Podejście teoretyczne

a) definicje przestrzeni publicznej

Przestrzeń publiczna jest w najprostszym ujęciu stałą, zmysłowo doświadczalną przestrzenią, której znaczenie nie zamyka się jedynie w fizycznym istnieniu.

Henri Lefebvre, Lyn Lofland czy Rosalynd Deutsche podkreślają jej zjawisko-wość, dynamizm funkcjonowania oraz przeobrażenia następujące pod wpły-wem ludzkich zachowań.

Henri Lefebvre, wyjaśniając, czym jest przestrzeń, z jednej strony wskazał na jej czystą abstrakcyjną formę, z drugiej – na społecznie, empirycznie po-twierdzalny wytwór^. Podobne stanowisko zajmuje Rosalyn Deutsche, porusza-jąca w eseju Agorafobia⁴ kwestię dualności przestrzeni publicznej. Publiczna przestrzeń debaty nie jest bowiem do końca współmierna z empirycznie identyfikowalnymi terenami miejskimi, lecz nie sposób tych dwóch rodzajów przestrzeni rozdzielać⁵.

Deutsche uważa przestrzeń publiczną – podkreślając, że jest to punkt w dys-kusji, z którym zgadzają się wszyscy – za pierwotnie i nierozerwalnie związaną z demokracją. Według niej jednak demokracja określana mianem a u t o r y -t a r n e j, chce przes-trzeni dobrej dla wszys-tkich, uniwersalnej, nawiązującej do wzorów agory i forum. Może ją uzyskać, jedynie zawłaszczając i narzucając rozmaite interwencje i modyfikacje. Demokracja r a d y k a l n a stawia na w pełni dostępną przestrzeń publiczną, w której jednostka otoczona konfliktami niekoniecznie czuje się dobrze, ale jest wolna od zagrożenia wykluczeniem^.

Dostępną dla wszystkich public realm opisuje Lyn Lofland⁷. Jest to przestrzeń publiczna, w której współobecne jednostki, nawet sobie nieznane, identyfikują się nawzajem jako przedstawiciele pewnych kategorii społecznych. Public realm

 H. Lefebvre, Le droit à la ville, suivi de l’espace et politique, Paryż 1972, za: B. Jałowiecki, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Warszawa 2010, s. 19.

 R. Deutsche, Agorafobia, tłum. P. Leszkowicz, „Artium Quaestiones” 13/2002, ss. 297-357.

 Ibidem, ss. 354-355 (przypisy).

 Ibidem, ss. 229-230.

 L. Lofland, The public realm. Exploring the city’s quintessential social territory, Londyn 2007, s. 150.

Odbiorca między przestrzenią publiczną a architekturą 177

jako kwintesencja miasta dotyczy jedynie jego przestrzeni, a nie przestrzeni jako takiej⁸.

Podejście Lofland można połączyć z koncepcją miasta zaproponowaną i wdrożoną w Kopenhadze przez Jana Gehla⁹. Architekt zwraca uwagę na życie między budynkami i trzy kategorie czynności, które ono generuje:

– zachowania konieczne – mniej lub bardziej obowiązkowe, takie jak chodzenie do pracy czy stanie na przystanku. Otoczenie fizyczne ma niewielki wpływ na ich wykonywanie¹⁰;

– działania opcjonalne – podejmowane, gdy podmiot ma na to chęć, a czas i miejsce na to pozwalają. Zalicza się do nich spacer na świeżym powietrzu, podziwianie widoku, siedzenie czy opalanie się. Wykazywanie tego typu ak-tywności jest możliwe przy sprzyjających warunkach zewnętrznych¹¹;

– zachowania społeczne – takie, które zależą od obecności innych ludzi w przestrzeniach publicznych. „Do zachowań społecznych zaliczymy zabawy dzieci, powitania i rozmowy, przeróżną miejską aktywność ludzi i wreszcie – jako najbardziej powszechne zachowanie społeczne – kontakty pasywne, czyli po prostu przyglądanie się i przysłuchiwanie innym ludziom”¹². Gehl określa je jako „wynikowe”, ponieważ rodzą się jako konsekwencja dwóch poprzednich rodzajów zachowań, gdy mają one w przestrzeni publicznej zapewnione dobre warunki¹³.

Przywołując własne obserwacje i duńskie badania nad aktywnością w miej-skich przestrzeniach, Gehl stwierdza, że nawiązywanie kontaktów, choćby tych najprostszych, jak patrzenie, słuchanie i przebywanie wśród innych, jest bardziej satysfakcjonujące niż większość innych atrakcji oferowanych przez przestrzenie publiczne miast.

Życie między budynkami i między nimi wydaje się w niemal każdej sytuacji ważniejsze i odpowiadające [ludziom] bardziej niż same przestrzenie i budynki¹⁴.

b) znaczenie architektury

Przestrzeń publiczna i przejawiane w niej ludzkie aktywności – od bycia, poprzez powierzchowne interakcje, do prowokowania konfliktów – zawsze pojawiają się na tle architektury. Przedstawiciele nauk społecznych niezbyt chętnie zajmują się architekturą, szczególnie z perspektywy empirycznej, w odróżnieniu od

8 Ibidem, s. 9.

9 J. Gehl, Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Kraków 2009.

0 Ibidem, s. 9.

 Ibidem, ss. 9-10.

 Ibidem, s. 12.

 Ibidem.

 Ibidem, s. 29.

