Rocznik Bialskopodlaski. T. 24 (2016)

ROCZNIK BIALSKOPODLASKI

TOM XXIV

Kolegium Redakcyjne „Rocznika Bialskopodlaskiego”

informuje P.T. Autorów, iż pismo:

zostało pozytywnie ocenione przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i znalazło się na liście B czasopism punktowanych

z wynikiem 3 pkt.;

przeszło proces ewaluacji ICI Journals Master List 2015,

której wynikiem jest przyznanie wskaźnika ICV (Index Copernicus Value) w wysokości 39.80 pkt.

ADRES REDAKCJI

Miejska Biblioteka Publiczna w Białej Podlaskiej

„Rocznik Bialskopodlaski”

ul. Warszawska 12a, 21-500 Biała Podlaska tel. 83 341 60 11

e-mail: rocznik@mbp.org.pl

P r z e w o d n i c z ą c y Jerzy Flisiński

W i c e p r z e w o d n i c z ą c y Teresa Stasiuk-Karaś

C z ł o n k o w i e

Sławomir Bylina, Tomasz Demidowicz, Janusz Gmitruk,Arkadiusz Indraszczyk, Zofia Jeleń, Szczepan Kalinowski, Dorota Mączka, Krzysztof Piech, Dariusz Sikora,

Wiesław Śladkowski, Paweł Tarkowski S e k r e t a r z

Iwona Warda REDAKTOR TOMU

Jerzy Flisiński

RECENZENCI PRAC ZAMIESZCZONYCH W TOMIE dr hab. Jarosław Cabaj, prof. UPH; prof. dr hab. Krystyna Chmiel;

ks. prof. dr hab. Edward Jarmoch; dr hab. Dariusz Magier,prof. UPH;

prof. dr hab. Piotr Matusak; prof. dr. hab. Antoni Mironowicz;

dr hab. prof. nadzw. Ryszard Polak; dr hab. Aleksandra Skrzypietz REDAKTOR JĘZYKOWY

Jerzy Flisiński TŁUMACZENIA NA JĘZYKI OBCE Grzegorz Szupiluk (język angielski) Aleksandra Flisińska (język niemiecki)

Anna Kukawska (język rosyjski) SKŁAD

Iwona Warda, Zofia Jeleń

Wersją pierwotną czasopisma jest wersja papierowa

 Copyright by Miejska Biblioteka Publiczna w Białej Podlaskiej

ISSN 1230-7181

W y d a w c a Miejska Biblioteka Publiczna ul. Warszawska 12a, 21-500 Biała Podlaska

D r u k i o p r a w a

Poligrafia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białej Podlaskiej

Uwagi i informacje dla autorów znajdują się na stronie internetowej „Rocznika Bialskopodlaskiego”

www.rocznik.mbp.org.pl Nakład: 200 egz.

W BIAŁEJ PODLASKIEJ

R O C Z N I K

B I A L S K O P O D L A S K I

Tom XXIV 2016

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

MARCIN MIRONOWICZ, Drukarnie na rzecz szkół brackich na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII wieku* ... 13 JERZY WOJCIECHOWSKI, „Dano tedy jeść siła, ale źle i niesmaczno […]”.

Rosyjskie obyczaje przy stole w opiniach Polaków ... 41 JACEK ANTONI SZPAK, Klasztor paulinów w Leśnej 1726-1864.

Początki - struktura organizacyjna - życie codzienne - podstawy ekonomiczne ... 67 DANIEL SAWICKI, Z badań nad śpiewem cerkiewnym na Południowym

Podlasiu w XVIII-XIX w. Irmologiony z Rokitna i Witoroża ... 89 DOROTA MĄCZKA, Kultura popularna w Siedlcach i powiecie siedleckim

w okresie międzywojennym ... 119 STEFAN PASTUSZEWSKI, Mieszkańcy pogranicza z Białorusią o sobie

(studium historyczno-socjologiczne) ... 137 KRZYSZTOF PIECH, EWA PIECH, Zabawy i gry zachowane w pamięci

starszego pokolenia Rokitna i okolic ... 161 STUDIA I MATERIAŁY

JERZY FLISIŃSKI, W kręgu Radziwiłłów „bialskich”. Słownik osób (część III : lit. O-Ż) ... 177 ANITA KLECHA, Inwentarz księstwa słuckiego 1600 roku ... 211 TOMASZ DEMIDOWICZ, Projekt do Ustawy dla Instytutów Edukacyjnych

w Królestwie Polskim z 30 V 1835 r. Próba charakterystyki ... 231 PAWEŁ TARKOWSKI, Ludowe wierzenia i praktyki zdrowotne końca

XIX wieku w świetle prac międzyrzeckiego lekarza Baltazara Wysokińskiego ... 267 MARCIN JULIUSZ GOMÓŁKA, Łukowski Komitet Samoobrony

Narodowej – tymczasowy organ władzy w mieście w pierwszych dniach po odzyskaniu niepodległości ... 283 Ks. SŁAWOMIR BYLINA, Schematyzm Diecezji Siedleckiej czyli

Podlaskiej w latach 1945-1992 ... 293 SZCZEPAN KALINOWSKI, Pomniki niepodległości w powiecie bialskim 317 EDWARD KRYŃSKI, Rodowód Stefana Wyrzykowskiego, majora

„Zenona” 21 IV 1916 - 4 II 1985 ... 375 ANDRZEJ TŁOMACKI, Cyganolog Jerzy Ficowski obiektem zainteresowania

służb bezpieczeństwa Polski Ludowej ... 397

KAROL KALINOWSKI, „Sprawozdanie z wystawy w Białej Podlaskiej „BIAŁA PODLASKA I OKOLICE W STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ IKONOGRAFII” 445 KRZYSZTOF PIECH, MAŁGORZATA LICHOTA, ANNA BODASIŃSKA,

Sprawozdanie z VII edycji międzynarodowej letniej szkoły „Traditional games, tendencies and new ideas in outdoor activities” 8-14.09.2016 r.

FAWF w Białej Podlaskiej ... 451 RECENZJE

ADAM BOBRYK, Дорофей Фіонік, Беженство. Дорога і повороты 1915-1922. Музіей Малэйі Батькувшчыны в Студзіводах, Студзіводы 2015, ss. 224 [Doroteusz Fionik, Bieżeństwo. Droga i powroty 1915-1922.

Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, Studziwody 2015, ss. 224] 457

NOTY O AUTORACH 463

INFORMACJE DLA AUTORÓW 471

ARTICLES AND TREATISES

MARCIN MIRONOWICZ, The printing houses for the fraternal schools in the Grand Duchy of Lithuania in the 16th - 18th centuries ... 13 JERZY WOJCIECHOWSKI, “A lot of food has been served, yet bad and

tasteless [...]”. The Russian customs at the table in the opinion of Poles 41 JACEK ANTONI SZPAK, The monastery of the Pauline Order in Leśna

1726-1864 Origins – organizational structure – everyday life – economic foundations ... 67 DANIEL SAWICKI, From a study on the Old-Orthodox chant in the

Southern Podlasie region in 18-19th c. Irmologions (religious songbooks) from Rokitno and Witoroż ... 89 DOROTA MĄCZKA, Popular culture in the Siedlce city and poviat in the

interwar period ... 119 STEFAN PASTUSZEWSKI, Residents of the borderland between Poland

and Belarus (a historical and sociological study) ... 137 KRZYSZTOF PIECH, EWA PIECH, Fun and games that have remained in

the memory of the older generation of Rokitno and its surroundings 161 STUDIES AND MATERIALS

JERZY FLISIŃSKI, In the circle of the Radziwiłł family. A Dictionary of Figures (Part III; O-Ż) ... 177 ANITA KLECHA, Inventory of the Słuck Duchy in the year 1600 ... 211 TOMASZ DEMIDOWICZ, The amendment to the Act on Educational

Institutes in the Kingdom of Poland from 30th May 1835. Characterization attempt ... 231 PAWEŁ TARKOWSKI, Folk health beliefs and practice at the end of the

19th c in the light of the study by Baltazar Wysokiński a physician from the town of Międzyrzec Podlaski ... 267 MARCIN JULIUSZ GOMÓŁKA, The Łuków Committee of National Self-

