Przestrzeń miejska jest niejednorodna, składa się z jednostek ukształtowanych w różnych okresach morfologicznych, powstałych w wyniku oddziaływania zróżni-cowanych czynników. Przestrzeń różnicuje się ze względu na budowę zewnętrzną jak i wewnętrzną. Zróżnicowanie widoczne jest w genezie powstania zabudowy, jej wy-sokości, stylu architektonicznym, rozplanowaniu oraz pełnionych przez nią funkcji.
Na podstawie analizy przemian morfologicznych wyróżniono następujące etapy roz-woju morfologicznego miasta:
I. okres od momentu lokacji (około 1257 r.) do końca XVIII w., wówczas wy-kształcił się układ przestrzenny miasta lokowanego oraz przestrzennie wyodrębniły się przedmieścia, pozostałością po tym okresie w przestrzeni miejskiej jest układ głównych szlaków komunikacyjnych;
II. okres od XIX w. do wybuchu I wojny światowej, kiedy następowały przeob-rażenia przestrzeni w wyniku procesu industrializacji. Nastąpił intensywny rozwój miasta w kierunku południowo – zachodnim, pojawiły się uregulowania prawne do-tyczące planowania przestrzennego;
III. lata 1914 – 1945, czas odbudowy śródmieścia i ukształtowania jego współ-czesnej formy;
IV. lata 1945-1989, okres intensywnego rozwoju zabudowy wielorodzinnej, po-jawienie się osiedli mieszkaniowych z wielkiej płyty oraz planowego zagospodaro-wywania osiedli, dostosowanie arterii drogowych do wzmożonego ruchu samocho-dowego;
V. okres po 1989, charakteryzujący się wzmożonym ruchem inwestycyjnym, po-jawienie się w przestrzeni miejskiej wielkopowierzchniowych obiektów handlowych oraz nowoczesnych osiedli mieszkaniowych. Współcześnie przeobrażenia prze-strzeni, zwłaszcza w centralnej części miasta, zachodzą pod wpływem procesu rewi-talizacji.
Ze względu na zróżnicowanie funkcji w Kaliszu wyróżnić można następujące strefy funkcjonalne: centrum z przewagą funkcji mieszkaniowo – usługowych, osie-dla ościenne o przeważającej funkcji mieszkaniowej jednorodzinnej, osieosie-dla położone na zachód od centrum z przewagą funkcji mieszkaniowej wielorodzinnej oraz osiedla o charakterze przemysłowym, położone na północ i na południe od centrum miasta.
W obrębie tych stref występuje zróżnicowanie zabudowy. Warto podkreślić, że lewo-brzeżna część miasta jest bardziej rozwinięta i posiada lepiej wykształconą sieć ulic.
Związane jest to z ciążeniem miasta w kierunku południowo – zachodnim, które za-początkowało przyłączenie miasta do sieci kolejowej.
Badania wykazały, że układ drogowy jest najstarszym elementem morfologicz-nym i jego podstawy zostały wykształcone już w średniowieczu. Najmłodszym ele-mentem jest zabudowa, gdyż przeważająca część kaliskich budynków pochodzi z XX
w. Ponadto Kalisz, który należy do najstarszych miast w Polsce posiada zabudowę starówki, której średni wiek wynosi zaledwie około 100 lat.
W pierwszej fazie rozwoju miasta, która trwała do początków XIX w., głównym czynnikiem miastotwórczym było dogodne położenie na przecięciu szlaków handlo-wych, które umożliwiało swobodną wymianę towarów. Jednakże decydującym czyn-nikiem, który wywarł największy wpływ na rozwój i kształtowanie się miasta była industrializacja i późniejsze przyłączenie Kalisza do sieci kolejowej. Współcześnie największy wpływ na przeobrażenia przestrzeni miejskich ma proces rewitalizacji, w wyniku którego najczęściej następuje tylko zmiana fizjonomii jednostki morfolo-gicznej, bez ingerencji w jej rozplanowanie.
