WPROWADZENIE
Rusyfi kacja w Białymstoku miała inny charakter i odmienny przebieg niż w centralnych i zachodnich częściach dawnej Rzeczypospolitej. Formy walki z agresywną polityką wynarodawiania Polaków zamieszkujących miasto deter-minowały Sytuacja geopolityczna oraz społeczno-gospodarcza.
Po III rozbiorze niemal całe województwo podlaskie weszło w skład ziem zaboru pruskiego. Władzę w mieście zaborcy przejęli 26 stycznia 1796 r., a Bia-łystok stał się stolicą departamentu zaliczonego do prowincji Prus Nowowschod-nich. Prywatna rezydencja magnacka zaczęła się w szybkim tempie przekształcać w centrum administracyjne regionu1. W 1802 r., pozostająca nadal w pałacu, wdowa po Janie Klemensie Branickim – Izabela z Poniatowskich podpisała układ dzierżawny z Pruską Wojenno-Ekonomiczną Kamerą w Białymstoku, na mocy którego miasto, za wyjątkiem rezydencji Branickich z przyległymi ogrodami i zwierzyńcem, formalnie przechodziło pod zarząd pruski. W zamian za to dzier-żawca deklarował przestrzeganie dotychczasowych praw i zobowiązań Branickich względem mieszkańców. Wkrótce jednak Potoccy, jako prawowici spadkobiercy majątku Jana Klemensa Branickiego, odsprzedali miasto dotychczasowemu dzier-żawcy. Mimo to Izabela pozostała nadal rezydentką pałacu, zgodnie z ostatnią wolą męża, będąc łącznikiem między minionymi a obecnymi czasami, co było niezwykle ważne dla Polaków mieszkających w Białymstoku2.
3 Tamże, s. 89.
4 Termin „ziemie zabrane” został wprowadzony i upowszechniony w 1834 r. przez Maurycego Mochnac-kiego. Oznaczał wschodnie województwa I Rzeczypospolitej wcielone do Imperium Rosyjskiego w wyniku rozbiorów. Po I rozbiorze los taki spotkał woj. infl anckie, północną część woj. połockiego, woj. mścisławskie, witebskie i południowo-wschodnią część woj. mińskiego. W wyniku II rozbioru w granice Rosji wcielone zo-stały: woj. kijowskie i bracławskie, część podolskiego, wołyńskiego i brzeskiego oraz pozostała część woj. miń-skiego i część wileńmiń-skiego. Po III rozbiorze w granicach Imperium Rosyjmiń-skiego znalazły się pozostałe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego na wschód od Bugu, a także część woj. podlaskiego z Białymstokiem.
5 Obwód białostocki obejmował powiaty: bielski, drohicki, sokólski i białostocki, natomiast do Księstwa Warszawskiego włączono powiat wigierski, mariampolski, kalwaryjski, bobrzański, surażski i łomżyński.
6 W. Studnicki, Polityka Rosyi względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego. Studyum polityczno-historycz-ne, Kraków 1906, s. 69.
7 Akces do Konfederacji Generalnej zredagowany przez Tomasza Umiastowskiego, regenta dekretowego,
cyt. za: H. Mościcki, Białystok…, s. 101.
Wielkie nadzieje na odzyskanie niepodległości wiązali białostoczanie z Na-poleonem. Na wieść o zbliżających się wojskach francuskich ożyły wśród miesz-kańców nastroje patriotyczne. Z niecierpliwością oczekiwano objęcia rządów przez władze polskie. Utworzono nawet Komisję Rządzącą, której zadaniem było m.in. powołanie urzędników3. Ogromny zawód spotkał białostoczan w 1807 r., kiedy okazało się, że ich niewola niemiecka została zamieniona na rosyjską, bowiem na mocy traktatu pokojowego zawartego w Tylży granica Imperium Rosyjskiego została przesunięta na zachód, w wyniku czego Białystok nie znalazł się w powołanym do życia Księstwie Warszawskim, lecz został wcielony, jako ziemie zabrane4, do Rosji. Departament białostocki podzielono na dwie części, z których jedna weszła w skład Księstwa Warszawskiego, a drugą (jako obwód białostocki5) włączono do imperium rosyjskiego. W związku z podziałem admi-nistracyjnym polityka rusyfi kacyjna na ziemiach zabranych miała zupełnie inny charakter niż w Księstwie Warszawskim6 czy późniejszym Królestwie Polskim. W październiku 1807 r. car wydał manifest do mieszkańców obwodu białostoc-kiego, w którym zapewniał o zachowaniu dotychczasowych praw, przywilejów i majątku, gwarantował swobodę wyznawania religii, jednak zażądał od każdego obywatela złożenia indywidualnej przysięgi na wierność carowi.
