 214-215.

19Śpiew „ośmiotrybowy”, czyli oparty na zasadzie „ośmiu skal modalnych”

(cs. osmogłasija). W dostępnej w Polsce literaturze tematu występuje ponadto pojęcie śpiewu „ośmiogłosowego”. Niekiedy pojęcie to może być zrozumiane jako śpiew wykonywany na osiem partii głosowych. D. Sawicki, Rozwój drukarstwa muzycznego u staroobrzędowców popowców w XIX i na początku XX wieku, 17/2015, s. 132-133, przyp. 64. Por. U. Wójcicka, Wariacje na temat muzyki (Próba usystematyzowania staroruskich motywów muzycznych w literaturze XI-XV wieku), „Musica Antiqua Europae Orientalis”, t. VII. Bydgoszcz 1985, s. 47-48.

20„Вѣры же ради Христолюбиваго Ярослава, приидоша къ нему отъ

czasy – odznaczały się bardzo wysokim poziomem wykonawczym.

Spośród najsłynniejszych chórów należałoby wymienić m.in. chór Ka-tedry Sofijskiej w Kijowie, jak i chóry: nowogrodzkie, pskowskie wło-dzimierskie i inne. Oprócz wyżej wymienionych chórów nie sposób zliczyć chórów monasterskich, których poziom artystyczny niejedno-krotnie przewyższał chóry katedralne, nie wspominając już o aspekcie duchowym, który w śpiewie cerkiewnym jest najważniejszy. Jeżeli chodzi o nauczycieli śpiewu omawianego okresu, źródła kronikarskie dostarczają nam szczątkowych informacji zaledwie o kilku z nich.

Pierwszym Rusinem, znanym nauczycielem śpiewu był mnich Stefan²², śpiewak i kompozytor, działający przy Ławrze Kijowsko-Pieczerskiej²³, uczeń św. Teodozjusza Pieczerskiego²⁴. Kroniki informują też o Kiriku diakonie²⁵, który działał w Nowogrodzkim monasterze św. Antoniego, Łukaszu, diaku włodzimierskim²⁶. Oprócz wyżej wymienionych, kro-niki informują o znakomitych śpiewakach – Grekach, którzy przybyli na Ruś za panowania księcia Mścisława²⁷, Dymitrze z Przemyśla oraz działających tam w XIII wieku Mitusie czy Bojanie²⁸. Jak słusznie za-uważył prof. Włodzimierz Wołosiuk, w wyniku zawartej w 1386 r. unii polsko-litewskiej terytorium Polski poszerzyło się o obszary zamiesz-kałe przez wyznawców prawosławia, tzn. tereny Zachodniej Ukrainy, Wołynia, Polesia, Podlasia, Rusi Czerwonej, Litwy i Białorusi. Tym

22 Według przekazu historycznego, zawartego w Powieści minionych lat bracia monasteru Kijowsko-Pieczerskiego wybrali swoim ihumenem Stefana-domestyka, zamiast proponowanego im przez św. Teodozjusza Jakuba prezbitera. Zob. Nestor, Powieść minionych..., s. 146.

23 Ławra Kijowsko-Pieczerska była czołowym centrum życia kulturalnego Rusi Kijowskiej. Z tego względu wykształciło się w jej murach szereg tradycji śpiewaczych. Jedną z nich była tradycja śpiewów „zastołowych”, które praktykowano przy okazji wielkich świąt. Kolejnym zwyczajem zapożyczonemu z Bizancjum, praktykowanym w Ławrze, było przejmowanie błogosławieństwa od przełożonego przez dometyków przed rozpoczęciem śpiewania nabożeństw. Zob. Н. Успенский, Древнерусское певческое искусство. Москва 1971, s. 34-35.

24Д. Разумовский, Церковное пение..., s. 61.

25Е. Голубинский, История Русской Церкви, t. I. Москва 2004, s. 793.