Defense – a temporary administrative agency in the town in the first days of independence ... 283 Ks. SŁAWOMIR BYLINA, The schematism of the Siedlce Diocese that is

the Podlasian Diocese during the years 1945-1992 ... 293 SZCZEPAN KALINOWSKI, Independence monuments in the Biała Podlaska

poviat ... 317 EDWARD KRYŃSKI, The lineage of Stefan Wyrzykowski, the major

„Zenon” 21st April 1916 – 4th February 1985 ... 375 ANDRZEJ TŁOMACKI, Gypsy-culture researcher Jerzy Ficowski – an

object of interest of the security service of the communist Poland ... 397

KAROL KALINOWSKI, Report from the exhibition in Biała Podlaska entitled: “BIAŁA PODLASKA AND ITS SURROUNDINGS IN OLD AND MODERN ICONOGRAPHY” ... 445 KRZYSZTOF PIECH, MAŁGORZATA LICHOTA, ANNA BODASIŃSKA,

Report from the 7th edition of the international summer school

“Traditional games, tendencies, and new ideas in outdoor activities ... 451 REVIEWS

ADAM BOBRYK, Doroteusz Fionik, The refugees. The road and returns 1915-1922. Museum of the Small Homeland in Studziwody. Studziwody

2015 p.224 457

NOTES ON THE AUTHORS 463

INFORMATION FOR THE AUTHORS 471

ARTIKEL UND ABHANDLUNGEN

MARCIN MIRONOWICZ, Die Druckereien für die Bruderschaftsschulen im Großfürstentum Litauen im 16. – 18. Jahrhundert 13 JERZY WOJCIECHOWSKI, „Dann wurde die Kraft zu essen gegeben, aber

schlecht und unappetitlich [...]”. Russische Sitten am Tisch nach Meinungen der Polen ...

41

JACEK ANTONI SZPAK, Das Kloster der Pauliner in Lesna 1726-1864.

Anfänge – Organisationsstruktur – Alltag – ökonomische Vorkenntnisse 67 DANIEL SAWICKI, Aus den Forschungen über dem orthodoxen Gesang

im Südpodlachien im achtzehnten und neunzehnten Jahrhundert.

Irmologion aus Rokitno und Witoroż ... 89 DOROTA MĄCZKA, Die Massenkultur in Siedlce und im Landkreis

Siedlce in der Zwischenkriegzeit ... 119 STEFAN PASTUSZEWSKI, Die Bewohner des Grenzgebietes zu

Weißrussland über sich selbst (die soziologisch-historische Studie) ... 137 KRZYSZTOF PIECH, EWA PIECH, Spiel und Spaß in den Erinnerungen

der älteren Generation von Rokitno und Umgebung ... 161 STUDIEN UND MATERIALIEN

JERZY FLISIŃSKI, Im Kreis Radziwiłłs von Biała. Personenwörterbuch Teil III: Buchstaben O-Ż) ... 177 ANITA KLECHA, Das Inventar des Fürstentums Słuck aus dem Jahr 1600 211 TOMASZ DEMIDOWICZ, Das Projekt zum Gesetz für Bildungseinrichtungen

im Königreich Polen vom 30.V.1835 Jahr. Ein Charakteristikversuch ... 231 PAWEŁ TARKOWSKI, Volksglauben und Gesundheitspraktiken vom Ende

des neunzehnten Jahrhunderts in Lichte den Arbeiten des Arztes Baltazar Wysokinski aus Międzyrzec Podlaski ... 267 MARCIN JULIUSZ GOMÓŁKA, Das Nationale Selbstverteidigungsaus-

schuss Łuków – eine temporäre Behörde in der Stadt in den ersten Tagen ach der Wiedererlangung der Unabhängigkeit ... 283 Ks. SŁAWOMIR BYLINA, Die schematische Darstellung der Diözese

Siedlce oder Podlachien in den Jahren 1945-1992 ... 293 SZCZEPAN KALINOWSKI, Die Unabhängigkeitsdenkmäler im Landkreis

Biała ... 317 EDWARD KRYŃSKI, Die Genealogie von Stefan Wyrzykowski, der Major

„Zenon“ 21 IV 1916 – 4 II 1985 ... 375 ANDRZEJ TŁOMACKI, Der Tsiganologe Jerzy Ficowski als Objekt von

Interesse der Sicherheitsdienst Volksrepublik Polen ... 397

KAROL KALINOWSKI, Der Bericht über die Ausstellung in Biała Podlaska „Biała Podlaska und Umgebung in der alten und heutigen Ikonografie“ ... 445 KRZYSZTOF PIECH, MAŁGORZATA LICHOTA, ANNA BODASIŃSKA,

Der Bericht über die siebte Auflage der Sommerschule „Traditionelle Spiele, Tendenzen und neue Ideen für Outdoor – Aktivitäten“

8-14.09.2016 FAWF in Biała Podlaska ... 451 REZENSIONEN

ADAM BOBRYK, Doroteusz Fionik, Das Exil. Weg und Rückkehr 1915- 1922. Das Museum der Kleinen Heimat in Studziwody. Studziwody 2015, S. 224 f. ... 457

ÜBER DIE AUTOREN 463

HINWEISE FÜR DEN AUTOREN 471

СТАТЬИ И ОБСУЖДЕНИЯ

MARCIN MIRONOWICZ, Типографии действующие в пользу братских школна территории Великого Литовского Княжества в XVI-XVIII веках 13 JERZY WOJCIECHOWSKI, «Дали есть много, но плохо и невкусно [...]».

Русские застольные обычаи глазами поляков ... 41 JACEK ANTONI SZPAK, Монастырь паулинов в местности Лесьна

Подляска (годы 1726-1864). Начало – организационная структура – ежедневная жизнь – экономическая структура ... 67 DANIEL SAWICKI, Из исследований церковного пения на Южном

Подлясье в XVIII-XIX веках. Ирмологионы из деревень Рокитно и Витрож ... 89 DOROTA MĄCZKA, Популярная культура в городе Седльце и седлецком

повяте в междувоенный период ... 119 STEFAN PASTUSZEWSKI, Жители пограничья с Белоруссией о себе

(историческо-социологические) исследования ... 137 KRZYSZTOF PIECH, EWA PIECH, Развлечения и игры, которые

запомнились представителям старшего поколения деревни Рокитно и её района ... 161 ИССЛЕДОВАНИЯ И МАТЕРИАЛЫ

JERZY FLISIŃSKI, В кругу бяльских Радзивиллов. Словарь лиц (часть III:

буквы – O-Ż) ... 177 ANITA KLECHA, Инвентарь слуцкого княжества 1600 года ... 211 TOMASZ DEMIDOWICZ, Проект Закона для Эдукационных Институтов

в Королестве Польском от 30 V 1835 года Попытка характеристики 231 PAWEŁ TARKOWSKI, Народные поверья и целебные практики конца

XIX века на основе работ врача Бальтазара Высокинского из местности Мендзижец Подляски ... 267 MARCIN JULIUSZ GOMÓŁKA, Комитет Национальной Самообороны

– временный орган власти в городе Лукув в первые дни после возвращения независимости ... 283 Ks. SŁAWOMIR BYLINA, Схематизм Седлецкой то есть Подляской

Евпархии в годы 1945-1992 ... 293 SZCZEPAN KALINOWSKI, Памятники независимости в бяльском

повяте ... 317 EDWARD KRYŃSKI, Родословная Стефана Выжиковского, майора

«Зенона» 21 IV 1916 – 4 II 1985 ... 375 ANDRZEJ TŁOMACKI, Цыганолог Ежи Фицовски – объект заинтере-

сования служб безопасности Людовой Польши ... 397

KAROL KALINOWSKI, Отчёт о выставке в городе Бяла Подляска «Бяла Подляска и её окрестности в старой и современной иконографиях» 445 KRZYSZTOF PIECH, MAŁGORZATA LICHOTA, ANNA BODASIŃSKA,

Отчёт о VII серии международной летней школы „Traditional games, tendencies and new ideas in outdoor activities” 8 - 14.09 2016 г. FAWF (Физкультурный институт) Бяла Подляска ... 451 РЕЦЕНЗИИ

ADAM BOBRYK, Дорофей Фіонік, Беженство. Дорога і повороты 1915-1922. Музіей Малэйі Батькувшчыны в Студзіводах, Студзіводы 2015, ss. 224 ... 457

НОТЫ ОБ АВТОРАХ 463

ИНФОРМАЦИИ ДЛЯ АВТОРОВ 471

TOM XXIV ROK 2016

MARCIN MIRONOWICZ Białystok

Drukarnie na rzecz szkół brackich na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII wieku*

W końcu XVI wieku i w pierwszej połowie XVII wieku masowo powstały prawosławne bractwa cerkiewne. Członkowie bractw trosz- cz yli się o dobra brackie, cerkiew, o bracką szkołę, drukarnie i szpitale.