Ponowne nadzieje na odrodzenie Rzeczypospolitej i powrót Białegostoku do macierzy przyniósł rok 1812, kiedy to armia Napoleona przekroczyła granice Ro-sji. Na wiadomość o zwycięstwach wojsk francuskich sejm warszawski zawiązał Konfederację Generalną. 14 lipca 1812 r. w Wilnie, w obecności jej delegatów, przedstawicieli Rządu Tymczasowego oraz przedstawicieli ziem litewskich odby-ło się uroczyste podpisanie aktu Konfederacji, zawierającego w sobie to cnotliwe
przedsięwzięcie, aby rozerwane Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litew-skiego kraje połączyły się na nowo w jedno polityczne ciało i wróciły do swej ojczyzny, jej swobód i posiadłości 7.
Klęska Napoleona pogrzebała nadzieje na odzyskanie wolności. Przynależ-ność obwodu białostockiego do Imperium Rosyjskiego ostatecznie potwierdzono na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Większość ziem Księstwa Warszawskiego
znalazła się w Królestwie Kongresowym z konstytucyjnie zagwarantowaną auto-nomią. Królestwo Polskie miało być połączone z Rosją unią personalną i pozba-wione możliwości prowadzenia własnej polityki zagranicznej. Zdecydowanie inny los spotkał ziemie kresowe, w tym Białystok, które zostały włączone w granice państwa rosyjskiego i skazane na unifi kację z pozostałymi guberniami.
Z czasem, w wyniku polityki gospodarczej Rosji, Białystok stał się potężnym, świetnie prosperującym ośrodkiem przemysłowym, powstałym po to, by zaopa-trywać Imperium w wyroby włókiennicze, tak aby uniknąć wysokich ceł nakła-danych na materiały sprowadzane dotąd z Łodzi8. Przedsiębiorców i fabrykantów do inwestowania w Białymstoku zachęcało dobre położenie, nieograniczona moż-liwość rozbudowy miasta i tanie parcele w prowincjonalnym miasteczku. Atutem była też linia kolejowa przeprowadzona przez miasto, łącząca ówczesną stolicę Cesarstwa ze stolicą Królestwa Polskiego, której budowę zakończono w 1862 r. Dawała ona możliwość niekłopotliwego przewozu towarów na linii wschód-za-chód. W wyniku migracji zarobkowych w rozwijającym się gospodarczo mieście zmieniła się struktura społeczna i narodowościowa. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w Imperium Rosyjskim w 1897 r. Białystok liczył 62 tys. mieszkańców (czterokrotnie więcej niż przed czterdziestu laty). Żydzi stanowili 66% mieszkańców, Rosjanie 9%, Niemcy 5% i Polacy ok. 20%9, przy czym jako kryterium przyjęto w tym przypadku język. Jeśli natomiast brać pod uwagę wy-znanie, to wyznawcy mojżeszowi stanowili aż 77,9%, katolicy 9,5%, prawosławni 7,0%, protestanci 5,6 10.