26 Лавретьевская летопись, „Полное Собрание Русских Летописей”, t. I, Санкт-Петербург 1872, s. 370-371.

27 В. Ундольский, Замечания для истории..., s. 2.

28 W. Wołosiuk, Śpiew liturgiczny w Kościele Prawosławnym w Polsce, [w:]

Prawosławie światło wiary i zdrój doświadczenia. Red. K. Leśniewski, J. Leśniew-ska. Lublin 1999, s. 382.

samym prawosławie w Polsce zyskało wiele ważnych centrów rozwoju śpiewu liturgicznego²⁹. Ważnym wydarzeniem w dziejach śpiewu cer-kiewnego na Rusi, było udzielenie w 1303 r. przez patriarchę Konstan-tynopola zezwolenia na utworzenie odrębnej zachodnio-ruskiej metropo-lii halickiej, w skład której weszły diecezje: włodzimierska, przemyska, łucka oraz chełmska (przeniesiona ok. 1240 r. do Uhruska)³⁰. Ważną rolę w rozwoju śpiewu liturgicznego na Południowym Podlasiu odegra-ły ośrodki katedralne takie jak Chełm czy Przemyśl. To właśnie przy monasterze w Chełmie powstała znamienita szkoła, gdzie śpiewu cer-kiewnego nauczał bakałarz Iwaszko Kuz’micz³¹. Równie wielki wkład w rozwój śpiewu liturgicznego włożyły monastery, począwszy od zna-mienitej Ławry Kijowsko-Pieczerskiej, poprzez lokalne ośrodki życia monastycznego takie jak Drohiczyn, Bielsk czy też założony w 1498 r.

monaster św. Onufrego w Jabłecznej. W tym miejscu pragnę zwrócić uwagę na istnienie przemyskiej szkoły śpiewu cerkiewnego oraz ośrodków piśmiennictwa muzycznego takich jak skit Maniawski, a także monaster św. Onufrego w Ławrowie, gdzie w 2. połowie XVI w.

powstał znakomity Irmologion³² ławrowski (fot. 1). W świetle moich badań jest on najstarszym zabytkiem staroruskiego śpiewu cerkiewne-go, jaki współcześnie znajduje się w zbiorach polskich³³.

29 Tenże, Chełmsko-Podlaski zbiór melodii cerkiewnych. Opr. W. Wołosiuk, Lublin - Białystok 1997, s. 5.

30 J. Hawryluk, Z dziejów Cerkwi prawosławnej na Podlasiu w X-XVII wieku.

Bielsk Podlaski 1993, s. 52.

31 Ю. Ясiновський, Церковно-спiвочi iнiцiятиви українских i бiлорусских монастирiв, „ΚΑΛΟΦΩΝΙΑ”, 2004/2, s. 54.

32 Irmologion – cs. Księga liturgiczna zawierająca irmosy, tj. pieśni z Oktoicha, śpiewane m.in. podczas jutrzni. Całość materiału podzielona jest na 8 skal modalnych (cs. głasow). Księga zajmuje ważne miejsce w liturgii staroobrzędowców. Е. Григорьев, Пособие по изучению…, s. 311; por. Г. Алексеева, Византино-русская певческая палеография. Санкт-Петербург 2007, s. 323. Z biegiem czasu do Irmologionu zaczęto dodawać inne śpiewy nabożeństw Całonocnego Czuwania oraz Świętej Liturgii, czego przykładem jest tzw. Irmologion Supraski. Zob. W. Wołosiuk, Irmologion Supraski, „Rocznik Teologiczny”, XLVI, 2004/2.

33 Kodeks był częścią zbiorów Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu. Obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej (sygn. BN, akc. 2954). Zob. D. Sawicki, Staroruski neumatyczny Irmologion Ławrowski z XVI wieku – niezbadany zabytek wschodniosłowiańskiego piśmiennictwa muzycznego na Południowo-Zachodniej Rusi,

„Wschodni Rocznik Humanistyczny”, t. XIII. 2016, s.18-56; tenże, Zapomniany zaby-tek, „Przegląd Prawosławny”, 2016/9, s. 28-29.