W statutach brackich jako zadanie pierwszoplanowe wymieniano dzia- łalność opiekuńczą organizacji. Drugą grupę celów stanowiły kwestie oświatowe, związane z zakładaniem szkół i drukarń

.

W przywileju Zygmunta III Wazy (1586-1632) z 1592 roku, skiero- wanym do prawosławnych mieszczan Wilna, czytamy: „До науки школьноѣ и до ученья людей у церкви и до спѣванья подъ спра- вою своею ховати такожъ и книги всякіе старого и нового закону такъ въ науцѣ школной яко и въ церкви потребные, по Кгрецку, по Словацку, по Руску и по Полску друковати имъ позволяемъ”

.

Podstawowym zadaniem typografii brackich było zaopatrywanie duchowieństwa prawosławnego w księgi liturgiczne. Wśród nich należy wymienić: ewangeliarze, psałterze, służebniki, czasosłowy i czasowniki, oktoichy, triody, mineje, apostoły, akatysty, ustawy, półustawy, ewan- geliarze pouczające, katechizmy. Większość ksiąg do nabożeństwa ukazywała się w nakładzie od 500 do 1 200 egzemplarzy. Typografie brackie aktywnie włączyły się do polemik religijnych, wydając literaturę polemiczną, wymierzoną przeciwko katolikom i unitom.

*Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2015- 2018 jako projekt badawczy w ramach programu pod nazwą „Diamentowy Grant”.

1 A. Mironowicz, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej. Białystok 2003.

2Акты, относящиеся к истории Западной России (dalej: АЗР), t. IV, Cанкт- Пeтeрдург 1851, с. 24.

Ważną rolę w działalności drukarni brackich stanowiły wydawnic- twa dydaktyczne: podręczniki do gramatyki i leksyki, słowniki i ele- mentarze. Bukwary, azbuki wydawano w dużych nakładach, a ich druk był często wznawiany, np. lwowski Bukwar z 1662 r. ukazał się w na- kładzie 600, w 1692 r. – 1 987 egzemplarzy. Ten sam druk w kolejnych edycjach został wydany w roku 1698 w nakładzie 5 900 egzemplarzy, a w 1722 roku – 7 000 egzemplarzy. Według obliczeń Jarosława Isaje- wicza tylko w ciągu 22 lat (od 1698 r. do 1720 r.) wydano 24 900 eg- zemplarzy Bukwaru , czyli tyle, ile stanowił nakład wszystkich innych wydań w tym czasie

. Książki wydawane w brackich typografiach od- znaczały się przy tym wielką umiejętnością połączenia w nich tradycji drukarstwa bizantyjskiego z elementami charakterystycznymi dla dru- karstwa ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ich cechą cha- rakterystyczną były mistrzowsko wykonane, przeważnie całostronicowe, ilustracje. Charakteryzowały je specyficznie dobrane kolory (czarny i czerwony) i ornamentyka (zastawki, inicjały, ramki na marginesach, etc.)

.

Drukarnie bractw cerkiewnych powstawały zwykle kilkadziesiąt lat później, aniżeli powoływane przez bractwo szkoły. I tak w Wilnie szkoła bracka działała od 1584 roku, zaś z drukarni brackiej pierwszy druk wyszedł w 1596 roku, w Mohylewie szkoła działała od 1597 roku, drukarnia zaś od 1616 roku. Tłumaczy to fakt, dlaczego podręczniki do szkół brackich początkowo drukowane były w drukarniach osób świec- kich, często członków organizacji brackich (bracia Kuźma i Łukasz Mamonicze, Spirydon Sobol). Później tę działalność przejmowały wy- dawnictwa brackie.

W niniejszym artykule pragnę omówić te typografie, które zasłużyły się drukiem podręczników do nauki gramatyki, bukwarów i azbuk. Te- go typu książki drukowały następujące oficyny wydawnicze: drukarnia braci Mamoniczów w Wilnie, drukarnia bracka św. Ducha w Wilnie i Jewiu, drukarnie Spirydona Sobola w Kuteinie i Bujniczach, a także drukarnia bracka w Mohylowie.

3 Я. Ісаєвич, Українське книговидання: витоки, розвиток, проблеми. Львів 2002; Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Drukarstwo cyrylickie w Rzeczypospolitej, [w:]

Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej. Red. A. Mironowicz i in.

Białystok 2004, s. 27.

4 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Drukarstwo cyrylickie w Rzeczypospolitej..., dz. cyt., s. 29-30.

Drukarnia „Dom Mamoniczów”

Bezpośredni wpływ na uruchomienie drukarni Mamoniczów w Wil- nie miało pozyskanie do niej Piotra Tymofiejewicza Mścisławca (1569- 1577), uchodźcę z Moskwy, który wraz ze swym towarzyszem Iwanem Fedorowem (ok. 1510-1583) w 1567 roku utworzył drukarnię w Zabłu- dowie w dobrach Grzegorza Chodkiewicza (1513-1572), hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego. Drukarze pracowali w typografii zabłudowskiej nad składem w języku cerkiewnosłowiańskim Еванге- лия учительнаго. W połowie 1569 roku Mścisławiec opuścił Zabłu- dów i wyjechał do Wilna. Tam spotkał się z przedsiębiorczymi miesz- czanami wileńskimi wyznania prawosławnego, braćmi Kuźmą (?-1607) i Łukaszem Mamoniczami (ok. 1560-1606)

. Drukarnia została założona w ich domu na rynku wileńskim

. Istnieje przypuszczenie, że Mamoni- cze nabyli nieczynną od lat drukarnię Franciszka Skoryny (ok. 1490- 1540). Mścisławiec uporządkował ją i uzupełnił własnym materiałem drukarskim

. Około 1575 roku wyszedł z typografii pierwszy druk – Четвероевангеліе напрестольное i Псалтир. W 1577 roku Piotr Mścisławiec wytoczył proces Kuźmie Mamoniczowi o podział drukar- ni. Werdykt nie usatysfakcjonował Mścisławca

, w rezultacie czego drukarz porzucił drukarnię i wyjechał z Wilna, zabrawszy ze sobą sło- wiańskie czcionki. Fakt ten spowodował kilkuletnią przerwę w jej dzia- łalności.

W 1582 roku Mamonicze ściągnęli do swej typografii ucznia Iwana Fedorowa – Hrynia Iwanowicza. Ten przygotował dla drukarni dwa

5 Łukasz Mamonicz był skarbnikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego (1585- 1606) i starostą dziśnieńskim. Prawdopodobnie ród Mamoniczów pochodził spod Mohylewa, co miało być dowodem na ich bliskie stosunki z Mścisławcem, również pochodzącym z Mohylewszczyzny. Mamonicze byli pochodzenia białoruskiego i wyznania prawosławnego. Kuźma Mamonicz i jego syn Leon, który później stał się unitą, niejednokrotnie występowali jako przedstawicieli ludności „ruskiej” i obrońcy wiary „greckiej”. Łukasz Mamonicz nie brał udziału w życiu miejskim, chociaż w Wilnie posiadał szereg nieruchomości. Przedsiębiorca ten był właścicielem licz- nych posiadłości ziemskich. L. Abramowicz, Cztery wieki drukarstwa w Wilnie. Za- rys historyczny (1525-1925). Wilno 1925, s. 24.

6Szerzej: А.С. Зернова, Типография Мамоничей в Вильне (XVII век), „Книга.

Исследования и материалы”. Москва 1959, Сб. 1, с. 96-107.

7 L. Abramowicz, Cztery wieki drukarstwa w Wilnie..., s. 24-25.

8 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie z oficyn Wielkiego Księstwa Li- tewskiego. Olsztyn 2003, s. 63-64.

gatunki czcionek – zwykłą cyrylicę i jedną z pierwszych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego kursywę cerkiewnosłowiańską

. Służyły one do druku m.in. Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego z roku 1588.