Rozwój przemysłowy miasta zachęcał do osiedlania się tu przedsiębiorczych Żydów, ale też i żydowskiej biedoty poszukującej środków do życia. W bardzo niekorzystny sposób na charakter miasta i jego życie codzienne wpłynęło osiedle-nie się w Białymstoku tzw. litwaków, skierowanych na Białostocczyznę w trybie administracyjnym przez władze carskie. Setki ubogich, zrusyfi kowanych żydow-skich rodzin z centralnych części Imperium zaczęło tworzyć w Białymstoku kasty, nie asymilując się nie tylko z Polakami, ale też i mieszkającymi tu już Żydami11. Wśród Niemców białostockich byli przede wszystkim przedsiębiorcy i fabrykanci, ale też rodziny urzędników, osiadłe tu w okresie zaboru pruskiego, które zdążyły się zadomowić i nie chciały opuścić miasta po ustąpieniu władz pruskich. Znaczny
8 A. Samsel, Białystok w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Dziecko w historii: wątek korczakowski, red. E. J. Kryńska, A. Suplicka, U. Wróblewska, Białystok, Trans Humana, 2013, s. 221–238; A. Dobroń-ski, Uprzemysłowienie województwa podlaskiego w XIX i na początku XX wieku, ,,Optimum” 2012, nr 3, s. 33–48.
9 Pierwaja wsieobszczaja pieriepis nasielenija Rossijskoj Impierii 1897 g., t. 9, Petersburg 1904, tab. XII i XXII. Dane te należy wprawdzie traktować jako szacunkowe z racji błędów, nierzetelności, jak również celo-wych zafałszowań, niemniej jednak Białystok miał największy odsetek Żydów ze wszystkich miast na świecie liczących powyżej 50 tys. mieszkańców (J. Oniszczuk, T. Wiśniewski, Białystok między wojnami: opowieść o życiu miasta 1918–1939, Łódź, Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2011, s. 78).
10 A. Dobroński, Białystok: historia miasta, Białystok, Zarząd Miasta Białegostoku, 1998, s. 106.
12 A Dobroński, Białystok w latach 1796–1864, w: Historia Białegostoku, red. A Dobroński, Białystok, Fundacja Sąsiedzi, 2012, s. 253.
13 J. Łukasiewicz, Białystok w XIX w., w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 3, red. J. Joka, Białystok, PWN, 1972, s. 114.
14 A. Lechowski, Białystok: przewodnik historyczny, Białystok, Benkowski Publishing, 2009, s. 417.
15 Sprawnocznyj kalendar po g. Biełostoku na 1913 g., s. 78, cyt. za: H. Mościcki, Białystok…, s. 204.
16 A. Samsel, Białystok…, s. 221.
17 Tamże, s. 32.
odsetek Rosjan wynikał nie tylko z racji ściągnięcia ich do Białegostoku celem pełnienia funkcji administracyjnych, ale przede wszystkim z faktu stacjonowania w mieście rosyjskiego wojska. W latach 30. XIX w. ulokowano tu oddziały Kor-pusu Litewskiego i Batalion Białostocki, służący w razie potrzeby wzmocnieniu oddziałów policji. W garnizonie przebywało 5 generałów, 27 ofi cerów, 67 podofi -cerów zawodowych i około 1340 żołnierzy. Ponadto służbę pełniło 940 policjan-tów i żandarmów12, gotowych w każdej chwili spacyfi kować mieszkańców miasta i okolic. Liczba wojska stacjonującego w Białymstoku systematycznie wzrastała. W 1897 r. w białostockich koszarach przebywało 4200 żołnierzy 13. Na obrzeżach miasta powstały wielkie kompleksy koszar. Pod koniec XIX w. w Białymstoku stacjonowały 2 dywizje, 4 pułki, 1 dywizjon, żandarmeria, intendentura i do-wództwo inżynieryjne 14. Trudno było w takiej sytuacji, stanowiąc zdecydowaną mniejszość, ocalić polskość.
Ze względu na specyfi kę miasta (liczny proletariat, niewielki odsetek Po-laków, rzesze żydowskich komunistów i stacjonujące wojska rosyjskie) walka z rusyfi kacją nie miała znamion ruchów narodowowyzwoleńczych, a wystąpienia rewolucyjne w zasadzie ograniczyły się do postulatów poprawy warunków pracy i płacy robotników15. Jednak pomimo tych ograniczeń białostoczanie bronili tra-dycyjnych wartości narodowych, mimo iż carat walczył z każdym przejawem pol-skości na tym terenie16. Na wyróżnienie zasługują działania podejmowane przez polską młodzież szkolną, która z narażeniem życia walczyła o swoją odrębność narodową.