Fot. 1. Staroruski neumatyczny Irmologion z Ławrowa (XVI w.)

Pierwotnie na Rusi obowiązywał śpiew jednogłosowy, którego me-lodie zapisywano za pomocą bezliniowej notacji neumatycznej, tzw.

znamion lub kriuków. Do końca XIV wieku na Rusi obowiązywały dwa typy notacji muzycznej: stołpowa³⁴ oraz kondakarna³⁵. Należy przy tym powiedzieć, że każdym rodzajem notacji pisano określony rodzaj muzycznych ksiąg, nie mieszając ich ze sobą np. notacją kondakarną tylko Kondakariony³⁶, zaś zapisem stołopowym pozostałe księgi

34 Notacja stołpowa – termin ten wywodzi się od ośmiotygodniowego cyklu zmiany ośmiu tonów. Dlatego też termin stołpowoje pienie jest synonimem śpiewu ośmiotrybowego (1 stołp=1 głas). W literaturze muzycznej terminem stołp określa się również tzw. pamięciowy znak, tj. znak dźwięku, od którego rozpoczynała się melodia. Problem był dość istotny w okresie, kiedy jeszcze nie funkcjonował system tzw. „kinowarnych pomiet”. Jednak wybitny znawca tematu, ks. Jan Gardner, uważa takie określenie za mylne, skłaniając się ku określeniu stołpa jako przynależności tonalnej danej melodii. Zob. И. Гарднер, Богослужебное пение…, t. I, s. 205.

35 Notacja kondakarna – pochodna słowiańskiej notacji neumatycznej. Od stołpowoj odróżnia ją pisownia oraz szersza paleta znaków. Na Rusi pisano nią głównie skomplikowane melodycznie kondakiony ku czci danego święta lub świętego.

Notacja kondakarna wyszła z użytku wraz z zanikiem śpiewu kondakarnego, mniej więcej pod koniec 1. poł. XIV w. Н. Федоровская, Знаменное и партесное пение:

анализ риторических конструкций. Владивосток 2008, s. 140.

36 Kondakar – cs. Księga liturgiczna zawierająca kondakiony. Por. Е. Григорьев,

Пособие по изучению церковного пения и чтения. Рига 2001, s. 311.

giczne. Generalnie teksty wszystkich ksiąg były podzielone na osiem skal modalnych tzw. głasow, zaś wzorcem dla wszystkich był Oktoich³⁷.

Fot. 2. Przykład notacji kondakarnej z XII w. (z lewej str.) oraz stołpowej z XV w. (z prawej str.)

Każdy kolejny ton – głas, stanowił odrębny stołp. Początkowo sło-wiańskie słowo znamia oznaczało każdy widoczny znak. Z biegiem cza-su wykształciło się pojęcie znamiennoj notacji lub „znamiennych nut”.

Z tego względu termin „znamienny śpiew” (cs. znamiennyj raspiew) oznacza śpiew, którego melodia zapisywana jest za pomocą neum – znamion³⁸. Termin raspiew (in. rospiew) oznacza nic innego, jak system melodii określonego pochodzenia, władający określonym systemem formuł melodycznych (cs. popiewek). Odpowiedni dobór popiewek, jak również rozpiętość linii melodycznych, określa typ raspiewa³⁹. Każdy

37 Oktoich (gr. Οκτώηχος) – Księga liturgiczna autorstwa św. Jana z Damaszku, zawierająca porządek nabożeństw na niedziele i dni cyklu tygodniowego, rozdzielonego w ciągu roku wg ośmiu tonów (cs. Głasow). Z biegiem czasu w skład Oktoicha weszły stichery ewangeliczne, których autorstwo przypisuje się Leonowi Mądremu, synowi Aleksandra Macedończyka. Z czasem utrwalił się współcześnie znany podział Oktoicha na Mały i Wielki. Zob. арх. Модест, О церковном октоихе. Вильна 1865, s. 59-77;

por. Д. Разумовский, Богослужебное пение Православной Греко-Российской Церкви. Москва 1886, s. 32.

