zrównoważonego rozwoju należy zagospodarować, co przynosi korzystne efekty ekonomiczne.
mgr inż. Joanna Sagan prof. dr hab. inż. Anna Sobotka AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
jącymi się (wyższymi) wymagania-mi standardów technicznych (np.
zwiększonymi wymaganiami w zakre-sie ochrony przeciwpożarowej i in.), poprawą jego funkcjonalności, do-chodowości poprzez modernizację;
■ działaniami na rzecz zmniejszenia energochłonności zasobów budow-lanych (termomodernizacje) wyni-kającymi z zasad zrównoważonego rozwoju, do których przestrzegania (w tym w budownictwie) Polska jest zobligowana, a które wymagają re-montów i modernizacji budynków [3].
Odpady powstające podczas remon-tów, zgodnie z zasadami zrównowa-żonego rozwoju, z uwzględnieniem technicznego cyklu życia budynków i wyrobów budowlanych stanowią ostatnie ogniwo łańcucha dostaw i jednocześnie pierwsze tzw. zwrot-nego łańcucha logistyczzwrot-nego, tj.
obejmującego strumienie przepływów z miejsca rozbiórki, poprzez wszelkie etapy utylizacji prowadzące do nowe-go wyrobu lub na wysypisko.
Problematyką strumieni zwrotnych produktów zajmuje się logistyka od-zysku (RL, ang. reverse logistics).
Badania nad problematyką wdraża-nia RL w wielu sektorach gospodarki Rys. 1 Ι Prognoza emisji odpadów z budów, remontów i demontażu obiektów budowlanych
w Polsce (opracowanie własne na podstawie [1])
zostały już przeprowadzone [4], [5].
Należy jednak zwrócić uwagę, że su-rowce i wyroby budowlane charakte-ryzują się względnie długim cyklem życia, a procesy logistyczne z nimi związane realizowane są przez wie-lu uczestników, strumienie zwrotne zaś są najczęściej wielkogabarytowe i asymetryczne względem strumieni pierwotnych. Stąd też nie jest możli-wa bezpośrednia adaptacja rozwiązań z innych gałęzi przemysłu.
W budownictwie logistyka odzysku powinna się opierać na systemowym podejściu do gospodarowania surow-cami w cyklu życia obiektu budowla-nego, a więc gromadzeniu, segrega-cji, przetwarzaniu oraz ponownym wykorzystaniu odpadów budowlanych zgodnie z zasadami i normami tech-nicznymi obowiązującymi w budownic-twie, przepisami prawnymi, opierając się na planie efektywnego gospodaro-wania odpadami budowlanymi. Warto zauważyć, że doświadczenia i wiedzę z praktyki odzyskiwania surowców i wyrobów budowlanych powinno się uwzględniać w procesie projektowa-nia elementów i obiektów budowla-nych, uwzględniając także aspekty ochrony środowiska.
Można zatem zdefiniować logisty-kę odzysku w budownictwie jako:
proces planowania i projektowania, implementacji i kontrolowania prze-pływów surowców oraz wyrobów bu-dowlanych wraz z powiązanymi z tymi przepływami informacji od miejsca ich konsumpcji do miejsca pochodze-nia w ramach efektywnej gospodarki odpadami budowlanymi w cyklu życia obiektu budowlanego oraz zgodnie ze sztuką budowlaną, a więc w oparciu o normy prawne i techniczne [6].
Efektywna gospodarka odpadami bu-dowlanymi jest elementem efektyw-nego wykorzystania zasobów w bu-downictwie oraz zmniejszenia ich negatywnego wpływu na środowisko
w całym cyklu życia obiektu budowla-nego, na który się składają fazy: pla-nowania, budowy obiektu, eksploata-cji oraz prowadzenia i nadzorowania bieżącej obsługi budynku, a także faza przebudowy, wyburzenia bądź zmia-ny sposobu zagospodarowania. Jed-nym z proponowanych rozwiązań jest zmniejszenie ilości odpadów budowla-nych trafiających na wysypiska przez uruchomienie zwrotnych strumieni przepływu surowców i wyrobów bu-dowlanych. Dlatego też w obrębie ca-łego cyklu życia obiektu budowlanego należy mieć na względzie problematy-kę gospodarowania odpadami budow-lanymi, gdyż poczynając od budowy
obiektu, przez remonty, ewentualną przebudowę aż po wyburzenia – we wszystkich tych etapach możliwy jest odzysk surowców i wyrobów budow-lanych (rys. 2).
