POCZĄTKI SZKOLNICTWA W GDYNI ORAZ OGÓLNE PRAWIDŁO- PRAWIDŁO-WOŚCI ROZWOJU SZKÓŁ POWSZECHNYCH ORAZ ŚREDNICH

OGÓL-NOKSZTAŁCĄCYCH

Gdynia, będąc w latach Drugiej Rzeczypospolitej symbolem możliwości roz-wojowych odradzającego się państwa polskiego, stała się też miastem niezaspo-kojonych potrzeb oświatowych jego mieszkańców1. Przyczyną tego stanu rzeczy były wyraźne dysproporcje pomiędzy żywiołowo wzrastającą liczbą ludności a możliwościami kadrowymi, a zwłaszcza lokalowymi gdyńskich szkół ogólno-kształcących.

W pierwszej kolejności kłopoty szkolnictwa gdyńskiego ujawniły się na pozio-mie szkolnictwa powszechnego, które w krótkim czasie musiało zpozio-mierzyć się z za-daniami daleko przekraczającymi jego możliwości. Należy przypomnieć, że sieć szkół na terenie wsi Gdynia i okolicznych miejscowości (które już w niedługim czasie miały stać się jej dzielnicami)2 tworzyły placówki jedno- lub dwuklasowe,

1 Gdynia, jako „morskie okno na świat” Drugiej Rzeczypospolitej, stała się powodem do dumy pokolenia Polaków wychowanego w tym okresie. Doczekała się też wielu opracowań naukowych. Por. m.in.: Gdynia. (praca zbiorowa), aut. W. Szulist i in., Gdańsk 1968; Dzieje Gdyni, pod red. R. Wapińskiego, Wrocław–War-szawa–Kraków–Gdańsk, Ossolineum, 1980; D. Steyer, Gdynia w latach 1920–1939, w: Szkice z dziejów Po-morza, t. 3. Pomorze u progu dziejów najnowszych, Warszawa, KiW, 1961; Gdynia. Sylwetki ludzi. Oświata i nauka. Literatura i kultura, pod red. A. Bukowskiego, Gdańsk, Ossolineum, 1979; M. Widernik, Główne problemy gospodarczo-społeczne miasta Gdyni w latach 1926–1939, Gdańsk 1970; tenże, Polityczne obli-cze Gdyni w latach 1920–1939, Gdańsk 1987; J. Szwemin, Szkolnictwo i oświata na Pomorzu 1920–1930, Lwów 1933.

3 M. Widernik, Oświata, w: Dzieje Gdyni…, s. 148.

4 Rozporządzenie Ministra b. Dzielnicy Pruskiej z dnia 10 marca 1920 r. w sprawie przemiany szkolnictwa, „Urzędowa Gazeta Szkolna dla Województwa Poznańskiego i Pomorskiego” 1920, nr 3/4.

5 Język polski miał stać się językiem wykładowym najpierw dla uczniów polskich na lekcjach religii, a w dalszej kolejności w klasach I–III. Natomiast w klasach starszych język polski miał być systematycznie wprowadzany w miejsce języka niemieckiego w wymiarze co najmniej 6 godzin tygodniowo. Por.: W. Frąc-kowiak, Szkolnictwo ogólnokształcące i oświata pozaszkolna w Gdyni okresu międzywojennego 1918–1939, w: Gdynia. Sylwetki ludzi…, s. 195–196.

6 Nastąpiło to 26 stycznia 1920 roku. Por.: K. Trzebiatowski, Zasadnicze tradycje w rozwoju szkolnictwa powszechnego na Pomorzu w latach Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939), „Rocznik Gdański” 1979, t. 29/30, s. 28–37; tenże, Problem unarodowienia i unifi kacji szkolnictwa powszechnego w województwie pomorskim w latach 1919–1923, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne. Prace Pomorzoznawcze” 1965, z. 13, s. 72–74.