38 Tamże, s. 122.

39 Г. Печёнкин, Воззвашник. Воззвахи знаменного пения и методика обучения.

Москва 2010, s. 116.

raspiew posiada również określone normy estetyczne oraz sposoby łączenia elementu muzycznego z tekstem liturgicznym⁴⁰. Określeniem pochodnym jest „rozśpiewywać” (cs. raspiewywat’), pod którym należy rozumieć opatrywanie tekstu liturgicznego znakami notacji neumatycz-nej⁴¹. W cerkiewnej terminologii muzycznej, obok wymienionej, funk-cjonuje również termin napiew, który oznacza tę, bądź inną grupę melo-dii składowych danego raspiewa. Niekiedy w skład jednej skali modal-nej (cs. głasa) danego raspiewa może wchodzić po kilka napiewow⁴². Termin napiew może niekiedy wskazywać na regionalny charakter da-nej melodii, np. śpiew wołyński, jabłoczyński, leśniański i inne.

Wyraźnie regionalny charakter miały melodie cerkiewne, praktyko-wane przez Cerkiew prawosławną, a od 1596 r. także unicką na Połu-dniowym Podlasiu. Zanim jednak doszło do podpisania Unii brzeskiej, Cerkiew prawosławna na terytoriach Południowo-Zachodniej Rusi utrzymywała ścisłe związki z patriarchatem Konstantynopola oraz pra-wosławnymi krajami półwyspu bałkańskiego, co nie pozostało bez wpływu na śpiew cerkiewny, także praktykowany na Południowym Podlasiu. Wraz z wyborem w 1415 r. na metropolitę kijowskiego Grze-gorza Camblaka (1414-1419), kontakty międzycerkiewne uległy zna-czącemu ożywieniu⁴³. Wówczas w piśmiennictwie religijnym na Rusi zaistniał tzw. bałkański styl zdobienia ksiąg, który charakteryzował się bogatą w kształty ornamentyką, gdzie przeważały motywy przedsta-wiające plecionkę i warkocz⁴⁴. W stylu bałkańskim zdobiono niemal wszystkie księgi liturgiczne, w szczególności: Ewangeliarze oraz Irmo-logiony, w szczególności Irmologion Ławrowski oraz napisany w latach 1598-1601 przez Bogdana Onisimowicza, śpiewaka rodem z Pińska, Irmologion Supraski. Wpływom bałkańskim uległ także śpiew cer-kiewny, o czym świadczy fakt, że w Irmologionach napisanych na tery-toriach Ukrainy i Białorusi zachowało się ok. 400 zapożyczeń melo-dycznych w postaci śpiewów określanych mianem bułgarskich,

40И. Гарднер, Богослужебное пение..., t. I, s. 205.

41М. Бражников, Русская певческая палеография. Санкт-Петербург 2002, s. 185.

42 И. Вознесенский, О церковном пении Православной Греко-Российской Церкви: Большой и малый знаменный роспев. Рига 1890, s. 95-97.

43 O okolicznościach wyboru Grzegorza Camblaka na metropolitę kijowskiego i jego działalności kościelnej zob. Е. Голубинский, История Русской Церкви, t. III.

Москва 2004, s. 374-378.

44 В. Щепкин, Русская палеография. Москва 1999, s. 80-81.

kich, serbskich czy też mołdawsko-wołoskich⁴⁵. Znaczny stopień zło-żoności melodycznej niejako wymusił stopniowy przekład tychże śpie-wów z neumatycznej notacji bizantyjskiej na wzorowaną na notacji zachodnioeuropejskiej kijowską notację kwadratową (kijewskoje znamia).