W Polsce nie ma jeszcze systemo-wych rozwiązań dotyczących gospo-darnego, w tym ekologicznego, za-rządzania odpadami ani też nawet wykazu preferowanych materiałów budowlanych, które tworzyłyby w cy-klu życia pętle zwrotne. Jednakże w praktyce z różnych względów ob-serwuje się rozwój odzysku odpadów i ponowne zastosowanie w budo-wie i remontach obiektów budowla-nych, ponieważ przemawiają za tym
Rys. 3 Ι Obowiązki uczestników procesu inwestycyjnego płynące z wymagań RL (opracowanie własne wg [7])
Rys. 2 Ι RL w cyklu życia obiektu budowlanego (opracowanie własne wg [7])
Projektowanie do łatwego demontażu Stosowanie materiałów poddawalnych procesom odzysku
Kosztorysowanie procesów odzysku Planowanie w czasie i przestrzeni
przepływów RL Organizowanie, kierowanie i kontrolowanie przepływów
zwrotnych
Menedżer projektu
Inwestor LR ainezdaworp einagamyW w obrębie inwestycji Realizacja strategii przedsiębiorstwa – zadania stawiane uczestnikom procesu inwestycyjnego w zakresie RL
Projektanci
Kosztorysant
Kierownik robót Robotnicy Planista enalwodub owtsroibęisdezrP awtsroibęisdezrp jenjycneruknok igawezrp tnemele okaj LR
Dobór optymalnych metod rozbiórki
onzcełops ujowzor ejcpecnoK-ogezcradopsog
Ocena ilościowa i jakościowa
odpadów Rzeczoznawca
budowlany
względy ekonomiczne (jak również i inne). W artykule tym autorki, obok zdefiniowania logistyki odzysku i uwa-runkowań wdrożenia jej zasad, przed-stawiają przykłady wykorzystania po-wstałych odpadów i/lub odzyskanych elementów budowlanych podczas remontów obiektów budowlanych.
Pomimo że odpady z remontów obiek-tów budowlanych powstają w długim horyzoncie czasowym (podczas budo-wy obiektu również są generowane), to zdobywane doświadczenia z ich utylizacji, rozumianej jako wykorzy-stanie odpadów na surowce wtórne, powinno być brane pod uwagę przez wszystkich uczestników procesu in-westycyjnego (rys. 3).
Uwarunkowania
Uwarunkowania prawne i środowiskowe Podstawę prawną do prowadzenia go-spodarki odpadami na budowie stano-wi ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r.
o odpadach [8]. W ustawie określono środki służące ochronie środowiska, życia i zdrowia ludzi zapobiegające i zmniejszające negatywny wpływ na środowisko oraz zdrowie ludzi wyni-kający z wytwarzania odpadów i go-spodarowania nimi oraz ograniczające ogólne skutki użytkowania zasobów i poprawiające efektywność takiego użytkowania. Ustawa ustanawia kla-syfikację odpadów, uwzględniając ich pochodzenie oraz właściwości i skład-niki, które mogą przesądzać o ich toksyczności. Odpady budowlane zo-stały sklasyfikowane do grupy 17 pod nazwą „Odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej (włą-czając glebę i ziemię z terenów zanie-czyszczonych)”. W zakresie gospoda-rowania odpadami (w tym na budowie) ustawa zobowiązuje do planowania, projektowania i postępowania z odpa-dami z uwzględnieniem następującej hierarchii:
1) zapobieganie powstawaniu odpa-dów,
2) przygotowanie do ponownego uży-cia,
3) recykling,
4) inne procesy odzysku, 5) unieszkodliwienie,
oraz z uwzględnieniem zasady blis-kości, tj. przetwarzania odpadów w pierwszej kolejności w miejscu ich powstania. Ustawa wprowadza rów-nież zasady postępowania z odpadami niebezpiecznymi (np. azbest, materia-ły budowlane zawierające rtęć); podaje wytyczne w zakresie zbierania odpa-dów, ich transportu i magazynowania.
W rozdziale 9 można odnaleźć infor-macje dotyczące przekazywania od-padów oraz ponoszenia odpowiedzial-ności za gospodarowanie nimi. Zapis w ustawie stanowi jedynie podstawę do gospodarowania odpadami na bu-dowie, w tym prowadzenia ich odzy-sku. Należy pamiętać, że prowadzenie wszelkich działań związanych z odzy-skiem surowców i wyrobów budow-lanych powinno uwzględniać wszelkie normy prawne i techniczne. Przykłado-wo w zakresie procesów przetwarza-nia będą to np. zasady BHP, przepisy związane z ochroną środowiska; dla wyrobu – certyfikacje, aprobaty itp.
