Na przełomie XX i XXI wieku największe miasta polskie doświad-czyły głębokich przemian demograficznych, które przejawiły się na wielu płaszczyznach: w zakresie ruchu naturalnego, migracji oraz struktur demo-graficznych. Przemiany te miały najczęściej podobny charakter, jednakże w poszczególnych miastach przebiegały z różnym nasileniem, a dotyczyło to zwłaszcza zjawisk z zakresu ruchu naturalnego ludności.
Na początku lat 90. największe miasta różniły się znacznie w zakresie poziomu rozrodczości i umieralności, jednakże w kolejnych latach natężenie tych procesów sukcesywnie się wyrównywało, a w 2012 r. wielkość współ-czynnika urodzeń i zgonów we wszystkich badanych miastach była niemal identyczna. W tym zakresie na tle pozostałych miast wyraźnie wyróżniał się Wrocław. Miasto, które w 1990 r. odznaczało się najwyższym współczynni-kiem przyrostu naturalnego, od 2004 r. stało się miastem o najniższym po-ziomie tego parametru (wraz z Łodzią, w której w badanym okresie przyrost naturalny był najniższy). Można zatem stwierdzić, że we Wrocławiu miały miejsce najbardziej niekorzystne, na tle pozostałych największych miast, przemiany w zakresie ruchu naturalnego.
Znacznie lepiej można ocenić pozycję Wrocławia w odniesieniu do procesów migracyjnych. Stolica Dolnego Śląska była niezmiennie atrak-cyjnym miejscem dla migrantów i prawie w całym badanym okresie (z wyjąt-kiem lat 2006 i 2007) saldo migracji było tu dodatnie. Wrocław zawdzięczał to przede wszystkim relatywnie dużemu napływowi ludności, który utrzymywał się na stabilnym poziomie, a od 2004 r. wykazywał nawet tendencję wzrosto-wą. Dodatnie saldo migracji utrzymywane było mimo wzrostu odpływu mi-gracyjnego związanego z intensywnymi procesami suburbanizacji w strefie podmiejskiej Wrocławia.
Dzięki dodatniemu saldu migracji, które w badanym okresie łagodziło skutki ujemnej wartości przyrostu naturalnego, Wrocław odnotował tylko nie-wielki (niecałe 2%) spadek liczby mieszkańców, ponadto wyróżniał się jedno-kierunkowym trendem i bardzo stabilnym tempem zmian. W pozostałych ana-lizowanych miastach ubytki ludności były znacznie większe (Łódź, Poznań) lub doszło do odwrócenia trendu spadkowego na wzrostowy (Kraków i Warszawa).
Struktura demograficzna mieszkańców badanych miast w 2012 r. wy-kazywała cechy społeczeństwa starzejącego się. W latach 1990–2012 wartość mediany wieku dla Wrocławia wzrosła o około 5 lat i osiągnęła prawie 40 lat (podobne wartości odnotowano w Poznaniu i Krakowie). Jednak najwyż-sze tempo wzrostu tego parametru miało miejsce w Łodzi (wzrost z 37,7 lat do 43,9 lat). Postępujący proces starzenia jeszcze mocniej zaznaczy się w
la-tach 2012–2035. Mediana wieku dla badanych miast wzrośnie w tym okresie średnio aż o 7–8 lat. W dalszym ciągu dość wyraźnie widoczny będzie wyż-szy stopień zaawansowania procesu starzenia w subpopulacji kobiet.
Należy podkreślić niekorzystne (także w kontekście starzenia się ba-danej ludności miast) zmiany w liczebności dwóch skrajnych ekonomicznych grup wieku (przedprodukcyjnej i poprodukcyjnej). W okresie 22 lat (od 1990 do 2012) odnotowano we Wrocławiu jednocześnie silnie zaznaczający się spadek udziału osób w wieku przedprodukcyjnym (z 25,0% do 14,8%) oraz wyraźny wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym (z 13,2% do 20,8%).