W latach 1583-1601 z oficyny Mamoniczów wyszło 39 druków cyry- lickich. W produkcji wydawniczej dominowały księgi religijne, które trafiały do cerkwi prawosławnych, unickich, szkół brackich i osób prywatnych

. Po śmierci braci Mamoniczów, w 1607 roku drukarnia prze szła na własność syna Kuźmy – Leona (ok. 1570 - ok. 1623). Leon Mamonicz otrzymał tytuł „typographa króla J.M.”. Wydał szereg dzieł drukiem cerkiewnosłowiańskim, polskim i łacińskim. O ile druki pol- skie w oficynie „Domu Mamoniczów” wcześniej należały do wyjąt- ków, to Leon Mamonicz drukował je coraz częściej. W 1614 roku wy- dał on Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego w przekładzie na język polski. Rok 1622 uważany jest za końcowy w działalności drukarni Mamoniczów. Michał Baliński utrzymuje, że drukarnię tę przejęli ba- zylianie. Przemawia za tym fakt, że w końcu życia Leon Mamonicz stał się gorliwym unitą.

Podręczniki wydane w drukarni Mamoniczów

W drukarni braci Łukasza i Kuźmy Mamoniczów w Wilnie była wydana w 1586 roku pierwsza Gramatyka słowiańska

. Jej zawartość stanowił rękopis zatytułowany Ioan Damaskin. O osmiu czastich słowa, który krążył w XV- XVI-wiecznych odpisach. W niektórych z nich dodawano „Pierewiedie Ioann, egzarch Bołgarskiej”. W literaturze na- ukowej dominuje pogląd, że Gramatyka słowiańska to tłumaczenie utworu Jana Damasceńskiego dokonane przez egzarchę bułgarskiego Ioana, uczonego z IX wieku. Gramatyka została wydrukowana w opar- ciu o rękopis, który należał do wojewody kijowskiego, księcia Kon- stantego Ostrogskiego (1526-1608). Tomasz Kempa przypuszcza, że nakład przeznaczono na potrzeby działającego w Ostrogu kolegium

.

9 L. Abramowicz, Cztery wieki drukarstwa w Wilnie..., s. 23-30.

10 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Drukarstwo cyrylickie w Rzeczypospolitej..., dz. cyt., s. 13-14.

11 B. Walczak, Piotr Skarga (1536-1612) – kontrreformacyjny polemista, hagiograf i kaznodzieja, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2012, t. 19(39), z. 2, s. 175.

12 T. Kempa, Drukarnia ostrogska, [w:] Prawosławne oficyny wydawnicze w Rze- czypospolitej. Red. A. Mironowicz i in. Białystok 2004, s. 115.

Pogląd ten jest nieudokumentowany i bardziej prawdopodobne jest, że księga znalazła zastosowanie w brackiej szkole wileńskiej, która po- wstała w 1584 roku. Podręcznik składał się z 28 stron, na których wy- tłoczono alfabet, osiem części mowy

( имя сушествительное и прилагателное; rzeczownik i przymiotnik, речь (глагол) – czasownik, причастие – imiesłów, различие (член) – liczebnik, местоимение - zaimek, предлог – przyimek, наречие – przysłówek, союз – spójnik), ogólne z asady języka starocerkiewnego, opisano rzeczowniki i odmia- ny w pięciu przypadkach, a także koniugację czasowników. Na margi- nesach odnotowano łacińskie nazwy form gramatycznych. Łacina użyta była także przy podaniu tytułów rozdziałów. To dało podstawę Kon- st antemu Charłampowiczowi na postawienie tezy, że wśród twórców wileńskiej szkoły brackiej byli tacy, którzy znali łacinę. Gramatyka ta była podręcznikiem trudnym do opanowania w szkole początkowej

.

1. Gramatyka słowiańska.

13 Е. Мединский, Братские школы Украини и Белоруссии в XVI-XVII вв. и их роль в воссоединении Украины с Россией. Москва 1954, с. 62.

14К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы XVI и начала XVII века, отношеніе ихъ къ инославным, религиозное обученіе въ нихъ и заслуги ихъ в дѣлѣ защиты православной вѣры и церкви. Казанъ 1898, с. 444; Z. Jaroszewicz- Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 178-179.

W drukarni Łukasza i Kuźmy Mamoniczów w Wilnie w dwóch wy- daniach (w latach 1593- 1601) wyszedł spod prasy elementarz

. Pod- ręcznik zredagowano w oparciu o Bukwar, który wydano w 1578 roku w drukarni ostrogskiej

.

2. Грамматіка албо, сложеніе писмена, хотящмъся учити словенскаго языка. Младодѣтнимъ отрочатомъ.

Ten zaś był wzorowany na Azbuce wydrukowanej w 1574 roku we Lwowie przez Iwana Fedorowa. Ponownie elementarz w nowej redakcji wyszedł spod prasy drukarni Leona Mamonicza najpierw w 1618 roku, a następnie w 1621 roku pod tytułem Грамматіка албо, сложеніе писмена, хотящмъся учити словенскаго языка. Младодѣтнимъ отрочатомъ

. Elementarz był wydrukowany na 68 kartkach, na któ-

15 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 187-188; М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі. Мінск 2002, с. 163.

16 T. Kempa, Akademia i Drukarnia Ostrogska. Biały Dunajec - Ostróg : Ośrodek

"Wołanie z Wołynia" 2006, s. 110.

17 K. Charłampowicz zakwalifikował ten podręcznik do gramatyk. Według niego autorem Грамматіка албо, сложеніе писмена, хотящмъся учити словенскаго

rych zamieszczono sześć obrazków. Jedna z ilustracji przedstawiała ówczesną szkołę. Na drzeworycie ukazano siedzących za stołem uczniów, a didaskal karze ucznia za przewinienia

.

Drukarnia bractwa św. Ducha w Wilnie i Jewiu

W 1588 roku bractwo św. Ducha otrzymało od patriarchy konstan- tynopolitańskiego Jeremiasza II (1536-1595) pozwolenie na założenie drukarni

. Zostało ono potwierdzone przez Zygmunta III przywilejem z dnia 21 lipca 1589 roku. Dopiero w 1596 roku wyszła z oficyny brac- kiej pierwsza książka. Był nią elementarz Laurencjusza Zyzaniego- Tustanowskiego

Наука ку читаню и разумѣню писма славенскаго

. Wileńskie druki cerkiewnosłowiańskie z tego okresu są niezmiernie rzadkie. W 1609 roku, gdy monaster św. Trójcy został oddany unitom, bractwo z całym swym majątkiem, a więc i z dru- karnią, przeniosło się do położonego naprzeciwko monasteru św. Ducha.

Drukarnię od tej pory określano mianem „Soszestwienskaja”, od zesła- nia św. Ducha na apostołów.

Rozgoryczenie wywołane nietolerancyjną polityką Zygmunta III, w szczególności przekazanie cerkwi i klasztoru św. Trójcy bazylianom, spowodowało, że charakter działalności bractwa św. Ducha stał się bardziej polemiczny. Drukarnia bracka, przeznaczona do wydawania ksiąg religijnych i podręczników szkolnych na potrzeby ludności wy- znania prawosławnego, zaczęła wydawać rozprawy polemiczno- religijne oraz pamflety polityczne. W liście Zygmunta III z dnia 7 maja 1610 roku zakazano obywatelom Wielkiego Księstwa Litewskiego pod karą 5 000 czerwonych złotych kupować, sprzedawać i rozpowszech- niać „różne pisma po rusku”, w drukarni „ruskiey Wilenskiey wydru- kowane, które ostatnie są pasquilluse y bunty przeciw zwierzchności duchowney y świeckiey”

. Król polecił też wójtowi, burmistrzom, rajcom i ławnikom Wilna, po porozumieniu się z Krzysztofem Radzi- wiłłem (1585-1640), wojewodą wileńskim, zebrać i spalić wszystkie

языка. Младодѣтнимъ отрочатомъ mógł być Melecjusz Smotrycki, por. К. Ха- рламповичъ, Западнорусскія православныя школы..., с. 448.

18М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі, с. 163.