Uwarunkowania techniczne
Nowy wyrób, począwszy od wkompo-nowania w strukturę obiektu budow-lanego poprzez całą fazę użytkowa-nia, narażony jest na wiele czynników negatywnie oddziaływujących na jego właściwość: agresywność środo-wiska; odziaływania mechaniczne, cieplne, wilgotnościowe i dynamiczne;
zjawiska reologiczne itp. W wyniku tych odziaływań elementy konstrukcji mogą doznawać odkształceń, uszko-dzeń oraz zmian parametrów mecha-nicznych, fizycznych i chemicznych materiałów. Nie należy więc wprost przyjmować, że po okresie
użytkowa-nia (jest on stosunkowo długi) dany wyrób lub materiał cechują wyjściowe parametry. Nierozsądne byłoby rów-nież przypisanie tym materiałom i wy-robom statusu rzeczy nieużytecz-nych. Właściwą drogą postępowania w celu rozpoznania wartości elemen-tów konstrukcji przeznaczonej do rozbiórki jest wykorzystanie narzędzi i metod diagnostyki konstrukcji, która dostarcza wielu informacji technicz-nych o wyrobie budowlanym, dających możliwość oceny jego przydatności do ponownego wykorzystania. Do użytecznych metod w tym zakresie zaliczyć możemy wszelkie badania niszczące, a szczególnie grupę badań nieniszczących: ocenę makroskopową oraz badania techniczne oparte na metodach akustycznych, elektromag-netycznych i mechanicznych [9]. Ich wielką zaletą jest stosunkowo niedu-ży koszt, natychmiastowy wynik oraz charakter in situ. Takie rozpoznanie nie tylko umożliwi ocenę przydatno-ści odpadów (materiałów i elementów uzyskanych wskutek remontu) do po-nownego użycia, ale będzie również pomocne w projektowaniu procesów technologicznych niezbędnych do transformacji odpadów do posta-ci produktu, który zgodnie z ustawą o odpadach powinien [8]:
■ być ponownie wykorzystany w obie-gu surowców i wyrobów budowla-nych w gospodarce, a więc stoso-wany do konkretnych celów;
■ znajdować nabywców (popyt);
■ spełniać wymagania techniczne;
■ nie mieć negatywnych skutków dla życia, zdrowia ludzi lub środowiska;
■ spełniać określone wymagania UE.
Z chwilą wprowadzania na rynek su-rowców lub wyrobów z odzysku usta-wa obliguje do zapewnienia o ich ja-kości, co niejednokrotnie będzie się wiązało z dodatkowymi obligatoryj-nymi badaniami potwierdzającymi ich parametry techniczne.
Uwarunkowania finansowe
Już na etapie projektu robót roz-biórkowych należy dobrać technolo-gię prowadzenia prac. Patrząc przez pryzmat kryteriów społecznych i śro-dowiskowych, najlepsza zdaje się być metoda dekonstrukcji obiektu, której towarzyszy selektywna zbiórka odpa-dów. Oczywiście koszt robót zwią-zanych z dekonstrukcją elementów obiektu jest wyższy niż koszty trady-cyjnej rozbiórki. Niemniej jednak sza-cowania opłacalności przyjętych me-tod rozbiórki należy dokonywać, mając na względzie koszty utylizacji po-szczególnych grup odpadów. Ceny za ich przyjęcie do utylizacji są zróżnico-wane rodzajowo oraz w obrębie grupy odbiorców. W tab. 1 zestawiono ceny minimalne, maksymalne i ceny średnie za przyjęcie poszczególnych grup od-padów w losowo wybranych zakładach w Polsce.
Analiza finansowa gospodarki odpa-dami powinna więc zostać przepro-wadzona w ujęciu wielowariantowym – w odniesieniu zarówno do metod rozbiórki, projektowania procesów technologicznych odzysku (z uwzględ-nieniem koniecznych badań), jak
i ewentualnego wyboru odbiorców od-padów. Przykładową współzależność między doborem technologii rozbiórki a odbiorcą odpadów, z punktu widze-nia kryterium kosztowego, zobrazo-wano na rys. 4.