Przy okazji dokonywano przekładu rodzimych staroruskich melodii cerkiewnych z notacji kriukowej, którą na Południowo-Zachodniej Rusi określano mianem kulizmatycznej⁴⁶. Ówczesna kijowska notacja kwa-dratowa, w przeciwieństwie do notacji kriukowej, która obrazowała całe formuły melodyczne (cs. popiewki), pozwalała na precyzyjne zapi-sanie odległości pomiędzy poszczególnymi dźwiękami.

Mniej więcej pod koniec 1-szej połowy XVI w. w cerkiewnym pi-śmiennictwie muzycznym na Południowo-Zachodniej Rusi pojawiła się tendencja do skupiania wszystkich śpiewów użytkowych w ramach jednego śpiewnika, tj. Irmologionu. Za sprawą unickiej praktyki litur-gicznej, która zakładała znaczne uproszczenie porządku sprawowania nabożeństw, tendencja polegająca na bazowaniu na wzorcach melo-dycznych zawartych w Irmologionie utrzymała się niemal do końca XVIII wieku⁴⁷. W przeciwieństwie do redaktorów moskiewskich,

45 О. Цалай-Якименко, Київська школа музыки XVII столiття. Київ - Львiв - Полтава 2002, s. 19.

46Określenie kulizmatyczny bezliniowy zapis nutowy wywodzi się od jednego ze znaków greckiej, a następnie staroruskiej notacji neumatycznej, tzw. kulizmy (gr.

κύλισμα). Po raz pierwszy pojęcie russkoje kulizmiennoje znamia pojawia się w XVII-wiecznej Gramatyce muzycznej autorstwa Mikołaja Dyleckiego. Współcześnie stosują je głównie badacze ukraińscy dla określenia rękopisów neumatycznych powstałych na terytoriach państwa moskiewskiego. Zob. Мусикийская грамматика

47 Tradycja wykorzystywania Irmologionu przetrwała w Cerkwi unickiej niemal do końca 1. połowy XX wieku. Do wybuchu pierwszej wojny światowej, druk śpiewników realizowała oficyna wydawnicza Bractwa Stauropigialnego we Lwowie.

Kilka interesujących śpiewników ukazało się także na Ukrainie Zakarpackiej, w szczególności: I. Бокшай, Церковное Простопiе. Ужгород 1906, oraz zbiór zawierający śpiewy użytkowe przeznaczone dla klasztorów bazyliańskich autorstwa protoihumena klasztoru na Czarnej Górze k. Mukaczewa, o. Ijoakima Choma, zob.

I. Хома, Простопiнiе Карпатської Русi. Мукачiв 1930. Należy przy tym zaznaczyć, iż oba śpiewniki zawierają melodie użytkowe w takiej formie, jak wykonywano wtedy, kiedy wierni brali czynny udział w śpiewie liturgicznym.

daktorzy zachodnio-ruskich Irmologionów, starali się zawrzeć w nich nie tylko same irmosy⁴⁸, lecz także inne śpiewy zaczerpnięte z Obichoda⁴⁹, Oktoicha, Miniei⁵⁰ czy Triodionów⁵¹. Podstawowym kryterium podzia-łu śpiewów tonalnych, było osiem skal modalnych, natomiast śpiewy nie dające się przyporządkować, w szczególność śpiewy stałe nabożeństw Całonocnego Czuwania oraz świętych Liturgii) dzielono w oparciu o dobowy cykl sprawowania nabożeństw⁵². Tendencja ta utrzymała się zarówno w strukturze starszych śpiewników, pisanych bezliniową no-tacją neumatyczną, jak również późniejszych Irmologionów nuto-wych⁵³. Na formowanie się zachodnio-ruskiego typu śpiewnika cer-kiewnego, tj. Irmologionu, jak słusznie zauważył prof. Jurij Jasinowskij, wywarły wpływ śpiewniki używane na zachodzie Europy, w szczegól-ności rzymskokatolicki Antyfonarz⁵⁴ i Graduał⁵⁵, po części także