19 A. Mironowicz, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej. Białystok 2003, s. 19-21.

20 L. Abramowicz, Cztery wieki drukarstwa w Wilnie..., s. 70.

21Tamże, s. 70-73.

egzemplarze nieprawomyślnych wydawnictw. Żeby w następnych la- tach literatura polemiczna nie była drukowana przez bractwo król roz- kazał „drukarnię tego bractwa ruskiego zabrać, a drukarzow y autorow tych pasquillusow y korektor a ich Łotwina Karpowicza, zwłaszcza jeśli nie jest szlachcicem, na ratuszu albo w więzieniu jakiem do nauki na- szey zatrzymać”

.

Zalecenie królewskie nie zostało ściśle wykonane, gdyż już cztery lata później Zygmunt III pozwał przed swój sąd starszych bractwa św.

Ducha, a wśród nich korektora Leoncjusza Karpowicza (ok. 1580- 1620), wskutek skargi przedstawicieli unickiego bractwa św. Trójcy – Leona Mamonicza, Piotra Kopciewicza i Ignacego Dubowicza o przy- właszczenie drukarni, istniejącej dawniej przy monasterze św. Trójcy, oraz o drukowanie w niej ksiąg heretyckich, obrażających uczucia reli- gijne unitów. Wyrok sądu okazał się pomyślny dla bractwa św. Ducha, bowiem drukarnia pozostała przy bractwie prawosławnym i prowadziła nadal ożywioną działalność

.

W latach 1610- 1620 drukarnia bracka w Wilnie była nieczynna i wówczas zastępowała ją oficyna założona w majętności Bohdana Ogińskiego (1568-1625) w Jewiu niedaleko Wilna. Pierwszy druk cy- rylicki w Jewiu ukazał się w 1611 roku. Drukarnia działała do roku 1619 i wz nowiono ją w 1638 roku. Ostatni wydrukowany w Jewiu druk to czasosłow z 1645 roku

. Oficyna w Jewiu stanowi ła filię brackiej drukarni wileńskiej i pozostawała pod zarządem bractwa św. Ducha w Wilnie. Począwszy od roku 1620 drukarnia bracka w Wilnie wzno- wi ła pracę wydawniczą, jednakże pasquillusów bractwo św. Ducha już nie drukowało. W 1633 roku za wstawiennictwem metropolity Piotra Mohyły (1596-1647) bractwo wileńskie otrzymało od króla Władysła- wa IV (1632-1648) przywilej na drukar nię, dzięki czemu mogła ona rozwijać działalność wydawniczą bez przeszkód

.

Z biegiem czasu bractwo św. Ducha w Wilnie uległo wpływom kul- tury polskiej, a drukarnia bractwa zaczęła drukować panegiryki i apo- logie w języku polskim, wzorując się na wydawnictwach jezuickich.

Wraz z osłabiłem pozycji wyznania prawosławnego w Wilnie również

22Tamże, s. 71.

23Tamże, s. 71-72.

24 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 106.

25 A. Mironowicz, Bractwa cerkiewne na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII wieku, „EΛΠΙΣ”. Czasopismo Katedry Teologii Prawosławnej Uniwer- sytetu w Białymstoku, R. XIV (XXV), 2012, z. 25-26 (38-39), s. 336-338.

działalność typografii uległa stopniowemu ograniczeniu. Podczas wielkie- go pożaru w 1749 roku całkowicie spłonęły budynki monaster św. Ducha wraz z pomieszczeniami przeznaczonymi na drukarnię. Klasztor odbu- dowano, lecz typografii nie udało się ponownie uruchomić

.

Podręczniki wydane w drukarni bractwa św. Ducha w Wilnie i Jewiu

W drukarni brackiej w Wilnie w 1596 roku wydano podstawowy podręcznik z zakresu lingwistyki wschodniosłowiańskiej – gramatykę Laurencjusza Zyzaniego-Tustanowskiego Грамматика словеньска совершеннаго искуства осми чястій слова, иныхъ нуждныхъ.

Новосъставлена Л. Z. Ciekawym jest połączenie inicjałów autora w tytule książki – liter słowiańskiej i łacińskiej. Na odwrocie kartki tytu łowej przedstawiono ozdobę drzeworytową z alegorią Gramatyki –

3. Грамматика словеньска совершеннаго искуства осми чястій слова, иныхъ нуждныхъ. Новосъставлена Л. Z.

26 L. Abramowicz, Cztery wieki drukarstwa w Wilnie..., s. 72-73; U. Pawluczuk, Osiemnastowieczne Wilno miasto wielu religii i narodów. Białystok 2015, s. 107.

postać kobiety w tunice, z rozpuszczonymi włosami i z kluczem w dłoni. Nad nią umieszczono czterowiersz, który miał uzmysłowić czytelnikowi, że na próżno stara się on nauczyć pisać, jeśli nie chce poznać gramatyki. Całość – ilustrację i tekst ujęto w ramkę

. Książka zawiera przedmowę, rozdziały o gramatyce i ortografii, objaśnienia i interpretacje modlitw. Wszystko to napisano w zrozumiałej formie (prostą mową) stosując metodę pytań i odpowiedzi.

4. Наука ку читаню и разумѣню писма славенскаго.

Elementarz autorstwa Laurencjusza i Stefana Zyzanich- Tustanowskich (?-1600) Наука ку читаню и разумѣню писма славенскаго wydany został w drukarni brackiej w Wilnie w 1596 roku.

Druk stanowił drugą redakcję Azbuki wydanej w 1574 roku we Lwowie przez Iwana Fedorowa. Do podręcznika dołączony został naj- starszy drukowany słownik cerkiewnosłowiański opracowany przez

27 К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 446; Z. Jaroszewicz- Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 180; М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі, с. 163.

5. Лексисъ, сирѣчъ реченія, Въ кратцѣ събранны.

Laurencjusza Zyzaniego-Tustanowskiego Лексисъ, сирѣчъ реченія, Въ кратцѣ събранны. Zawierał on 1601 słów w języku cerkiewno- słowiańskim w przekładzie na prostą mowę (starobiałoruską). Przy wyjaśnieniu słowa autor odwoływał się do ówczesnego stanu wiedzy o historii, geografii i przyrodzie. Korzystał z alfabetycznych poradni- ków i słowników, tzw. azbuczników, drukowanych słowników grec- kich i łacińskich, a także z utworów autorów starożytnych i współcze- snych

.

Wydania elementarzy w XVII wieku w drukarniach bractwa św. Du- cha w Wilnie lub Jewiu co kilka lat były wznawiane. Zmieniała się ich zawartość. Wydany w 1618 roku w Jewiu Букварь языка словенска писаній чтенія ѹчитися хотящим в полезное руковоженіе stano-

28 К. Харламповичъ, Западнорусскія православныя школы..., с. 447; Z. Jaroszewicz- Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 180; М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі, с. 162; B. Walczak, Piotr Skarga (1536-1612)..., dz. cyt., t. 19(39), 2012, z. 2, s. 175.

wił czwartą redakcję elementarza. W redakcji brał udział znany polemi- sta religijny Melecjusz Smotrycki (1577- 1633). Spowodował on roz- szerzenie materiału o formach gramatycznych i wprowadził do czytania nowe teksty

. W tym wydaniu podręcznika po raz pierwszy użyto tytu- łu Букварь языка словенска. Druk ukazał się jeszcze latach 1637, 1640, 1643, 1645 i 1652. Wszystkie wydania pochodzą z brackiej ofi- cyny wydawniczej w Wilnie

.

6. Букварь языка словенска писаній чтенія ѹчитися хотящим в полезное руковоженіе

W drukarni bractwa św. Ducha w Jewiu pod Wilnem w 1619 roku zo- stała wydana gramatyka Melecjusza Smotryckiego Г

славенския правилное синтагма. Stała się ona gramatyką normatywną

29М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі, с. 162.

30 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 184; М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі, с. 162.

7. ГРАММАТІКИ славенския правилное синтагма.

języka liturgicznego w redakcji ruskiej

. Podręcznik był opracowany z myślą o szkołach brackich. Liczył 494 strony. Główny zrąb książki był wytłoczony już w 1618 roku. W przedmowie autor wyjaśnił zna- czenie gramatyki, której podstawę stanowiła struktura starożytnej greki i łaciny. Wydawcy zaprezentowali też program nauczania języka sło- wiańskiego w szkole – nauczanie rozpoczyna się od elementarza z ele- mentami gramatyk i, potem uczniowie zgłębiają Czasosłow i Psałtyr, na stępny krok w nauczaniu to opanowanie gramatyki i czytanie Biblii.