Według prognozy opracowanej dla lat 2011–2035 udział osób w wieku przed-produkcyjnym we Wrocławiu utrzyma się na niemal niezmienionym pozio-mie (14,8% – 14,7%). Z kolei udział osób w wieku poprodukcyjnym zwiększy się z 20,8% do 25,5%. W 2035 r. w czterech analizowanych miastach (Wroc-ławiu, Poznaniu, Krakowie i w Warszawie) udział osób w grupach: przedpro-dukcyjnej, produkcyjnej i poprodukcyjnej w dużym stopniu nawiązywał bę-dzie do proporcji: 15, 60 i 25. Efektem tego bębę-dzie utrzymywanie się w tych miastach współczynnika obciążenia demograficznego na niemal identycznym poziomie – ok. 67–68. Porównania struktury demograficznej wyżej omawia-nych miast mogą w dużym stopniu świadczyć o upodabnianiu się tych popu-lacji. Tego samego nie można powiedzieć o Łodzi. W tym przypadku można dostrzec wyraźne odstępstwa od tej proporcji (13, 56 i 31). Następstwem tego jest prognozowany na jeszcze mniej korzystnym poziomie współczynnik ob-ciążenia ekonomicznego (78).
Struktury ludności Wrocławia i pozostałych analizowanych miast we-dług płci i wieku wykazują cechy charakterystyczne dla piramidy regresyw-nej. Oznacza to, że są podcięte u jej podstawy, czyli w obrębie najmłodszych roczników. Ponadto analizowane struktury wykazują wyraźne nieregular-ności wyrażające się odmienną liczebnieregular-nością poszczególnych grup wieku, co wiąże się z występującymi po sobie wyżami i niżami demograficznymi. Jeśli sprawdzą się prognozy opracowane przez GUS, w strukturach demograficz-nych analizowademograficz-nych miast pogłębią się widoczne już od kilkunastu lat cechy piramidy regresywnej.
Największe miasta polskie są bardziej sfeminizowane niż miasta ogó-łem. Wrocław, podobnie jak Kraków, w badanym okresie (1990–2012) odno-tował wzrost wartości współczynnika feminizacji ze 110 do 114,5. Niezmien-nie od wielu lat największy udział kobiet w ludności ogółem mają Łódź i War-szawa. W miastach tych współczynnik feminizacji kształtował się w 2012 r.
odpowiednio na poziomie 120 i 118. Zgodnie z przewidywaniami prognozy sporządzonej przez GUS do 2035 r. omawiany współczynnik (pomijając Po-znań) pozostanie na niemal niezmienionym poziomie.
Literatura
abramowska-kmon a., 2011. o nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludno-ści. Studia Demograficzne 1(159), 3–22.
Cetwiński m., 1992. Dzieje Wrocławia w datach. Wydaw. Wratislavia, Wrocław.
Długosz Z., 1988. Próba określenia stanu i tempa zmian starości demograficznej Polski w latach 1975–1995 w ujęciu przestrzennym w świetle wybranych mierników. Wiadomości Staty-styczne, 3(43).
Górecka S., kozieł R., 2004. Procesy demograficzne w największych miastach Polski w okre-sie transformacji. W: J. Słodczyk (red.), Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast. Wydaw. Uniwersytetu opolskiego, opole.
Grochowski m., 2010. miasto a funkcjonalny obszar zurbanizowany – nowy wymiar funkcjono-wania miasta. W: P. kryczka, J. Bielecka-Prus (red.). Przemiany miast polskich po 1989. Wyż-sza Szkoła Przedsiębiorczośći i administracji, Lublin.
kotowska I.e, 2007. Uwagi o polityce rodzinnej w Polsce w kontekście wzrostu dzietności i za-trudnienia kobiet. Polityka Społeczna 8.
kurek S., 2002. Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce w układzie miast i gmin w okresie 1988–1998. W: J.T. kowaleski, P. Szukalski (red.). Proces starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania. I kongres Demograficzny w Polsce, Sesja problemowa, łódź, 6–7 czerwca 2002, Zakład Demografii Uniwersytetu łódzkiego, 96–105.
kurek S., 2011. Zmiany w strukturze wieku ludności w miastach Polski na tle procesów subur-banizacji. W: J. Słodczyk, Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski. Studia miejskie 3.
kurkiewicz J., 2008. Teoria drugiego przejścia demograficznego jako koncepcja wyjaśniająca przemiany zachowań demograficznych społeczeństwa rozwiniętego. W: J. kurkiewicz, B. Podolec (red.). Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania procesów ludnościowych i kształtowania się potrzeb. Prace z zakresu statystyki i demografii 1, krakowskie Towa-rzystwo edukacyjne – oficyna Wydawnicza afm, kraków.