7 Według ofi cjalnej statystyki 1 stycznia 1927 r. Gdynia miała 13 780 mieszkańców, dwa lata później – 24 118, 9 grudnia 1931 r. – 37 300 mieszkańców, 31 grudnia 1933 r. – 48 600, 1 kwietnia 1935 r. – 55 950, 19 maja 1936 r. – 101 800, zaś 1 lipca 1939 r. – 129 000 mieszkańców. Por.: „Rocznik Statystyczny Gdyni” 1926–1939.

8 M. Widernik, Powstanie i rozwój miasta, w: Dzieje Gdyni…, s. 75–94.

9 Nowa gdyńska szkoła powszechna nie dysponowała jednak (ze względu na trudności fi nansowe) salą gimnastyczną.

mieszczące się w starych budynkach, niekiedy – jak w przypadku samej Gdyni – w chłopskiej chałupie 3. Pojawił się też problem związany z dostosowaniem dawnych szkół pruskich do założeń organizacyjnych, obowiązujących w państwie polskim. Kolejnym wyzwaniem był brak polskich nauczycieli, którzy mogliby zagwarantować realizację programów kształcenia w języku polskim. W związku z tym, zgodnie z zarządzeniem władz4, wiosną 1920 r. przyjęto zasadę stopniowe-go wprowadzania nauki w języku polskim5. Dopiero z początkiem 1921 r. osta-tecznie dokonano zespolenia szkolnictwa pomorskiego z systemem oświatowym Drugiej Rzeczypospolitej. Dzięki temu szkolnictwo ogólnokształcące w Gdyni zyskało stabilne podstawy organizacyjne6.

Pomimo tego sytuacja edukacyjna Gdyni systematycznie się pogarszała. Po uzyskaniu w 1926 r. praw miejskich liczba mieszkańców miasta szybko rosła7, natomiast liczba szkół powszechnych do 1928 r. nie uległa zwiększeniu. Systema-tycznie też poszerzał się obszar miasta poprzez włączanie do Gdyni sąsiadujących z nią miejscowości, takich jak Oksywie, Obłuże, Chylonia, Grabówek, Witomino czy Mały Kack8. W zaistniałej sytuacji dla władz centralnych i lokalnych stało się jasne, że problemy oświatowe Gdyni mogą być rozwiązane jedynie poprzez inwestycje oświatowe. Stąd też w 1926 r. przystąpiono do wznoszenia 7-klaso-wej szkoły powszechnej przy ul. 10 Lutego. Jej budowę ukończono w połowie 1928 r., dzięki czemu część gdyńskich dzieci mogła rozpocząć nowy rok szkolny 1928/29 w nowym budynku szkolnym9. W latach trzydziestych XX wieku po-wstawały kolejne szkoły powszechne w Gdyni. Zlokalizowane były one w takich dzielnicach, jak Grabówek (dzielnica proletariatu gdyńskiego), Oksywie, Działki Leśne, Chylonia, Obłuże, Mały Kack i Witomino. Ogółem w okresie między-wojennym w mieście wybudowano 13 nowych szkół powszechnych. W rezul-tacie w roku szkolnym 1937/38 w Gdyni funkcjonowało 16 publicznych szkół

powszechnych, do których uczęszczało około 11,4 tys. uczniów, a uczyło w nich 204 nauczycieli10.

Obok publicznych szkół powszechnych działalność podjęły też cztery prywat-ne tego typu placówki. Pierwszą z nich założyły ss. urszulanki (w 1931 r.), kolejną zaś oo. jezuici (na bazie przejętej w 1937 r. szkoły dr. Teofi la Zegarskiego). Od 1933 r. działała Radosna Szkoła Ireny Górskiej oraz – założona w 1937 r. – Pry-watna Szkoła Urzędniczej Spółdzielni Mieszkaniowej. W roku 1937/38 naukę pobierało w nich 307 uczniów (najwięcej – 125 – uczyło się w szkole ss. urszula-nek, najmniej – 37 – w szkole Urzędniczej Spółdzielni Mieszkaniowej)11. Ogółem w 1938 r. licząca 122 tys. mieszkańców Gdynia posiadała 20 szkół powszechnych (publicznych i prywatnych)12.