UCZNIOWIE BIAŁOSTOCKICH SZKÓŁ W OBRONIE POLSKOŚCI OD POKOJU W TYLŻY DO POWSTANIA LISTOPADOWEGO
W chwili włączenia Białegostoku w skład Imperium Rosyjskiego w mieście funkcjonowały: gimnazjum męskie, istniejąca od XVI w. męska szkoła parafi al-na, bezpłatna szkoła dla dziewcząt, prowadzona przez Siostry Miłosierdzia od 1771 r., oraz szkoła ewangelicka, otwarta w okresie zaboru pruskiego. Pierwsze lata panowania w Białymstoku Rosjan nie przyniosły istotnych zmian w organi-zacji szkolnictwa, ponieważ ważniejszą kwestią w tamtym okresie były sprawy administracyjne i opracowanie systemu zarządzania utworzonym obwodem białostockim. Pierwsze wyraźne symptomy mających nastąpić zmian wystąpiły wraz z wojenną zawieruchą w 1812 r.17 Nauczyciele i uczniowie białostockiego
18 Archiwum Państwowe w Wilnie 5, 1812, s. 168, cyt. za: H. Mościcki, Białystok…, s. 111.
19 A. Dobroński, Białystok w latach…, s. 229.
20 J. Trynkowski, Gimnazjum. Z dziejów Gimnazjum Białostockiego (1777) 1802–1915, Białystok, Pol-skie Towarzystwo Historyczne, 2002, s. 167.
21 H. Mościcki, Białystok…, s. 112.
22 Pisma i korespondencja szkół Wydziału Wileńskiego, cyt. za: H. Mościcki, Białystok…, s. 112.
23 ,,Kuryer Litewski” 1812, nr 79.
gimnazjum zgłosili osobny akces do Konfederacji Generalnej: My niżej na
pod-pisie wyrażeni – Dyrektor, Profesorowie i uczniowie klas wszystkich Gimnazjum Białostockie składający, powodowani duchem Miłości Ojczyzny […]. Spieszymy i my niżej podpisani, wedle powołania naszego, wychowaniem obywatelskim Mło-dzieży zabawiający się, abyśmy dziś wraz z gorliwymi Obywatelami Prowincji Białostockiej, to zapewnienie uroczyste Ojczyźnie naszej przynieśli i złożyli, że wedle stanu powołania naszego w sercach młodych Obywateli, od pokolenia do pokolenia pielęgnować, kształcić i doskonalić będziemy to co do Religji Ojców naszych i do kraju przywiązanie, które jest cechą najświętszą Polaka […] – Dzia-ło się w Białymstoku w domu Gimnazjum dnia 14 M-ca Lipca 1812 Roku18.
Złożone deklaracje młodzież białostockiego gimnazjum wkrótce wprowadzi-ła w czyn. Uczniowie starszych klas zaciągnęli się do 3. Regimentu Litewskich Szwoleżerów Gwardii gen. Jana Konopki19. Młodsi (bądź słabsi) wstąpili w sze-regi Białostockiej Gwardii Narodowej lub żandarmerii. W efekcie w gimnazjum pozostali jedynie najmłodsi uczniowie. Młodzi niedoświadczeni chłopcy zostali wysłani na front. Pułk został rozbity 19 października 1812 r. pod Słonimem. Wielu żołnierzy zginęło, około 250 dostało się do niewoli, a 600 pozostałych przy życiu wcielono do 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii. Wśród szwoleżerów-gimnazjalistów wyróżnili się Piotr Kaczyński, Ferdynand Revene i Wiktor Baykowski20. Daniel Lenczewski został brygadierem kompanii białostockiej żandarmerii. Najbardziej zasłużył się jednak Michał Rukiewicz, który odbył z Napoleonem całą kampa-nię, awansował do stopnia podporucznika i odznaczony został Legią Honorową. Ukończył Uniwersytet Wileński i po latach powrócił w rodzinne strony, by działać jako organizator tajnych stowarzyszeń 21. W liście ówczesnego dyrektora gimnazjum do rektora Jana Śniadeckiego czytamy: Młodzież szkolna, jak donoszą
Rządowi szkolnemu, z klas wyższych wszystka prawie wyszła, a zaś z klas niższych wszystka dorosła, wszyscy udali się do wojska 22.