Lisowski a., Grochowski m., 2008. Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy i konse-kwencje. W: k. Saganowski, m. Zagrzejewska-fiedorowicz, P. Żuber (red.), Ekspertyzy do Koncepcji Zagospodarowania Przestrzennego Kraju, tom 1. ministerstwo Rozwoju Re-gionalnego, Warszawa.
majdzińska a., 2011. Procesy demograficzne w średnich i dużych miastach Polski – podobieństwa i różnice oraz próby klasyfikacji. Studia Ekonomiczne 95/11, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, Uniwersytet ekonomiczny, katowice.
Petryszyn J., 2002. Rozwój demograficzny dużych miast w Polsce. W: J. Słodczyk (red.), Demo-graficzne i społeczne aspekty rozwoju miast. Wydaw. Uniwersytetu opolskiego, opole.
Prognoza dla powiatów i miast na prawie powiatu oraz podregionów na lata 2011–2035, 2011.
old.stat.gov.pl/gus/5840_11752_PLk_HTmL.htm.
Roczniki Demograficzne GUS, 1991–2013. GUS, Warszawa.
Smętkowski m, Jałowiecki B., Gorzelak G., 2009. obszary metropolitalne w Polsce: Problemy rozwojowe i delimitacja, Raporty i Analizy EUROREG 1/2009, Centrum europejskich Stu-diów Regionalnych i Lokalnych eURoReG, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Sytuacja demograficzna Polski. Raport, 2011–2012. Rządowa Rada Ludnościowa, Zakład Wy-dawnictw Statystycznych, Warszawa.
Szukalski P., 2010. Starzenie się ludności łodzi na tle największych polskich miast od początku XX wieku. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica 35, 103–125.
Tomczak P., Górecka S., 2013. Zróżnicowanie przestrzenne struktury demograficznej na obsza-rach wiejskich w Polsce. W: m. Wójcik (red.), Regionalny wymiar przemian polskiej wsi.
Studia obszarów wiejskich 34, Warszawa, 57–69.
Węcławowicz G., łotocka m., Baucz a., 2010. Rozwój miast w Polsce. Raport wprowadzający Ministerstwa Rozwoju Regionalnego opracowany na potrzeby przygotowania przeglądu OECD krajowej polityki miejskiej w Polsce. URL: www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poli-tyka_regionalna/rozwoj_miast/strony/rozwoj_miast.aspx.
Agnieszka Lisowska, Patrycja Jędrzejewska, Wojciech Jurkowski, Arkadiusz Ochmański, Marta Ręgorowicz, Krzysztof Stadniczuk
Uniwersytet Wrocławski
Geograficzne uwarunkowania przestępczości na przykładzie Wrocławia
Streszczenie: Przestępczość jest ważnym zjawiskiem społecznym, wystę-pującym w każdym społeczeństwie i stanowiącym jednocześnie jeden z nie-zwykle istotnych problemów w skali całego świata. Zjawisko to może być rozpatrywane pod różnymi względami, jednak z punktu widzenia geografii zasadna będzie analiza w aspekcie przestrzennym. Jak się okazuje, miasto, będąc zbiorowiskiem ludności, de facto heterogenicznej pod różnymi wzglę-dami, powoduje, że jest znakomitym środowiskiem do powstawania różnych negatywnych zjawisk, w tym także tu omawianego. Celem opracowania jest analiza zróżnicowania przestrzennego przestępczości na terenie Wrocławia w latach 2007–2013. Szczegółowym rozważaniom zostało objęte pięć grup przestępstw: zabójstwa, pobicia, gwałty, kradzieże samochodów oraz rozboje.
Autorzy artykułu zastosowali metodę analizy danych statystycznych uzyska-nych z Głównego Komisariatu Policji we Wrocławiu w podziale na 10 obsza-rów działania komisariatów rejonowych. Sporządzono tabele zawierające licz-by bezwzględne przestępstw, wykresy obrazujące dynamikę zjawiska w ba-danym okresie oraz kartodiagramy dotyczące zjawiska w rozbiciu na obszary miasta podlegające poszczególnym komisariatom.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zróżnicowania przestrzennego przestępczości na przykładzie Wrocławia. Analizowano na-stępujące rodzaje przestępstw: zabójstwa, zgwałcenia, pobicia, kradzieże sa-mochodu oraz rozboje. Dane pozyskano dzięki uprzejmości Komendy Wo-jewódzkiej Policji we Wrocławiu. Okres analizy obejmuje lata 2007–20131,
1 Rok 2013 w momencie pozyskania danych obejmuje liczbę przestępstw do statystycznie zakończonego miesiąca listopada, wskazany okres dotyczy ogólnej liczby przestępstw;
obszar badań to miasto Wrocław w rozbiciu na tereny podlegające poszcze-gólnym komisariatom. W ramach niniejszej analizy skupiono się na struktu-rze pstruktu-rzestępstw w kontekście pstruktu-rzeststruktu-rzennym celem odpowiedzi na pytanie o czynniki powodujące zjawisko oraz wskazanie na konkretne zależności.