Przeprowadzona analiza dowodzi ponadto, że Kalisz wykazuje ciągłość rozwoju począwszy od czasów Cesarstwa Rzymskiego (w formie skupiska osad), poprzez wczesnośredniowieczny ośrodek (gród na Zawodziu) aż po miasto lokowane, które stało się podstawą współczesnego ośrodka miejskiego. Najbardziej widoczną pozo-stałością po wcześniejszych etapach rozwoju jest zachowany w śródmieściu układ przestrzenny, charakterystyczny dla miast lokowanych w średniowieczu.
Literatura
Chmielewska M., 2010a: Koncepcje M.R.G. Conzena w badaniach przekształceń przestrzeni miejskiej mia-sta przemysłowego. W: „Stare i nowe” problemy badawcze w geografii społeczno-ekonomicznej.
Z. 1. Red. S. Sitek. Sosnowiec, Polskie Towarzystwo Geograficzne: Oddział Katowicki, Uniwer-sytet Śląski: Wydział Nauk o Ziemi, s. 15–21.
Conzen M.R.G., 1960: Alnwick, Northumberland. A Study in Townplan Analysis. London, The Institute of British Geographers.
Conzen M.R.G., 1962: The Plan Analysis of an English City Center (Newcastle upon Tyne). W: Proceedings of the International Geographical Union Symposium in Urban Geography. Red. K. Norborg. W:
„Lund Studies in Geography. Human Geography”. Nr 24. Lund, C.W.K. Gleerup, s. 383–414 Conzen M.R.G., 1966: Historical townscapes in Britain. A problem in applied geography. W: Northern
ge-ographical essays in honour of G.H.J. Daysh. Red. J.W. House. Newcastle upon Tyne, Oriel Press, s. 56–78.
Conzen M.R.G., 1968: The Use of Town Plans in the Study of Urban History. W: The Study of Urban History. Red. H.J. Doys. London, Edward Arnold, s. 127–130.
Dziewoński K., 1947: Przeobrażenia osadnictwa miejskiego w Polsce. „Czasopismo Geograficzne”, t. 18, z. 1–4.
Dziewoński K., 1962: Zagadnienia typologii morfologicznej miast w Polsce. „Czasopismo Geograficzne”, t.
33, s. 441–457.
Gieysztor A., 1960: Osiemnaście wieków Kalisza: studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego (Vol. 1). Wydawn. Poznańskie.
Golachowski S., 1956b: Głos w dyskusji nad genezą rozplanowania średniowiecznego Wrocławia. „Kwar-talnik Architektury i Urbanistyki”, t. 1, s. 67–78
Golachowski S., 1957: Studia historyczno-geograficzne nad Wrocławiem na przełomie XVIII i XIX w. W:
„Sprawozdanie Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”. Seria A. T. 12, s. 3–8.
Golachowski S., 1969: Studia nad miastami i wsiami śląskimi. Opole, PWN, Instytut Śląski.
Koter M., 1969: Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej. Warszawa, PWN.
Koter M., 1974b: Zagospodarowanie przestrzenne obszaru obecnej Łodzi u schyłku okresu przedprzemy-słowego. W: „Rada Naukowa przy Prezydencie m. Łodzi. Materiały i Studia”. T. 4. Łódź.
Koter M., 1976b: Relikty osadnictwa średniowiecznego w planie współczesnej Łodzi. „Przegląd Geogra-ficzny”, t. 48, z. 4, s. 667–687
Koter M., 1980: Rozwój przestrzenny i zabudowa miasta. W: Łódź. Dzieje miasta. T. 1. Red. R. Rosin.
Warszawa–Łódź, PWN, s. 148–191.
Koter M., 1994: Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teore-tyczne morfologii miast. W: Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Materiały konferencyjne. Red. M. Koter, J. Tkocz. Toruń–Łódź, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Uniwersy-tet Łódzki, s. 23–32.
Koter M., Kulesza M., 2008: Zastosowanie metod conzenowskich w polskich badaniach morfologii miast.
