Pomimo sporej różnorodności w określaniu przesłanek uchylenia wyroku sądu polubownego, analiza wewnętrznych regulacji poszczególnych państw po-zwala na wyodrębnienie pewnych powtarzających się grup okoliczności, wspól-nych dla poszczególwspól-nych porządków prawwspól-nych, co do których z dużym prawdo-podobieństwem można przyjąć, że ich wystąpienie będzie stanowić podstawę do uchylenia wyroku sądu polubownego58 w każdym układzie procesowym.
Warto przy tym podkreślić, iż okoliczność, będąca podstawą do uchyle-nia wyroku sądu polubownego, może być różnie kwalifi kowana przez ustawę danego państwa. Przykładowo, brak zdolności arbitrażowej stanowi podstawę uchylenia wyroku sądu polubownego, określoną w art. 1059 ust. 2 pkt. 2 a) niemieckiej procedury cywilnej (ZPO). Jak wskazują komentatorzy, w podsta-wach uchylenia wyroku sądu polubownego, określonych w art. 68 angielskiej Arbitration Act z 1996 r., który wymienia wady proceduralne, przesłanka taka nie została wyartykułowana59. Natomiast brak zdolności arbitrażowej prowadzi do nieważności zapisu na sąd polubowny, tym samym jest to podstawa do uchy-lenia wyroku sądu polubownego w oparciu o art. 67 Arbitration Act, który okre-śla jako podstawę do uchylenia wyroku sądu polubownego brak kompetencji tego sądu do rozstrzygnięcia sprawy. Ewentualnie, brak zdolności arbitrażowej można uznać za podstawę uchylenia wyroku sądu polubownego na tej podsta-wie, że narusza to porządek publiczny60.
Katalog przesłanek uchylenia (unieważnienia) orzeczenia sądu arbitra-żowego przez sąd polubowny zwykle zbliżony jest do art. 34 ust. 2 Ustawy Mo-delowej UNCITRAL, przy czym poszczególne państwa wykazują się niekiedy dużą różnorodnością przyjętych rozwiązań. W związku z tym wskazać można na:
58 Przesłanki ustalenia nieważności/nieistnienia wyroku sądu polubownego
mieszczą się w przesłankach uchylenia wyroku sądu polubownego w państwach, które nie wyodrębniają takiego katalogu podstaw kwestionowania wyroku.
59 Przesłanka braku zdolności arbitrażowej stanowi natomiast, zgodnie z art. 103
Arbitration Act, podstawę do odmowy wykonania zagranicznego wyroku sądu polubow-nego.
1. Brak zdatności arbitrażowej, czyli sytuacja, w której jedna ze stron umowy o arbitraż nie była zdolna do czynności prawnych lub nie mia-ła zdatności arbitrażowej. Przesmia-łankę tę artykułuje np. § 1059 ust. II pkt 1 a) niemieckiego ZPO, art. 44 ust. 1 japońskiej ustawy arbitrażo-wej, § 611 ust. 2 pkt. 7 austriackiego ZPO.
2. Naruszenie zasady równości stron, czyli sytuacja, w której jedna ze stron np. nie została należycie powiadomiona o mianowaniu arbitra lub o postępowaniu arbitrażowym albo też z innego powodu nie mo-gła dochodzić swoich praw. Zasadę tę przewiduje chociażby art. 1074 ust. II lit. g belgijskiego kpc, art. 1484 francuskiego kpc, art. 33 angiel-skiego Arbitration Act, art. 44 ust. 3 japońskiej ustawy arbitrażowej. Także na gruncie prawa amerykańskiego (art. 10 a amerykańskiego Arbitration Act) naruszenie procedury, które skutkuje w zachwia-niu równości stron, jest przesłanką do uchylenia wyroku. W prawie niemieckim zasada ta wyrażona jest w art. 1042 niemieckiego ZPO, a sankcjonuje ją § 1059 ust. II pkt 1 b) i c) ZPO. Zgodnie z art. 190 ust. 2 lit. d szwajcarskiego IPRG, naruszenie zasady równości stron oraz prawa do bycia wysłuchanym w postępowaniu kontradyktoryj-nym prowadzi do uchylenia wyroku sądu polubownego. Nieprze-strzeganie w toku postępowania arbitrażowego zasady kontradykto-ryjności stanowi podstawę do uchylenia decyzji arbitrów na podstawie art. 8083 ust. 2 f) włoskiego kodeksu postępowania cywilnego. Z ko-lei § 594 ust. 2 zd. 1 austriackiego ZPO przewiduje, że strony musza być przed sądem polubownym równo traktowane. Podobnie, zgodnie z art. 34 ust. 2 lit. a ii) Ustawy Modelowej UNCITRAL można żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, jeśli strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra. Sytuacja, w której sąd polu-bowny nie respektował zasady kontradyktoryjności, stanowi podsta-wę do uchylenia wyroku sądu polubownego na podstawie art. 1492 ust. 4 francuskiego CPC.