Gramatyka składała się z następujących rozdziałów: ortografia, o pro- zodii, o etymologii, o syntaksie i o prozodii „stichotwornoj”

.

31 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 74; B. Walczak, Piotr Skar- ga (1536-1612)..., dz. cyt., t. 19(39), 2012, z. 2, s. 175.

32К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 447; Z. Jaroszewicz- Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 181-182; М. Нікалаеў, Гісторія беларускай кнігі, с. 163-164.

Gramatyka Melecjusza Smotryckiego znana była nie tylko w Wiel- kim Księstwie Litewskim. W 1648 roku przedrukowano ją w Moskwie, a w 1721 roku wznowiono jej poprawione wydanie. Znamienne, że nigdy potem nie wydano jej w Wielkim Księstwie Litewskim. Prawdo- podobnym powodem była postać Melecjusza Smotyrckiego, który jako arcybiskup połocki przeszedł z prawosławia na unię

. Gramatyka Me- lecjusza Smotr yckiego stanowiła podstawę gramatyk rosyjskiej, biało- ruskiej i ukraińskiej.

Pierwszym prawosławnym katechizmem dla szkoły brackiej i praw- dopodobnie wydrukowanym w drukarni brackiej w Wilnie był kate- chizm Stefana Zyzaniego – Tustanowskiego z 1595 roku. Jego treść składała się z objaśniała znaczenia Symbolu Wiary przyjętego na sobo- rze w Nicei w 325 roku. Wydanie wywołało ostrą polemikę ze strony łacinników, którzy określili katechizm mianem Книжица на Римский Костел

.

W nauczaniu religii korzystano z dodatku do elementarza Lauren- cjusza i Stefana Zyzanich-Tustanowskich z 1596 roku o nazwie Стефана Зизанія изложеніе о православой вѣрѣ. Короткимъ пытаніемъ и отповеданием для латвѣйшого вырозумѣня христіанскимъ дѣтемъ. Dodatek składał się z sześciu kartek. W formie pytań i odpowiedzi wyjaśniał nauczanie o pochodzeniu św. Duchu, o wcieleniu Syna Bożego oraz jak składać palce przy czynieniu znaku krzyża

.

Катехизісъ, албо вызнане вѣры святое, соборное, апостолъское, Въсходее, церкви Laurencjusza Zyzaniego-Tustanowskiego był wydany w 1600 roku w Wilnie. Po raz drugi wydrukowano podręcznik w Jewiu.

Książka składała się z 12 rozdziałów traktujących o najważniejszych zagadnieniach dogmatyki prawosławnej – Symbol Wiary, świadectwa istnienia Boga, wyjaśnienie podstawowych terminów biblijnych o krzyżu, o misteriach staro i nowotestamentowych, o św. Trójcy, o wie- rze prawosławnej i jej symbolach, o konieczności czynienia dobrych uczynków

.

33 A. Mironowicz, Kościół prawosławny w Polsce. Białystok 2006, s. 277-278.

34К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 454; Н. Гаркович, Катехизис Стефана Зизания (Вильно, 1595 г.), „Studia Historica Europae Orientalis”, vol. 7, 2014, с. 258-260.

35 К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 455.

36Tamże.

„Книга о вѣрѣ”, tzw. książka Azariewa, wydana była w Wilnie w 1602 roku i w Kijowie w 1612 roku. Jej autorem był Zachariusz Ko- pysteński

. Składała się ona z utworów o Trójcy Świętej, o bóstwie i uczłowieczeniu Syna Bożego, o pochodzeniu Ducha Świętego, o chrzcie, o sakramentach ciała i krwi Pańskiej, o krzyżu, o modlitwach do świętych, o modlitwie za zmarłych, o poście i spowiedzi

.

Pomocą w nauczaniu teologii służył fragment pracy Melejusza Smo- tryckiego Trenos. To jest lament jedyney św. Powszechnej Apostolskiej Cerkwi, z objaśnieniami Dogmat wiary wydany w 1610 roku w brac- kiej drukarni w Wilnie. Publikacja składała się z jedenastu rozdziałów.

Ostatni stanowi „Catechizm to jest, sumariusz, albo krótkie zebranie wiary y ceremoniy cerkwie św. Wschodniey”. Katechizm rozpoczyna wyznanie wiary, w którym autor koncentruje się na dogmacie Trójcy Świętej. Dalej skupia się na analizie pochodzenia Ducha Świętego, przedstawił boskość Jezusa Chrystusa. Smotrycki zawarł w tej części pracy definicje cnót boskich, grzechu i Kościoła. Przedstawił dwa sakramenty – eucharystię i chrzest

.

Drukarnia klasztoru Objawienia Pańskiego w Kuteinie i Bujniczach Klasztor męski Objawienia Pańskiego we wsi Kutein został założo- ny w 1627 roku przez Bohdana Stetkiewicza (?- 1651) i jego żonę księżną Helenę z Sołomereckich przy wsparciu mieszczan Mohylewa i Orszy. Już w 1620 roku prawosławni mieszkańcu Orszy otrzymali od patriarchy jerozolimskiego Teofanesa III (1608-1644) pozwolenie na założenie klasztoru, które zostało w 1623 roku potwierdzone przez kró- la Zygmunta III Wazę. W 1635 roku metropolita kijowski Piotr Mohyła wyświęcił murowaną cerkiew Objawienia Pańskiego

. Przy klasztorze powstała szkoła, biblioteka i drukarnia.

37 Zachariasz Kopysteński (pseudonim Azaria) – pisarz, polemista, działacz śro- dowisk prawosławnych. Urodzony w Przemyślu w drugiej połowie XVI wieku, wy- kształcenie zdobył w szkole bractwa lwowskiego. Władał biegle greką i łaciną.

W 1616 r. przeniósł się do Kijowa i wstąpił do Bractwa Kijowskiego, gdzie rozwinął działalność polemiczno-literacką i wydawniczą. 20 listopada 1624 r. został archiman- drytą Ławry Kijowsko-Peczerskiej. Zmarł w 1627 roku.

38К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 455.

39 A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej. Bia- łystok 2001, s. 78-79; К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 456;

D. Kuźmina, Katechizmy w Rzeczypospolitej XVI i początku XVII wieku. Warszawa 2002, s. 132-134.

40Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо- Западной Руси, издаваемый при управлении Виленского учебного округа, т. II.

Pierwszy okres d ziałalności drukarni przypada na lata 1631-1632.

Pracą w drukarni kierował Spirydon Sobol

, który zapoznał się ze sztu- ką drukarską w 1628 roku w Kijowie. W typografii w 1631 roku wydano trzy pozycje: Брашно духовное, Буквар, Молитвы повседневные

, a 1632 r oku ukazały się: Часослов, Лимонар, Апостол i Октоих

. Pod zwierzchnictwem ihumena monasteru Boholawleńskiego pozosta- wał monaster w Bujniczach, również ufundowany przez Bohdana i He- lenę Stetkiewiczów. W monasterze tym także funkcjonowała drukarnia, którą kierował Spirydon Sobol. Druk w obydwu drukarniach finansowo wspierał Bohdan Stetkiewicz. Z drukarni w Kuteinie wyszło ogółem w latach 1636- 1654 aż 14 druków

.

Podręczniki wydrukowane w drukarni klasztoru Objawienia Pańskiego w Kuteinie

Elementarz Букваръ сирѣчъ, начало ученія дѣтемъ начинающимъ чтенію извыкати został wydrukowany w drukarni Spiridona Sobola w Kuteinie w 1631 roku. Druk zawierał 40 kartek

.

Duży słownik cerkiewno-słowiański Лексикон славено-росскій и именъ Тлъкованіе Pamwo Beryndy

został wydany w Kijowie

Вильна 1886, c. 55-56; A. Mironowicz. Monastery diecezji białoruskiej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 2008, nr 29, s. 5-22.

41 Spirydon Sobol (?-1645) - białoruski drukarz, jego ojciec Bohdan Ignatowicz był kupcem i burmistrzem mohylewskim. Uczył się w kijowskiej szkole brackiej, gdzie poznał łacinę i grekę. Na początku XVII był nauczycielem, a potem rektorem szkoły brackiej w Mohylewie. W 1624 roku przeprowadza się do Kijowa, gdzie nau- cza początkowo w szkole brackiej, a następnie w Akademii Mohylańskiej. W 1628 roku otworzył w Kijowie własną drukarnię. W 1630 roku wrócił w rodzinne strony i zajął się działalnością wydawniczą w drukarni monasterskiej w Kuteinie, w Bujni- czach i drukarni brackiej w Mohylowie. Szerzej: Вялікае Княства Літоўскае.

