Ważne, żeby uświadomić sobie skalę, o jakiej mówimy, tzn. to, jaka jest w ogóle siła fundacyjnej formy prawnej w polskim trzecim sektorze i na jaką skalę nasze fundacje prowadzą działalność gospodarczą. W 1997 roku było w Polsce 27 400 organizacji non-profi t, w tym 3 400 fundacji, co stanowiło 12, 4% wszystkich organizacji non-profi t. W 2006 roku w rejestrze REGON zareje-strowanych było już ponad 2,5 razy więcej fundacji – 8 353. W 2011 roku było już 12 763 fundacje. Według danych z rejestru REGON liczba fundacji wzrosła
więc o 35% z 8 353 w 2006 r. do 12 763 pod koniec 2011 r. Dla porównania liczba stowarzyszeń w tym samym czasie wzrosła tylko o 20 %. Według danych z rejestru KRS wzrost liczby fundacji jest jeszcze bardziej spektakularny bo o 46% z 6 947 w 2006 r. do 12 783 pod koniec 2011 r. Niezależnie więc z której statysty-ki skorzystamy, wzrost liczby fundacji był w ostatnich latach o 15 % wyższy niż wzrost liczby stowarzyszeń – drugiej, a pod względem liczebności nawet pierw-szej formy prawnej w trzecim sektorze. Oznaczać to musi, że fundacyjna forma prawna wydaje się być interesująca dla prowadzenia różnorodnych działań.
W 2010 roku 8% organizacji sektora non-profi t prowadziło działalność gospodarczą, w tym 18% (czyli prawie 1/5) fundacji. Dodatkowo to fundacje osiągają w całym sektorze non–profi t najwyższe przychody, a drugim co do wy-sokości źródłem tych przychodów jest właśnie działalność gospodarcza. 12% fundacji osiągnęło w 2010 r. przychody (ze wszystkich źródeł) przekraczające 1 mln złotych, co jest wynikiem 3-krotnie wyższym w porównaniu ze średnią dla całego sektora non-profi t, w którym zaledwie 4% wszystkich organiza-cji osiąga przychody powyżej 1 mln zł. Również w klasie przychodów powyżej 100 tys. zł wśród organizacji trzeciego sektora jest duży odsetek fundacji (42%)6. W 2010 r. średnia wysokość rocznych przychodów obliczona dla całej przeba-danej zbiorowości organizacji trzeciego sektora wyniosła 247 tys. złotych. Na-tomiast dla fundacji było to 730 tys. zł (ponad dwa razy więcej niż średnia dla trzeciego sektora)7.
Najbardziej znaczącym „sponsorem” działań organizacji pozarządo-wych w kategoriach bezwzględnej sumy przekazanych im środków jest sektor publiczny. Są to przede wszystkim pieniądze wydatkowane przez administrację rządową – stanowiące prawie 19% ogółu przychodów sektora pozarządowego
6 Stan na 2010 rok, badania Urzędu Statystycznego w Krakowie, Sfery
działalno-ści organizacji pożytku publicznego w Polsce, Kraków 2010.
i samorządową – ok. 16%. Trzecim najistotniejszym źródłem fi nansowania dzia-łań organizacji trzeciego sektora jest właśnie działalność gospodarcza generująca 12% przychodów. Jeśli dodać do niej wpływy pochodzące z tzw. odpłatnej dzia-łalności statutowej8, okaże się, że oba te źródła przynoszą łącznie niemal jedną piątą ogółu ich przychodów (19%).
Działalność gospodarcza fundacji jest dość równomiernie zdywersyfi -kowana pomiędzy różne dziedziny. Aż 20% wszystkich fundacji aktywnych w 2008 roku zajmowało się kulturą i sztuką. Pozostałe główne obszary działania fundacji to ochrona zdrowia oraz pomoc społeczna i socjalna9.
W przypadku ponad połowy fundacji prowadzących działalność gospodar-czą przedmiot tej działalności w całości lub w dużej części pokrywa się z ich działal-nością statutową10. W jednym na trzy przypadki (ok. 2% ogółu organizacji) obsza-ry te pokobsza-rywają się „częściowo”. W ramach działalności przynoszącej zysk fundacje zajmują się najczęściej świadczeniem usług szkoleniowych oraz organizacją i ob-sługą imprez kulturalnych. Nieco rzadziej działalnością usługowo-handlową oraz wydawniczą – tu zwłaszcza w obszarach kultura i pomoc społeczna, najrzadziej – działalnością turystyczną, transportową, a także wynajmem nieruchomości. Pra-wie nie zdarza się, aby organizacje prowadziły działalność produkcyjną.