Mimo iż 1 września gotowość do nauki zgłosiła niewielka liczba uczniów, decyzją władz Uniwersytetu Wileńskiego, któremu podlegało białostockie gimna-zjum, 18 września nastąpiło rozpoczęcie nowego roku szkolnego 1812/1813 przy udziale wielu znamienitych gości. Jeszcze wówczas białostoczanie mieli nadzieję, że Napoleon pokona Rosję i wyzwoli ich spod carskiego jarzma, nic więc dziwne-go, że inauguracja roku szkolnego przebiegała w bardzo patriotycznej, podniosłej i optymistycznej atmosferze 23. Nadzieja nie umarła nawet wówczas, gdy zimą za-częły docierać z frontu informacje o wycofywaniu się armii Napoleona, a w
Bia-24 H. Mościcki, Białystok…, s. 114.
łymstoku pojawiało się coraz więcej rannych, chorych i wycieńczonych żołnierzy. Lazarety z każdym miesiącem zapełniały się coraz bardziej. Coraz trudniej było w mieście pomieścić żołnierzy potrzebujących leczenia, nawet w części pomiesz-czeń gmachu gimnazjum zorganizowano szpital. W przededniu powrotu władz rosyjskich do miasta czterech nauczycieli i spora grupa najbardziej zaangażowa-nych w walkę z caratem uczniów gimnazjum opuściła Białystok w obawie o swo-je życie24. Represje nie nastąpiły natychmiast, ponieważ osłabiona wojną Rosja zbierała siły i środki, starając się nie doprowadzać do eskalacji niezadowolenia Polaków i nie podnosić i tak już wrogich nastrojów społeczeństwa.
Specyfi czną rolę w walce o zachowanie i propagowanie polskich wartości odegrały tajne związki młodzieży. Na czoło litewskiego ruchu młodzieżowego wysunęło się Towarzystwo Filomatyczne, obejmując wpływem również Białystok, głównie dzięki zaangażowaniu absolwenta białostockiego gimnazjum i Uniwer-sytetu Wileńskiego oraz uczestnika wojen napoleońskich – Michała Rukiewicza. Po ukończeniu studiów powrócił w okolice Białegostoku i nawiązał kontakt z na-uczycielami i młodzieżą szkolną, próbując aktywować to środowisko. Pierwszym krokiem było skupienie uczniów wokół liderów i pobudzenie ich do działania. Odpowiednim do tego młodzieńcem okazał się szesnastolatek, Feliks Lachowicz, który wraz z kolegą Franciszkiem Borkowskim założył pierwszy w Białymstoku związek młodzieży pod nazwą Towarzystwo Zgodnych Braci. Dewizą stowarzy-szenia były: przyjaźń, wzajemna pomoc, miłość bliźniego, wzorowe zachowanie, lojalność oraz unikanie alkoholu i tytoniu. Mimo iż ofi cjalnie Towarzystwo nie miało charakteru narodowego czy patriotycznego, a propagowało samokształcenie i samodoskonalenie, to było nielegalne. W roku szkolnym 1823/24 Towarzystwo
Zgodnych Braci zostało zdekonspirowane. Policja wszczęła śledztwo, w wyniku
którego aresztowano kilku członków. W miejsce rozwiązanego stowarzyszenia Feliks Lachowicz powołał nowe, o nazwie Zorzanie. Jego charakter był bardzo podobny do poprzedniego, a zasadniczym celem było doskonalenie się każdego z członków pod względem moralnym, społecznym i naukowym. Zmiany w cha-rakterze towarzystwa nastąpiły za sprawą Ludwika Wrońskiego, który przeniósł się z gimnazjum w Świsłoczy do Białegostoku i dążył do nadania związkowi po-ważniejszego, politycznego charakteru. Spotkało się to ze zdecydowanym sprze-ciwem Lachowicza, który próbował usunąć L. Wrońskiego, co doprowadziło do rozłamu i porażki założyciela związku. Zorzanie wkrótce połączyli się z pozasz-kolnym Towarzystwem Przyjaciół Wojskowych. Michał Rukowicz został areszto-wany, ale wyszedł na wolność po kilku miesiącach, ponieważ nie udowodniono mu winy. Natychmiast wrócił do pracy konspiracyjnej. Dzięki jego staraniom powstało towarzystwo składające się z trzech komórek: Towarzystwa Przyjaciół
żołnie-25 Tamże, s. 126.