1. Wprowadzenie
Geografia przestępczości to stosunkowo młoda dziedzina, jeśli cho-dzi o badania prowadzone w tym zakresie. Do pewnego momentu można po-wiedzieć, że wręcz obca geografom, za to bliższa socjologom, kryminologom czy prawnikom. Zbiór negatywnych zjawisk związany z funkcjonowaniem społeczeństwa w sposób oczywisty interesował głównie naukowców zajmu-jących się naukami społecznymi. Zainteresowanie przestępczością w zakresie przestrzennym, a zatem i geograficznym, nastąpiło dopiero z końcem lat 70.
XX wieku, wraz z początkiem badań nad natężeniem i czynnikami przestęp-czości w miastach i regionach (Chojnicki 1999). Badania przestępprzestęp-czości doty-czyły głównie miast, które stanowią swoiste skupisko ludności, a więc także wszelkich zjawisk związanych z jej funkcjonowaniem (Bogacka 2009). Duże znaczenie dla przemian o charakterze społecznym miały przemiany ustrojowe.
Narastanie problemów związanych z nierównościami, rozwarstwieniem spo-łecznym: bogactwem z jednej strony, a biedą z drugiej, spowodowały rozwój negatywnych zjawisk społecznych (Mordwa 2012). Biorąc pod uwagę stępczość jako zjawisko negatywne istotne będzie określenie rozmiarów prze-stępczości, a więc liczby zdarzeń określonych jako przestępstwo w konkret-nym czasie, nasilenia zjawiska, a zatem nasycenia danej zbiorowości takimi zdarzeniami, dynamiki przestępczości, a także struktury zjawiska (Błachut, Gaberle, Krajewski 2007). W kontekście geograficznym ważne będzie również umiejscowienie zjawiska w przestrzeni, a następnie rozpatrzenie przestępczo-ści w zakresie czynników ją generujących i skutków, jakie powoduje.
W Polsce przestępczość charakteryzuje się zdecydowanie zróżnicowa-niem przestrzennym pod względem liczby przestępstw. W latach 2008–2011 występowanie największej liczby przestępstw stwierdzono na terenie pod-regionów obejmujących największe miasta, a mianowicie w podregionach:
Warszawie (57,5 tys.), katowickim (40,3 tys.), trójmiejskim (37,8 tys.), Wroc-ławiu (35,5 tys.), Krakowie (33,3 tys.), Łodzi (28,4 tys.), Poznaniu (27 tys.), sosnowieckim (26,6 tys.) oraz bydgosko-toruńskim (25,3 tys.). Najmniejszą liczbę przestępstw odnotowano natomiast w Polsce wschodniej, w podregio-nach: suwalskim (6,4 tys.), przemyskim (6,9 tys.), ełckim (7,2 tys.), bialskim
przestępstwa w rozbiciu na poszczególne rodzaje analizowano w latach 2000–2012.
(7,6 tys.), krośnieńskim, łomżyńskim i puławskim. Okazuje się zatem, że naj-bardziej zagrożonymi obszarami wyróżniały się duże miasta polskie, jak rów-nież obszary położone Polsce północnej oraz zachodniej. Najmniej narażona na to negatywne zjawisko była Polska wschodnia (Mordwa 2003).