Tylko jedna na 10 organizacji trzeciego sektora prowadzących działal-ność gospodarczą stwierdza wyraźnie, że sfery te są u nich całkowicie oddzie-lone. W większości przypadków prowadzenie działalności gospodarczej przez fundacje nie tylko pokrywa się z działalnością statutową, ale jest formą realiza-cji zadań statutowych. Ta ostatnia konstatacja może wydać się kontrowersyjna w świetle wcześniejszego orzecznictwa sądów rejestrowych i SN, które stwier-dza, że „działalność gospodarcza fundacji nie może być co do zakresu i rodzaju tożsama czy zbieżna z działalnością statutową fundacji, prowadziłoby to bowiem do sprzeczności z art. 1 ustawy o fundacjach”11. De lege lata nie ma jednak pod-staw do wyprowadzania takiego wymogu z uf. Natomiast od 2003 roku wyraźny zakaz prowadzenia odpłatnej działalności pożytku publicznego i działalności gospodarczej w odniesieniu do tego samego przedmiotu działalności wprowa-dziła uodppiw (art. 9 ust. 3). W końcowej części artykułu przedstawiono uwagi krytyczne dotyczące tego przepisu.
8 Ustawową defi nicję odpłatnej działalności pożytku publicznego zawiera art. 8
uodppiw.
9 Badania Urzędu Statystycznego w Krakowie, op. cit.
10 Dane dotyczące wszystkich organizacji trzeciego sektora, brak oddzielnych
ba-dań dla samych fundacji.
11 Postanowienie SN z 20 stycznia 1998 r., I CKN 417/97, OSNC 1998, nr 10,
W odniesieniu jednak do pozostałych fundacji trudno dostrzec, na czym miałoby w takim przypadku polegać naruszenie art. 1 uf, który stanowi jedynie, że fundacja może być powołana dla realizacji zgodnych z podstawowymi intere-sami RP celów społecznie lub gospodarczo użytecznych. Przy takiej interpreta-cji celu gospodarczo użytecznego, która wyklucza, aby za taki uznać po prostu prowadzenie działalności gospodarczej przez fundację, z uf można więc jedynie wyprowadzić zakaz ustanawiania działalności gospodarczej jako celu powołania fundacji. Również art. 5 ust. 5 uf stanowiącego, że fundacja może prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji jej celu, nie należy interpretować jako wprowadzającego jakikolwiek wymóg rozdzielenia jej przed-miotu od działalności statutowej. Przepis ten potwierdza jedynie, że prowadze-nie działalności gospodarczej prowadze-nie może być celem fundacji i wprowadza ograni-czenie, aby działalność gospodarcza fundacji nie zdominowała jej działalności statutowej.
Podsumowując dane statystyczne, formalnie w jakąś formę działalności ekonomicznej angażuje się ok. 13% organizacji pozarządowych. Oznacza to, że teoretycznie ponad 85% nie domaga się żadnej odpłatności za świadczone przez siebie usługi i nie prowadzi działalności gospodarczej. Rzeczywistość jednak jest bardziej złożona. W praktyce prawie jedna trzecia organizacji przyznaje, że w tej czy innej formie przyjmuje opłaty. Jest to co prawda zdecydowanie mniej niż w 2008 roku, gdy tego rodzaju praktyki stosowało ponad 45% organizacji, ale nadal dużo. Wciąż blisko jedna piąta polskich stowarzyszeń i fundacji anga-żuje się w działalność odpłatną, nie rejestrując się jako przedsiębiorcy, ani nie uruchamiając ofi cjalnie odpłatnej działalności statutowej. Większość organizacji (60%) angażujących się w działalność gospodarczą nie zanotowała znaczących zysków z tego tytułu, choć z drugiej strony nie poniosła też strat. Blisko 30% za-deklarowało znaczący zysk (przez znaczący zysk badacze określali zysk przekra-czający 10% ogółu przychodów danej organizacji), a 7% znaczącą stratę. Trady-cyjnie bowiem działalność organizacji trzeciego sektora jest raczej zachowawcza, co nie sprzyja spektakularnym zyskom, ale z drugiej strony chroni przed strata-mi. Ta cecha również może być bardzo atrakcyjna w obrocie gospodarczym dla tych wszystkich, którzy dysponują już pewnym kapitałem i chcieliby inwestować bezpiecznie, z wyraźnym i trwale określonym celem, albo dla tych, którzy po-nad zysk przedkładają pewność, że ich środki przeznaczone zostaną na reali-zację konkretnego celu, a to ze względu na trwałość i nienaruszalność nie tylko raz obranego dla fundacji celu, ale również przeznaczonych na jego realizację środków. Brak znaczących zysków z działalności gospodarczej w odniesieniu do organizacji pożytku publicznego, może także wynikać z takiej konstrukcji uod-ppiw i zwolnień podatkowych w odniesieniu do działalności pożytku
publicz-nego (art. 17 ust. 1 pkt 6 c uopdoop), która zachęca do przerzucania docho-dów z działalności gospodarczej do działalności pożytku publicznego, a kosztów w odwrotną stronę.