26 Tamże, s. 127.
27 Byli to: Kazimierz Zaleski, Andrzej Koźmiński i Ignacy Łubiński.
28 H. Mościcki, Z fi lareckiego świata, Warszawa, Instytut Wydawniczy ,,Bibljoteka Polska”, 1924, s. 337.
rzy Korpusu Litewskiego, drugie urzędników a trzecie młodzież szkolną25. Celem
Towarzystwa Wojskowego było samokształcenie, samodoskonalenie, wzajemna
pomoc i dobro ogółu. Towarzystwo Zgody za cel stawiało sobie oświatę, dosko-nalenie umysłu, przestrzeganie zasad sprawiedliwości i moralności. Zorzanie natomiast mieli doskonalić się umysłowo, duchowo i cieleśnie poprzez ćwiczenia gimnastyczne, strzelanie, fechtunek i jazdę konną26.
Organizacją trzyczłonowego towarzystwa zakulisowo kierował Michał Ru-kiewicz, chociaż nie pełnił ofi cjalnie żadnej funkcji. Po śmierci Aleksandra I zaangażował się w spisek mający udaremnić objęcie tronu Mikołajowi I i osadze-nie na nim księcia Konstantego. Głównym agitatorem był członek Towarzystwa
Przyjaciół Wojskowych, kapitan Igelstrom. Swoje dzieło wypełnił aż za dobrze,
ponieważ jego macierzysty batalion stacjonujący w Brańsku odmówił złożenia przysięgi na wierność Mikołajowi I. Efektem buntu wojskowych było ustano-wienie sądu wojennego, którego zadaniem było ściganie spiskowców. Jako jeden z pierwszych został aresztowany Michał Rukiewicz. Wkrótce władze wpadły na trop białostockiej konspiracyjnej organizacji, co pociągnęło za sobą maso-we aresztowania. W 1826 r. Towarzystwo Przyjaciół Wojskowych, Towarzystwo
Zgody i Towarzystwo Zorzan przestały istnieć. Śledztwo nad udziałem uczniów
w nielegalnym stowarzyszeniu przekazano w ręce władz oświatowych. Przewod-niczącym komisji został mianowany przez Nikołaja Nowosilcowa rektor Uniwer-sytetu Wileńskiego Wacław Pelikan, którego przyjazd do Białegostoku wywołał panikę wśród nauczycieli i uczniów miejscowego gimnazjum. Doszło do licznych aresztowań. Ponadto W. Pelikan dopatrzył się związku Zorzan z Filaretami, po czym powrócił do Wilna, gdzie na tamtejszym uniwersytecie studiowało wielu absolwentów gimnazjum białostockiego, z Lachowiczem na czele. Trzech spo-śród aresztowanych gimnazjalistów nie wytrzymało presji 27 i zadenuncjowało ko-legów. Nie znali jednak roli Rukiewicza, stąd nie został on oskarżony o związek z tajnym towarzystwem. Skazano go jednak za udział w buncie przeciw władzy cesarskiej na pozbawienie szlachectwa i karę śmierci. Wyrok ten złagodzono de-cyzją Mikołaja I i zesłano Rukiewicza na dziesięć lat katorgi, z której zwolniono go po pięciu latach i zesłano na Syberię 28.