Rozpatrywanie przestępczości w odniesieniu do miast ma swoje uza-sadnienie w literaturze przedmiotu. Otóż zarówno według Mordwy (2003), jak i Hołysta (2007), największa koncentracja przestępczości następuje właśnie w miastach i to de facto one właśnie ją generują. Miasto, będące swoistym zbio-rowiskiem ludności, niejednolitej pod różnymi względami, jest znakomitym podłożem do wytworzenia tego rodzaju negatywnych zjawisk. Jego charak-ter ze względu na występowanie przestępczości można rozpatrywać w dwóch aspektach, a mianowicie ze względu na stosunki charakteryzujące społeczeń-stwo miejskie: zwiększona anonimowość, obojętność, oraz ze względu na więk-sze możliwości popełnienia przestępstwa związane z mieszkaniem w mieście (Hołyst 2007). W opracowaniach dotyczących problematyki związanej z prze-stępczością zwraca się uwagę na różne czynniki generujące przestępczość.
Do najważniejszych z nich zalicza się z pewnością: gęstość zaludnienia, udział kobiet i nieletnich w ogólnej liczbie ludności, poziom urbanizacji, bezrobocie, ubóstwo, poziom zamożności oraz warunki życia (Bogacka 2009).
Nie ulega wątpliwości, że gęstość zaludnienia jest istotnym czynni-kiem mającym wpływ na zwiększenie liczby przestępstw (Walmsley, Lewis 1997). Poziom urbanizacji to kolejny czynnik, na który należy zwrócić uwa-gę przy rozpatrywaniu przestępczości, a o czym już wspominano. Miasta, skupiając ogromny kapitał ludzki o różnych cechach, stwarzają wiele moż-liwości do powstania i rozprzestrzeniania zjawiska. Wiąże się to głównie z funkcjonowaniem i strukturą społeczeństwa zamieszkującego obszary zur-banizowane, obojętnością, anonimowością, tzw. miejskim stylem życia, wy-stępowaniem zjawisk negatywnych- ubóstwa, patologii społecznych i innych czynników zmierzających do powstania przestępczości. Często wskazuje się także na udział kobiet w ogólnej liczbie ludności jako element mający wpływ na poziom przestępczości (Hołyst 2007). Nie pozostawia jednak wątpliwości fakt, że kobiety dużo rzadziej od mężczyzn są sprawczyniami przestępstw (Mydel, Kozimor 1989). Kolejnym coraz istotniejszym czynnikiem staje się udział osób nieletnich i młodych w ogólnej liczbie ludności, który niestety sprzyja zwiększeniu liczby przestępstw (Bogacka 2009). Do najbardziej za-grożonych przestępczością obszarów będą zatem należały te, które skupiają znaczną liczbę w określonym wieku. Uwagę należy w tym zakresie zwrócić na miasta akademickie, stanowiące zasadniczo jednocześnie duże aglomera-cje miejskie, gdzie dodatkowo powstawaniu zjawiska przestępczości sprzyjają jeszcze inne czynniki. Kolejną z wymienionych determinant jest z całą
pew-nością bezrobocie, które jest istotnym problemem każdego ośrodka miejskie-go ze względu skutki, jakie ze sobą niesie. Otóż dłumiejskie-gotrwałe pozostawanie bez pracy prowadzi z pewnością do ograniczenia możliwości zapewnienia sobie życia na odpowiednim poziomie. Co więcej zdarza się, że ludność bez-robotna już nawet nie poszukuje pracy, co powoduje pogorszenie jej sytuacji życiowej, a w konsekwencji skrajne ubóstwo. Skrajne ubóstwo czy w ogóle ubóstwo prowadzi do znacznego pogorszenia warunków życiowych, poczucia beznadziejności i narastania negatywnych zjawisk. W niektórych przypad-kach w miastach często można wyróżnić tzw. dzielnice biedy, w których poza ubóstwem zauważalne stają się różnego rodzaju patologie społeczne, takie jak alkoholizm, narkomania etc. Brak środków do życia, a już z całą pewnością na różnego rodzaju używki, stanowi przyczynek do pozyskania ich w sposób niezgodny z obowiązującym prawem, niezależnie od konsekwencji.
Przestępczość jest zdecydowanie jednym z poważniejszych zjawisk czy problemów funkcjonowania społeczeństwa. Jest to swoisty zbiór zdarzeń nazywanych przestępstwami. Należy jednak pamiętać, że w ramach tego zbioru można wyróżnić zasadniczo przestępczość ujawnioną, a zatem te zda-rzenia, o których informacje dotarły do organów ścigania, oraz przestępczość nieujawnioną, czyli te przestępstwa, które nie zostały zarejestrowane (Bła-chut, Gaberle, Krajewski 2007)