3. Orzeczenie dotyczy sporu niewymienionego w umowie o arbitraż lub przekracza zakres umowy o arbitraż albo klauzuli arbitrażowej. Prze-słankę tę artykułuje np. § 1059 ust. II pkt 1 d) niemieckiego ZPO, zgodnie z którym uchyleniu ulega wyrok arbitrażowy, gdy spór, któ-ry rozstrzyga, nie jest wspomniany w umowie arbitrażowej albo nie podpada pod postanowienia klauzuli arbitrażowej, albo zawiera roz-strzygnięcia, które przekraczają granice zapisu arbitrażowego. Podob-ną regulację przewiduje § 611 ust. 2 pkt 3 austriackiego ZPO. Brak właściwości sądu arbitrażowego, jak też przekroczenie przez ten sąd
poza zakres pozwu lub nieobjęcie wszystkich kwestii poddanych pod rozstrzygnięcie trybunału stanowi podstawę do uchylenia jego wyro-ku na podstawie art. 190 (2) (lit. b i c) szwajcarskiego IPRG. Podjęcie przez arbitrów decyzji co do sporu nieobjętego umową o arbitraż lub rozstrzygnięcie w wyroku o roszczeniach nieobjętych umową o arbi-traż, pod warunkiem, że strona w toku postępowania arbitrażowego zgłaszała zarzuty, iż wnioski strony przeciwnej dotyczą roszczeń wy-kraczających poza zakres umowy o arbitraż, a także gdy w wyroku rozstrzygnięto co do meritum spór, który nie mógł być merytorycznie rozstrzygnięty, stanowi podstawę do uchylenia decyzji arbitrów przez sąd państwowy na podstawie art. 8083 ust. 2 b) i art. 829 ust. 1 pkt 4 włoskiej ustawy procesowej. Podobną zasadę wyraża art. 44 ust. 4 ja-pońskiej ustawy arbitrażowej. Sytuacja, w której sąd polubowny roz-strzygnął sprawę, nie biorąc pod uwagę zadania, które zostało mu po-wierzone, stanowi podstawę do uchylenia wyroku sądu polubownego na podstawie art. 1492 ust. 3 francuskiego CPC. Brak kompetencji sądu polubownego do rozpoznania sprawy bądź jej przekroczenie sta-nowi podstawę do uchylenia orzeczenia sądu polubownego zgodnie z art. 67 angielskiego Arbitration Act61.
4. Naruszenie przez sąd polubowny określonych przez strony zasad postę-powania. Powszechnie aprobowaną zasadą, która musi być przestrzega-na w trakcie postępowania przed sądem polubownym, jest branie pod uwagę zasad postępowania ustalonych przez strony. Okoliczność ta na podstawie art. 36 ust.1 lit. a ii) Ustawy Modelowej UNCITRAL stanowi podstawę odmowy uznania lub wykonania orzeczenia arbitrażowego. Jej naruszenie ma miejsce również wówczas, gdy utworzenie sądu arbitra-żowego lub postępowanie arbitrażowe nie było zgodne z porozumieniem stron lub, że w razie braku takiego porozumienia utworzenie sądu lub postępowanie było niezgodne z przepisem powszechnie (bezwzględnie) obowiązującym (aczkolwiek wiele ustawodawstw traktuje niewłaściwe ukonstytuowanie się sądu polubownego jako odrębną przesłankę uchy-lenia wyroku – tak np. § 1059 ust. 2 pkt.1 lit. d pierwsza alternatywa niemieckiego ZPO, § 611 ust. 2 pkt 4 austriackiego ZPO, art. 190 ust. 2 lit. a szwajcarskiego IPGR, 44 ust. 2 japońskiej ustawy procesowej).
61 Na tej podstawie Sąd Najwyższy Anglii orzeczeniem z dnia 3 października
2010r. oddalił kasację Tourism Holding Company, od wyroku sądu apelacyjnego, który uchylił wyrok sądu polubownego, w którym Trybunał Arbitrażowy ICC w Paryżu zasądził na jego rzecz od rządu Pakistanu kwotę 20 mln USD, por. orzeczenie opubl. na http:// www.supremecourt.gov.uk/decided-cases/docs/UKSC_2009_0165_Press Summary.pdf.