Mimo braku możliwości podjęcia czynnej walki w powstaniu listopadowym, z uwagi na liczne wojska stacjonujące w Białymstoku, jego mieszkańcy zaanga-żowali się w działalność konspiracyjną. Wielu gimnazjalistów i absolwentów na wieść o tworzeniu oddziałów polskich wyjechało do Królestwa Polskiego w celu podjęcia walki. Inni zasilili szeregi oddziałów powstańczych w Puszczy Biało-wieskiej, by następnie połączyć się z oddziałem Dembińskiego i wraz z nim
do-29 P. Szretter, Rys historyczny powstania w Puszczy Białowieskiej w roku 1831, Poznań 1893.
30 A. Dobroński, Białystok w latach…, s. 267.
31 Tamże, s. 263.
32 Sovet Belastokogo Instituta Blagarodnych Devic. t. 30, Archiwum Państwowe w Białymstoku; N. P. Aventarius, Istoričeskij očerk Belastokskago Instituta Blagorodnyh Devic 1841–1891, Białystok 1891; W. Studnicki, Polityka Rosyi…; M. Kietliński, Białostocki Instytut Panien Szlacheckich, ,,Białostocczyzna” 1998, nr 3; A. Olesińska, Instytut Panien Szlacheckich, w: Szkice do dziejów Białegostoku, red. M. Kietliński, W. Śleszyński, Białystok, Polskie Towarzystwo Historyczne, 2003.
33 A. Dobroński, Szkolnictwo w Białymstoku do 1914 r., w: Studia i materiały do dziejów miasta Białego-stoku, t. 4, red. H. Majewski, Białystok, PWN, 1985, s. 53.
trzeć do Warszawy29. Dziesięciu z nich zostało uhonorowanych Krzyżem Orderu Virtuti Militari. Niektórzy oddali życie za wolność, tak jak Adam Piszczatowski, absolwent białostockiego gimnazjum, który za działalność konspiracyjną został aresztowany w 1834 r. Rozstrzelano go pod Białymstokiem, a ciało zakopano w przydrożnym rowie. Śledztwo w jego sprawie objęło 17 osób, w tym gimna-zjalistów: Gabriela Aleksandrowicza, Seweryna Bartochowskiego, Stanisława Markowskiego i Zygmunta Nowickiego30. Brak źródeł, na podstawie których można określić dokładną liczbę uczniów i absolwentów białostockiego gimna-zjum uczestniczących w powstaniu listopadowym. Pewne światło rzuca jedynie szkolna statystyka – mianowicie w roku szkolnym 1831/1832 naukę podjęło o 170 uczniów mniej niż w roku poprzednim31.
PATRIOTYCZNE POSTAWY UCZNIÓW PO UPADKU POWSTANIA LI-STOPADOWEGO
Po upadku powstania listopadowego białostockie gimnazjum stało się tere-nem wzmożonej walki z polskością. W roku 1832 zamknięto Uniwersytet Wi-leński, a szkoły białostockie włączono do Białoruskiego Okręgu Naukowego, przez co został zerwany kontakt i współpraca z prężnym ośrodkiem z wielkimi tradycjami, jakim było Wilno. W 1834 r. język rosyjski stał się językiem wykła-dowym wszystkich przedmiotów, za wyjątkiem religii i języka polskiego, który zresztą całkowicie usunięto z programu nauczania w 1840 r. Ze wschodnich gu-berni sprowadzano nauczycieli rosyjskich i zatrudniono w białostockich szkołach średnich – w gimnazjum i powstałym w 1841 r. Instytucie Panien Szlachetnych32. Uczennice tej rosyjskiej szkoły z internatem, pochodzące z rodzin, w których kultywowano tradycje polskie, poddawane były rusyfi kacji przez 24 godziny na dobę. Szkoła miała bardzo wysoki poziom, dawała rozległą wiedzę ogólną, co umożliwiało świadomą i krytyczną ocenę otaczającej rzeczywistości społeczno--politycznej. Absolwentki wniosły ogromny wkład w dzieło oświaty polskiej,