Мінск 2006, s. 605.

42 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 89, 92.

43Tamże.

44 A. Mironowicz, Drukarnie bractw cerkiewnych, [w:] Prawosławne oficyny wy- dawnicze w Rzeczypospolitej. Red. A. Mironowicza. Białystok 2004, s. 52-68.

45Podręcznik ten został wydany ponownie w Mohylewie w 1637 roku, także przez S. Sobolewa. К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 449.

46 Pamwo Berynda, (Па́мво Бери́нда), imię świeckie Pawło (1555-1632) – działacz ruskiej kultury i oświaty, pisarz, grawer. Pracował jako drukarz i grawer w Stratynie, Lwowie i Przemyślu, a od 1619 r. w Kijowie. Był głównym drukarzem, redaktorem i tłumaczem w Ławrze Peczerskiej. Najważniejsza praca Beryndy to pierwszy druko- wany ruski słownik Лексиконь словеноросский альбо имен толкование (1627).

8. Букваръ сирѣчъ, начало ученія дѣтемъ начинающимъ чтенію извыкати. 9. Лексикон славено-росскій и именъ Тлъкованіе.

Mieścił on 6982 pozycji (pojęcia, słowa i imiona języka cerkiewnosłowiańskiego) z przekładem na literacki język ruski początku XVII w. Por.: Беринда Памво, [в:]

Довідник з історії України. За ред. І. Підкови та Р. Шуста. Львів 1993.

w 1627 roku, a następnie w Kuteinie w 1653 roku, był też przedruko- wywany w Rosji i Rumunii

. Autor pracował nad słownikiem ponad trzydzieści lat. Swą pracę oparł na biblii i nauczaniu Ojców kościoła

. Wydanie kuteińskie było jego poszerzoną wersją. Druk składał się z dwóch części. Pierwsza zawierała słowa pochodzenia języka słowiań- skiego, a w drugiej objaśniono znaczenie imion własnych pochodzą- cych z greki, łaciny, języka żydowskiego i innych. Słownik zawierał 7 000 słów na ponad 300 stronach.

Drukarnia bracka w Mohylewie

W Mohylewie drukarnia bracka powstała w 1616 roku. Nie znamy bliżej jej działalności wydawniczej w pierwszym okresie funkcjonowa- nia. Wiemy jedynie, że do 1635 roku w brackiej oficynie ukazało się siedem pozycji o charakterze religijnym, a wśród nich służebnik i ewan- gelia pouczająca Cyryla Trankwiliona-Stawrowieckiego (?-1646). Dzia- łalność drukarni bractwa mohylewskiego ożywiła się po 1633 roku, kie- dy biskupem białoruskim został Józef Bobrykowicz (?-1635)

. W 1633 roku patriarcha konstantynopolitański Cyryl (1572-1638) wydał zgodę na ustanowienie przy cerkwi Objawienia Pańskiego bractwa na wzór bractwa wileńskiego i lwowskiego. Bractwo uzyskało status stauropigii i zostało podporządkowane władzy patriarszej

. Decyzję patriarchy zatwierdził król Władysław IV w przywilejach z 3 i 19 marca 1633 roku, które umożliwiały „drukarni przy monasterze mieć i wszelkie książki do nauki dziatek i wszystkiego narodu chrześcijańskiego pi- smem ruskim, greckim, łacińskim i polskim drukować”

. Metropolita Piotr Mohyła 15 lipca 1635 roku również potwierdził prawa i przywileje bractwa

. Za namową biskupa białoruskiego Sylwestra Kossowa (?-1657) prace w typografii bractwa mohylewskiego w latach 1636-1638 rozpo- czął Spirydon Sobol. Wypuścił on spod prasy cztery tytuły. Po śmierci Spirydona Sobola w 1645 roku bractwo zatrudniło w swej oficynie

47 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Drukarstwo cyrylickie w Rzeczypospolitej..., dz. cyt., s. 31.

48 К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 449.

49 A. Mironowicz, Kościół Prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej. Białystok 2001, s. 98-102; Tenże, Józef Bobrykowicz, biskup białoruski. Białystok 2003.

50 A. Mironowicz, Drukarnie bractw cerkiewnych..., s. 61.

51И. Грыгарович, Беларуская іерархия. Минск 1992, с. 55.

52 A. Mironowicz, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, s. 30.

Fiodora Gryszanowicza. W latach 1646-1649 opubli kował on kolejne pozycje książkowe, w tym dwa wydania Буквара

.

10. Букварь языка словенска.

Drukarnia mohylowska po krótkiej przerwie wznowiła swoją dzia- łalność w 1693 roku, kiedy zaarendował ją rajca miejski Maksym Woszczanka. Miał on wydawać księgi, a część zysku odprowadzać do kasy bractwa. Zgodnie z umową, oficjalnym wydawcą nadal pozosta- wało bractwo. Maksym Woszczanka nie przestrzegał warunków umo- wy i wydał samodzielnie dziesięć pozycji książkowych, w tym dzie- więć pod swoim nazwiskiem. Wobec złamania warunków umowy, w 1705 roku zarząd bractwa mohylewskiego przejął drukarnię. Po 1705 roku bractwo opublikowało jedną pozycję. Wpływ na to miał fakt, że trudno było znaleźć specjalistę od sztuki drukarskiej. Dopiero w 1728 roku drukarnia bracka wznowiła działalność i w latach 1730-1733 wy-

53 A. Mironowicz, Działalność oświatowa i charytatywna bractwa mohylewskiego,

„Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 38, 2012, s. 70-84.

dano w niej 28 nowych pozycji książkowych, głównie o charakterze liturgicznym

. Bracka mohylewska oficyna wydawnicza funkcjonowa- ła oficjalnie do 1768 roku, kiedy biskup białoruski Jerzy Konisski (1755-1785) nakazał ją zamknąć, a jej wyposażenie dołączył do typo- grafii diecezjalnej

.

W 1636 roku z drukarni Spiridona Sobola w Mohylewie wyszedł Букварь языка словенска, którego wydanie mohylewskie z niewielki- mi skrótami powtórzono w 1649 r. i 1653 r.

* * *

Szkoły brackie w Wielkim Księstwie Litewskim niedobór podręcz- ników uzupełniały korzystając z pomocy bractwa lwowskiego, a także z drukarń przy monasterach prawosławnych poza granicami księstwa.

Wśród materiałów dydaktycznych na szczególną uwagę zasługuje podręcznik „Γραμματική συντεθείσα εκ διαφορών γραμματικών δια σπουδαίων, οι εν τω της Λεοπόλεως παιδοτρίβια” albo „Грамматика сложонна отъ различныхъ грамматикъ спудейми иже во львовской школѣ”. Znana jest także pod nazwą Αδελθότης. Грамматика доброглаголиваго еллинословенскаго языка

. Książkę wydano we Lwowie w drukarni brackiej w 1591 roku. Gramatyka posiadała dwie karty tytułowe, przy czym pierwsza nie zawiera roku wydania. Fakt ten dał podstawę do domysłów, że gramatyka była wydana już w 1588 ro- ku, a w roku 1591 nastąpiło jej drugie wydanie (zgodnie z listem brac- twa wileńskiego do lwowskiego z dnia 28 maja 1588 roku). Analiza druku dokonana przez K. Charłampowicza i S. Gołubiewa potwierdzi- ła, że gramatyka została wydana w całości tylko w 1591 roku. Wydanie to było w sprzedaży jeszcze w 1617 roku

. Podręcznik był wydruko- wany równolegle w języku greckim i słowiańskim. Autorstwo przypi- suje się Arseniuszowi, biskupowi Ellasony

. Αδελθότης nie był orygi-

54 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie..., s. 112.

55 A. Mironowicz, Drukarnie bractw cerkiewnych..., s. 55-56.

56 Szerzej: Записки науковаго товариства імени Шевченка. За ред.

М. Грушевського, т. VII. Львов 1895, c. 1-42; Ks. Archimandryta A. Borkowski, Patriarchaty Wschodu w dziejach Rzeczypospolitej (1583-1601), Białystok 2014, s. 63-71; К. Студинський, Аделфотес – граматика видана у Львові в р. 1591, Запи́ски Науко́вого товари́ства і́мені Шевче́нка, т. 7. Львів 1896. ₅₇

К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы…, с. 452.