178 M a r i a n n a O s y r a

zagadnienia przestrzeni publicznej. Socjolog Garry Stevens powiedział nawet, że ogarnięcie całego dorobku socjologii na temat architektury zajmuje zaledwie jeden dzień¹⁵. Intensywnie prowadzone przez socjologów badania dotyczące problematyki tkanki miejskiej abstrahują najczęściej od kwestii materii, w której jest wytwarzana. Natomiast piszący o architekturze architekci i teoretycy archi-tektury często pozostają jedynie przy analizie materii, pomijając lub upraszcza-jąc kwestie społeczne. Niezagospodarowanym obszarem badań zainteresował się nowy, choć sięgający już esejów Georga Simmla¹⁶, nurt socjologii – s o c j o -l o g i a a r c h i t e k t u r y. Zakłada ona „podejście do architektury nie jak do dekoracji, w których rozgrywa się życie społeczne, a które same w sobie nie mają specjalnego znaczenia, a bardziej [próbuje] przyjrzeć się na nowo architek-turze pod kątem współdziałania, współkonstruowania społecznego bytu miasta i interakcji w nim zachodzących czy produkowania wyobrażeń związanych ze społeczeństwem jako całością”¹⁷. Socjologia architektury analizuje miasto nie z perspektywy stosunków społecznych, lecz budowli, względem których ludzie orientują się i uzgadniają swoje zachowania. To budowle poprzez swoją materię wpływają na to, co próbuje zakomunikować nam miasto. Paul Jones, tropem teorii Pierre’a Bourdieu, widzi zadanie socjologii architektury w analizowaniu architektonicznej praktyki i jej rezultatów w kontekście oddziałujących na nie warunków polityczno-ekonomicznych¹⁸.

Właściwości semantyczne budynków, a szczególnie dostępnych wizualnie dla każdego fasad, są bezdyskusyjne. Bohdan Jałowiecki zauważa ich polise-miczność, biorąc pod uwagę znaczenie nadawane im nie tylko przez budow-niczych, ale również użytkowników¹⁹. Pisze on:

Obecnie w praktyce postrzegania architektury nie mamy do czynienia ze względnie jednoli-tym systemem ideowym, ale z kilkoma konkurencyjnymi systemami znakowymi na raz²⁰.

Określenie sakralnej funkcji kościoła nie stanowi zazwyczaj problemu, nato-miast rozpoznanie warstwy konotacyjnej wymaga umiejętności odczytywania

 G. Stevens, The Favored Circle: The Social Foundations of Architectural Distinction, Cambridge 1998, s. 12, za: P. Jones, The Sociology of Architecture: Constructing Identities, Li- verpool 2011, s. 1.

 G. Simmel, Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa 2006.

 J. Fischer, Architektur: „Schweres” Kommunikationsmedium der Gesellschaft, „Architek-tur der Gesellschaft”, APUZ (Aus Politik und Zeitgeschichte), 25/2009, ss. 6-8, za: M. Łukasiuk, Socjologia architektury – możliwości eksplanacyjne perspektywy teoretycznej, Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny, Kraków 8-11.09.2010, http://www.zjazd14.socjologia.uj.edu.pl lub http://

www.pts.org.pl [15.10.2011] .

 P. Jones, The Sociology of Architecture…, s. 1.

9 B. Jałowiecki, Społeczny język architektury. Od gotyckiej katedry do hipermarketu, w: B. Ja- łowiecki, A. Mejer, M. S. Szczepański (red.), Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Warszawa 2005, s. 21.

0 Ibidem, s. 22.

Odbiorca między przestrzenią publiczną a architekturą 179

kodu: zadatowania, określenia stylu, umieszczenia w historycznym kontekście.

Współczesny obiekt może sprawić, że dawna architektura nie przekazuje tego, co dawniej²¹. Wysoka wieża kościoła czy ratusza otoczona wieżowcami nie przemawia tak jak wcześniej, gdy stanowiła dominujący element miejskiego krajobrazu.

Modele i stereotypy, zniekształcone często współczesnymi interwencjami, nie wystarczają jednak do odczytania dzieł architektonicznych. Niezbędne są bardziej trwałe i mocniej zakotwiczone w kulturze ludzkiej wzorce, za pomocą których „waloryzowana jest wytworzona przestrzeń”²². Określane jako „trwałe i powszechne elementy kultury, przyjmowane częściowo bezrefleksyjnie na poziomie podświadomości”²³, ujawniają się np. w planach miast. Europejczycy, przyzwyczajeni do wrośniętych w kontynent, wytwarzanych przez setki lat miast na planie koncentrycznym, z centrum na przecięciu głównych osi komunikacyj-nych, często z trudem przyzwyczajają się do amerykańskiego miasta na planie szachownicowym. Abstrakcyjno-geometryczny plan, bez jasno zdefiniowanego centrum, wyznaczany przepisami prawnymi, wydaje się sztuczną konstrukcją bez wyraźnych punktów odniesienia i orientacji.

Przestrzeń publiczna, rozumiana nie tylko jako konkretne miejsce, ale rów-nież przez pryzmat ludzkich zachowań, jest więc wyznaczana przez architekturę.

Zgodnie z postulatami zgłaszanymi przez socjologię architektury, nie jest ona jedynie tłem społecznych interakcji, ale może również – jak wskazywał Jan Gehl – być środkiem wytwarzającym interakcje. Wymowa struktury urbanistyczno- -architektonicznej, wpływająca na bardziej lub mniej swobodne poruszanie się w jej ramach, jest odczytywana zazwyczaj podświadomie.