48 Irmos – zob. Irmologion.

49 Obichod – księga liturgiczna codziennego użytku. Składa się z dwóch części.

Część pierwsza zawiera śpiewany materiał liturgiczny Wieczernii i Jutrzni, druga zaś św. Liturgii. Poza materiałem wspomnianych nabożeństw znajdują się w nim teksty nutowe do służb świątecznych, pochodzące z innych ksiąg liturgicznych. W. Wołosiuk, Wschodniosłowiańskie pieśni religijne. Ich geneza, struktura i zarys rozwoju.

Warszawa 2013, s. 65, przyp. 159.

50 Minea – (cs. Minieja, gr. Men – miesiąc,) – w znaczeniu ogólnym księga liturgiczna zawierająca porządek codziennej służby bożej. Rozróżniamy trzy rodzaje Miniei, tj. Minieja miesięczna (miesiacznaja minieja – składająca się z 12 tomów,) Minieja świąteczna (prazdnicznaja minieja – zawierająca materiał liturgiczny na część ważniejszych świąt w tym Dwunastu Wielkich Świąt). Minieja ogólna (obszczaja minieja – zawiera ogólne teksty ku czci świętych, których nie zamieszczono w księgach miniejach). A. Znosko, Słownik cerkiewnosłowiańsko-polski. Białystok 1996, s. 166.

51 Triodion – pod tym pojęciem rozumie się dwie księgi liturgiczne, tj. Triod’

Postną, która zawiera materiał liturgiczny przypadający na okres Wielkiego Postu, oraz Triod’ Kwiecistą, która zawiera materiał liturgiczny dla świąt przypadających w okresie wielkanocnym. Tamże, s. 350.

52 И. Вознесенский, Церковное пение православной юго-западной Руси по нотолинейныь ирмологам XVII и XVIII веков. Вып. 1. Москва 1898, s. 8.

53Najlepszym przykładem takiego śpiewnika, jest powstały w latach 1598-1601 Irmologion Supraski.

54 Antyfonarz – Zbiór śpiewów liturgicznych Kościoła rzymskokatolickiego, przeznaczony do wykonywania naprzemiennie przez dwa chóry.

55 Graduał – Zbiór śpiewów liturgicznych Kościoła rzymskokatolickiego, prze-znaczonych do wykonywania pomiędzy epistołą a ewangelią. Terminem tym określa się także śpiew mszalny, składający się z dwóch wierszy zaczerpniętych z psalmów, z rzadkimi wyjątkami. Dawniej ten ustęp mszalny określano mianem responsum,

stancki Kancjonał (in. Zbiór pieśni nabożnych)⁵⁶. Jako pewnego rodza-ju uniwersalny śpiewnik, Irmologion nie stracił na znaczeniu nawet po zawarciu unii brzeskiej (1596 r.). Mimo sukcesywnego wypierania ro-dzimej monodii przez kompozycje wielogłosowe, czemu patronowali bazylianie, a nie chcąc pozostać w tyle także – prawosławne bractwa cerkiewne, to Irmologion pozostawał do 1875 r. podstawowym śpiew-nikiem, niezbędnym w codziennej praktyce liturgicznej tak monaste-rów, jak również cerkwi parafialnych. Wielką uwagę do treści Irmolo-gionu przywiązywali nawet zlatynizowani bazylianie, bowiem w 1700 r.