O ile warunki rozwoju szkolnictwa powszechnego w Gdyni w latach Drugiej Rzeczypospolitej można określić jako trudne, o tyle uwarunkowania rozwoju szkolnictwa średniego ogólnokształcącego w Gdyni w tym okresie zasługują wręcz na określenie „dramatyczne”. Szkolnictwo tego szczebla należało bowiem tworzyć w Gdyni od podstaw. Do 1927 r. młodzież gdyńska zmuszona była do-jeżdżać do szkół średnich w Wejherowie lub w Gdańsku. Szczególnie boleśnie odczuwany był brak państwowej szkoły średniej ogólnokształcącej, do której mogłaby uczęszczać młodzież z rodzin mniej zamożnych. Jednak także rodziny lepiej sytuowane materialnie (coraz liczniejsze rodziny urzędników państwowych i samorządowych, przedstawicieli wolnych zawodów, handlowców i innych za-wodów) boleśnie odczuwały brak możliwości kształcenia dzieci w miejscowej szkole średniej. Starania władz miejskich o zmianę tego niekorzystnego stanu przyniosły efekt w postaci kolejno po sobie powstających prywatnych średnich szkół ogólnokształcących. Ich sieć tworzyły: Prywatne Koedukacyjne Gimna-zjum Teofi la Zegarskiego (założone w 1927 r., zlikwidowane w sierpniu 1936 r.); Prywatne Gimnazjum Żeńskie (a od 1937 r. także Liceum) ss. urszulanek; Prywat-ne Męskie Gimnazjum (od 1937 r. także Liceum) oo. jezuitów; PrywatPrywat-ne Męskie Gimnazjum (od 1937 r. także Liceum) Towarzystwa Szkoły Średniej oraz Prywat-ne Żeńskie Gimnazjum Towarzystwa Szkoły Średniej.

Wspomniane szkoły w dość krótkim czasie zdołały skompletować kadrę nauczycielską oraz pokonać ogromne trudności lokalowe. Dzięki temu poziom nauczania większości z nich oceniany był przez ówczesne władze oświatowe jako wysoki13.

10 „Rocznik Statystyczny Gdyni” 1937–1938, tab. 89 i 90.

11 „Rocznik Statystyczny Gdyni” 1937–1938, tab. 96.

12 W tym okresie Bydgoszcz (ze 137 tys. mieszkańców) dysponowała 37 szkołami, zaś Toruń (przy 64 tys. mieszkańców) miał 17 szkół powszechnych.

13 Szerzej zagadnienie to omawiam w artykule: Prywatne szkoły ogólnokształcące w Gdyni w latach 1920– –1939, w: Szkolnictwo niepubliczne w Polsce i w Europie w XX wieku, pod red. T. Jałmużny i W. Leżańskiej, Łódź, Wyższa Szkoła Informatyki w Łodzi, 2002. s. 139–151.

14 M. Widernik, Szkolnictwo zawodowe w Gdyni w okresie międzywojennym, w: Gdynia. Sylwetki ludzi…, s. 219.

15 Dziennik Ustaw RP (dalej: Dz. U. RP) z dnia 7 maja 1932 r., nr 38, poz. 389.

16 Ustawa z 11 marca 1932 roku o ustroju szkolnictwa, Dz. U. RP z dnia 7 maja 1932 r., nr 38, poz. 389.

17 Tamże, art. 21.

18 Tamże, art. 31.

19 Tamże, art. 33.

2. RAMY ORGANIZACYJNO-PRAWNE ORAZ WARUNKI ROZWOJU