58Głównym organizatorem brackiej szkoły lwowskiej był Grek, metropolita elas- soński Arseniusz. Arseniusz arcybiskup Elassonu (1550-1626), który w latach 1586-

nalny utworem. Przy pracy nad nim autor wy korzystał w dużej części gramatykę Konstantego Laskarysa, Martina Crusiusa, Filipa Me- lanchtona i Nicolai Clenardiego, z których przeniósł całe zredagowane rozdziały. Tekst słowiański jest dosłownym tłumaczeniem tekstu grec- kiego. W tłumaczeniu greki na język słowiański brali udział uczniowie lwowskiej szkoły brackiej (niektórzy badacze wśród nich wymieniają Stefana Zyzaniego), co wynika z karty tytułowej gramatyki i co po- twierdza autor Перестороги, który mówi, że Arseniusz „грамматику чрезъ своихъ учневъ зъ друку выдалъ”

.

11. Strona tytułowa Грамматики.

1588 przebywał w szkole brackiej we Lwowie towarzyszył patriarsze Jeremiaszowi II w podróży do Moskwy, gdzie pozostał na stałe. Potwierdzony jest pobyt hierarchy w 1588 r. w Brześciu. O Arszeniuszu Elassońskim por. K. Kuczara, Grecy w Kościo- łach wschodnich w Rzeczypospolitej (1585-1621). Poznań 2012, s. 118-161; A. Miro- nowicz, Wykładowcy Akademii Ostrogskiej na tle dziejów szkolnictwa prawosławnego w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Akademia Zamojska i Akademia Ostrogska w perspektywie historyczno-kulturalnej. Red. H. Chałupczak, J. Misiągiewicz, i E. Ba- lashov. Zamość 2010, s. 205-223.

59АЗР, t. IV, с. 222.

Szkoły brackie korzystały też z innych gramatyk greki. W katalogu biblioteki brackiej we Lwowie znajdujemy podręcznik w języku łaciń- skim Clenardi Grammatika

. W literaturze historycznej znajdujemy wzmianki o gramatyce greckiej napisanej w języku łacińskim pod tytu- łem Institutionum Linguae Graecae libri duo wydanej w Kolonii w 1516 roku. Jej autorstwo przypisuje się Melecjuszowi Smotryckiemu, choci aż większość historyków nie daje temu wiary. Podręcznik ten nie zachował się do dnia dzisiejszego.

Do nauki łaciny wykorzystywano gramatykę Donata

, Alwara

, bliżej nieznanego Korneliusza, a także anonimowy podręcznik Грамматика латынская, партесъ осмъ. W katalogu biblioteki brac- twa lwowskiego znajdował się też słownik łaciński i kilka pozycji ła- cińskich klasyków i historyków, które służyły jako materiały pomocni- cze przy nauce łaciny

.

Wykorzystywano w dydaktyce też słownik cerkiewno-słowiański Feodora Polikarpowa- Orłowa wydany w Moskwie w 1704 roku

.

W XVI wieku funkcjonowały w nauczaniu w szkołach cerkiewnych i przyklasztornych pomoce naukowe. Wśród nich odnajdujemy kate- chizm „Френцѣшкова друку”, a także częściowo przetłumaczony u schyłku IX wieku przez Ioana Egzarchę na język cerkiewnosłowiań- ski grecki traktat Teologia Jana z Damaszku. Autorem nowego prze- kładu dzieła Jana z Damaszku był książę Andrzej Kurbski (1528-1583).

Przekład składał się z czterech tomów i 105 rozdziałów.

Pomocą naukową służył wydany w 1603 roku w Ostrogu w języku greckim i ruskim Діалог, альбо Розмова о православной и справедливой вере единое кафолическое Восточное Церкве. Jego autorem był Me- lecjusz, patriarcha aleksandryjski (1550-1601). Ten krótki katechizm przekazany do Konstantego Ostrogskiego został wydrukowany z myślą

60К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 452.

61 Eliusz Donat - rzymski gramatyk i historyk literatury z połowy IV wieku. Przez około półtora tysiąca lat jego dzieła miały decydujący wpływ na kształt i treść nau- czania języka łacińskiego. Zachowały się w całości dwie jego prace gramatyczne – Ars minor i Ars maior.

62 Alwar – popularna nazwa gramatyki łacińskiej De institutio grammatica libri tres, napisanej przez portugalskiego jezuitę E. Alvareza (1526-86), używanej w Pol- sce od XVI do początków XIX w.

63 Реэстр книг Львовского ставропольского братства составленый в 1601 г.

http://www.sedmitza.ru/data/632/015/1235/186_190.pdf

64 B. Walczak, Piotr Skarga (1536-1612)..., dz. cyt., t. 19(39), 2012, z. 2, s. 175.

o prawosławnych zamieszkujących Litwę, którzy takiego opracowania jeszcze nie posiadali

.

Katechizm Stefana Zyzaniego-Tustanowskiego z 1595 roku był też prawdopodobnie wydrukowany w Ostrogu. Była to książka, która w dobie polemiki religijnej wzbudzała najżywszą polemikę ze strony katolików, a i w środowisku prawosławnym została odebrana w sposób niejednoznaczny

.

Przy nauce teologii w szkołach brackich korzystano też z następują- cych pozycji:

1. „Зерцала богословіи” Cyryla Trankwiliona-Stawrowieckiego

. Książkę wydrukowano w monasterze poczajowskim w 1618 roku.

Składała się ona z dwóch części. Pierwsza traktowała o poznaniu Boga i Syna, zaś druga mówiła o stworzeniu świata, człowieku, je- go wrogach, o cerkwi, o sądzie ostatecznym

.

2. „Събраніе въкратцѣ словесъ отъ Вожественнаго писанія и зъ объясненіемъ изложеніа св. Апостолъ двунадесяти арътыкуловъ православной вѣры”. Pozycja wydana była w monasterze w Uhor- cach w 1618 roku. Autorem pracy byli mnisi Paweł Domżyw Lut- kowicz

i Sylwester

.

65К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы…, с. 456; Макарий, История русской Церкви, т. VI. Москва 1996, с. 194-195.

66 T. Kempa, Akademia i Drukarnia Ostrogska..., s. 118; К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 457.

67 Cyryl Trankwilion-Stawrowiecki (ok. 1581-1646) – działacz cerkiewny, wykła- dowca, wydawca, naukowiec, poeta, archimandryta. Był nauczycielem w szkole brackiej we Lwowie w latach 1589-592. Znał doskonale łacinę i grekę. Uczestniczył w spotkaniach z patriarchą konstantynopolitańskim Jeremiaszem II podczas jego pobytu w Rzeczypospolitej. Za krytykę biskupa Gedeona Bałabana był prześladowa- ny we Lwowie. Wyjechał do Wilna, gdzie został nauczycielem w szkole brackiej.

W 1618 roku przeniósł się do monasteru w Poczajowie, następnie został archimandry- tą monasteru w Uniowie. Już wtedy dysponował przenośną drukarnią, w której dru- kował swoje utwory. W 1624 roku stał się unitą. Od 1628 roku do śmierci przebywał w monasterze w Czernihowie, gdzie był archimandrytą. Ważniejsze utwory: Ziercało bogosłowija (1618), Ewangielije uczitielnoje (1619), Pierło mnogocennoje (1646).

68К. Харлампович, Западнорусскія православныя школы..., с. 457; Макарий, История русской Церкви, т. VI. Москва 1996, с. 256.

69Paweł Domżyw Ludkowicz (zm. 1634) – mnich, drukarz. Związany początko- wo z bractwem wileńskim. Aktywnie uczestniczył w uruchomieniu drukarni brackiej.

Jako przedstawiciela bractwa wysłano go na sejm do Warszawy w 1609 roku. Orga- nizował wystąpienia przeciwko unickiemu biskupowi Hipacemu Pociejowi w Nowo- gródku. Razem z Leoncjuszem Karpowiczem w 1610 roku wydrukował w brackiej drukarni w Wilnie pracę M. Smotryckiego Trenos. Mnich, w obawie o konsekwencje