spod pras drukarskich oficyny wydawniczej we Lwowie wyszło pierw-sze wydanie tejże księgi. Wydanie to wywołało w kręgach cerkiewnych na tyle duże zainteresowanie, że bazylianie zdecydowali się kontynuo-wać pracę nad jego kolejnymi edycjami, które realizowano w oficynach wydawniczych przy klasztorach we Lwowie i Poczajowie⁵⁷. Niezale ż-nie od bazylianów, prace nad wydawaniem śpiewników rozpoczęła oficyna wydawnicza Bractwa Stauropigialnego we Lwowie⁵⁸. W na-grodę za przystąpienie do unii, Bractwo otrzymało w 1708 roku prawo do drukowania ksiąg liturgicznych na użytek cerkiewny, które wcze-śniej przysługiwało lwowskim bazylianom⁵⁹. Staraniem bractwa stau-ropigialnego w 1709 roku ukazało się nowe, poprawione wydanie Irmologionu⁶⁰, które tylko w niewielkim stopniu różniło się od bazy-liańskiego z 1700 roku. W latach 1766, 1775 i 1794, pojawiły się nowe

responsorium. Jego współczesna nazwa graduał pochodzi z IX wieku i związana jest z miejscem, gdzie wykonywano psalm międzylekcyjny, tj. na stopniach (łac. gradu-sach) prowadzących na ambonę, z której czytano Pismo Święte, bądź też na stopniach ołtarza. – Zob. J. Matulewicz, Graduał, „Hosanna”, 1928/2, s. 19-23.

56 Ю. Ясiновський, Вiзантiйська гимнографiя..., s. 117.

57 M. Przywecka-Samecka, Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do końca XVIII wieku. Wrocław 1993, s. 205-213; M. Pidłypczak-Majerowicz, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu. Warszawa - Wrocław 1986, s. 72; por. И. Гарднер, Богослужебное пение..., t. II, s. 111.

58Ю. Ясiновський, Вiзантiйська гимнографiя..., s. 348.

59Jedynym przedsięwzięciem wydawniczym, jaki udało się zrealizować bazylianom lwowskim po 1708 roku, był druk Kalendarza na roku 1732. M. Pidłypczak-Majerowicz, Bazylianie w Koronie..., s. 71-72.

60We wstępie do poprawionego wydania Irmologionu czytamy: „Iрмологiон сирѣчь пѣснословъ. Творенie преподобнаго отца нашего Iоанна Дамаскина и прочихъ богодухновенныхъ Отец. Изданъ: Тщанiемъ же братства Ставропигiонъ Львовскаго храма Успенiя Пресвятыя Богоматере. Року 1709. Маiя 15-го”. Iрмологiон нотный. Львов 1709 (Druk. Bractwa Stauropigialnego), BN. Cyr. 455.

nakłady Irmologionu, poprawione i uzupełnione. Z czasem Irmologion lwowski stał się w XVIII wieku podstawowym śpiewnikiem liturgicz-nym w klasztorach Ukrainy tak prawosławnych, jak i unickich⁶¹. Wy-dawane przez Bractwo oraz bazylianów Irmologiony za sprawą śpie-waków ukraińskich dotarły na Białoruś i do Mołdawii⁶². Regularnie przemycano je także do Rosji, jednakże tamtejsi śpiewacy odnosili się do nich z dużym dystansem⁶³. Na ile zawarte drukowanych śpiewni-kach wzorce melodyczne znajdowały zastosowanie w cerkwiach

nakłady Irmologionu, poprawione i uzupełnione. Z czasem Irmologion lwowski stał się w XVIII wieku podstawowym śpiewnikiem liturgicz-nym w klasztorach Ukrainy tak prawosławnych, jak i unickich⁶¹. Wy-dawane przez Bractwo oraz bazylianów Irmologiony za sprawą śpie-waków ukraińskich dotarły na Białoruś i do Mołdawii⁶². Regularnie przemycano je także do Rosji, jednakże tamtejsi śpiewacy odnosili się do nich z dużym dystansem⁶³. Na ile zawarte drukowanych śpiewni-kach wzorce melodyczne znajdowały zastosowanie w cerkwiach