Stosownie do § 1059 ust. 2 pkt 1 lit. d) niemieckiego ZPO wyrok sądu polubownego podlega uchyleniu w przypadku, gdy postępowanie ar-bitrażowe nie odpowiadało m.in. umowie stron i fakt ten miał wpływ na wydane rozstrzygnięcie. Również prawa angielskie i amerykańskie przewidują kontrolę sądu państwowego nad przestrzeganiem przez sąd polubowny ustaleń stron odnośnie do procedury. W przypadku stwier-dzenia uchybienia w tym zakresie, mowa jest o misconduct. Zgodnie z art. 68 angielskiego Arbitration Act z 1996 r., strona może po zawia-domieniu drugiej strony i trybunału arbitrażowego wnieść odwołanie od wyroku arbitrażowego, jeśli podstawą są poważne naruszenia dotyczące trybunału, procedury lub wyroku. Niezastosowanie przez arbitrów re-guł narzuconych przez strony jako warunków ważności decyzji stanowi podstawę do uchylenia decyzji arbitrów przez włoski sąd państwowy na podstawie art. 8083 ust. 2 e) włoskiego kpc. Nieprawidłowe utworzenie sądu polubownego stanowi przesłankę do uchylenia wyroku sądu arbi-trażowego według art. 1492 ust. 2 francuskiego CPC.
5. Orzeczenie arbitrażowe nie zostało wydane na podstawie ważnej umo-wy na sąd polubowny (umowa ta jest nieważna wedle prawa, któremu strony ją poddały) albo w razie braku wskazówki w tym względzie we-dle prawa danego państwa. Tytułem przykładu należy wskazać w tym miejscu na § 1059 ust. II pkt 1 lit. a druga alternatywa niemieckiego ZPO, w myśl którego wyrok sądu polubownego podlega uchyleniu, je-śli nie został wydany na podstawie ważnej umowy na sąd polubowny. Podobne regulacje znajdują się w belgijskim prawie arbitrażowym, jak również we włoskim Kodeksie postępowania cywilnego w art. 8083
ust. 2 a) i art. 829 ust. 1 pkt 1 włoskiego kpc.), § 611 ust. 2 pkt 1 pierwsza alternatywa austriackiego ZPO, art. 190 ust. 2 lit. b IPRG. W przypadku gdy sąd polubowny błędnie przyjął, że jest właściwy do rozpoznania sprawy lub błędnie przyjął, że nie jest właściwy do rozpoznania sprawy, stanowi to podstawę do uchylenia wyroku sądu polubownego w świetle zasad francuskiej procedury cywilnej (art. 1492 ust. 1 CPC). Według art. 32 angielskiego Arbitration Act wyrok sądu polubownego nie może być wykonany, gdy nie został wydany na podstawie umowy o sąd polubowny, zaś zgodnie z § 10 lit. d) amery-kańskiego Arbitration Act (USAA), wyrok sądu polubownego podle-ga uchyleniu, jeżeli sąd polubowny przekroczył swoją kompetencję do rozpoznania sprawy lub sprawę rozstrzygnął, mimo braku umowy na sąd polubowny. Powyższe znajduje również odzwierciedlenie w pra-wie konwencyjnym.
Ponadto najczęstszymi przypadkami, w których sąd państwowy uchyla orzeczenie sądu polubownego niezależnie od treści podniesionych zarzutów, są:
1. spór nie mógł być, zgodnie z prawem danego państwa, rozstrzyga-ny przez sąd polubowrozstrzyga-ny. Przesłankę tę artykułuje np. § 1059 ust. II pkt 2 lit. a) niemieckiego ZPO, § 611 ust. 2 pkt 7 niemieckiego ZPO, art. 190 ust. 2 lit. b IPRG;
2. orzeczenie narusza porządek publiczny danego państwa. Przesłan-kę tę artykułuje np. § 1059 ust. II pkt 2 b) niemieckiego ZPO, § 611 ust. 2 pkt. 8 austriackiego ZPO, art. 190 ust. 2 lit. e szwajcarskiego Prawa prywatnego międzynarodowego. W każdym przypadku można zaskarżyć wyrok z powodu sprzeczności z porządkiem publicznym na podstawie art. 829 ust. 3 zd. 2 włoskiego kpc. oraz art. 44 ust. 6 ja-pońskiej ustawy arbitrażowej, art. 1492 ust. 5 francuskiego CPC.