W: Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej. Red.
M. Kulesza. Łódź, Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego, s. 257–272.
Koter M., Kulesza M., 2010: The study of urban form in Poland. „Urban Morphology”, t. 14.2, s. 111–120 Kulesza M., 2001: Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym. Dawne
województwa łęczyckie i sieradzkie. Łódź, Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego
Kulesza M., 2003: Rozwój przestrzenny i współczesna struktura morfogenetyczna Szadku. „Biuletyn Szad-kowski”, t. 3, s. 55–71.
Kulesza M., 2011: Zagadnienie morfogenezy i rozplanowania miast średniowiecznych w Polsce. Łódź, Wy-daw. Uniwersytetu Łódzkiego.
Liszewski S., 1997: Przestrzeń miejska i jej organizacja. W: Geografia, człowiek, gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70. rocznicę urodzin. Red. B. Domański, A. Jackowski. Kraków, Uni-wersytet Jagielloński: Instytut Geografii, s. 55-65
Liszewski S., 2012: Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich. W: Geografia urbanistyczna.
Red. S. Liszewski. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 207–253
Maik W., 2000: Pojęcie i rozwój miast. W: Wielka encyklopedia geografii świata. T. 19: Osadnictwo. Red.
A. Kostrzewski. Poznań, Wydaw. Kurpisz, s. 131–178.
Miszewska B., 1971: Analiza morfologiczna Opola. „Studia Społeczno-Ekonomiczne”, z. 2, s. 180–217 Miszewska B., 1996: Struktura morfologiczna peryferyjnych osiedli Wrocławia. W: „Acta Universitatis
Wra-tislaviensis”. „Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Wrocławskiego”. Seria B. T. 14, s.
53–61.
Miszewska B., 2009: Morfologia miast dolnośląskich. W: Dolny Śląsk. Studia Regionalne. Red. J. Łoboda.
W: „Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocław-skiego”. T. 10. Wrocław, Uniwersytet Wrocławski, s. 67–86.
Muratori S., 1959: Studi per una operante storia Urbana di Venezia. Roma, Instituto Poligraphico dello Stato
Muratori S., 1963: Architettura e civilta in crisi. Roma, Centro Studi di Staria Urbanistica.
Parysek J. J., 2015: Rewitalizacja miast w Polsce: wczoraj, dziś i być może jutro. Studia miejskie, (17), 9-25.
Pudełko J., 1960: Zagadnienie wielkości i proporcji rynków w badaniach nad rozplanowaniem miast śre-dniowiecznych. W: „Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocławskiej”. T. 36. Z. 4. Wrocław, PWN, s.
25–45.
Pudełko J., 1963: O analizie metrologiczno-geometrycznej planów osiedli średniowiecznych. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 8, z. 3–4, s. 287–295.
Pudełko J., 1967: Zagadnienie wielkości powierzchni średniowiecznych miast Śląska, Wrocław, Ossoli-neum.
Rusiński W., 1977: Dzieje Kalisza : praca zbiorowa
Summary:The contemporary image of the city has been shaped as a result of various processes taking place over the years. From the morphological point of view, changes can take place both in the physiognomy (external structure) and the spatial system of the city (internal structure). This study describes the transformation of the urban space of Kalisz. In the paper the Conzen’s method of plan analysis was applied. The research was based both on the analysis of city plans representing the various stages of the city's development, and on the historical monographs of Kalisz, to complete picture
of the evolution of urban space. The obtained results allowed for the identification of space transformations along with their causes. Morphological development of the city was divided into 5 stages.
Key words: morphology, city, urban space, transformations of space mgr Justyna Bartczak
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Zakład Zagospodarowania Przestrzennego ul. Kuźnicza 49/55, 50-138 Wrocław e-mail: justyna.bartczak@uwr.edu.pl dr inż. Paulina Dudzik-Deko
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Zakład Zagospodarowania Przestrzennego ul. Kuźnicza 49/55, 50-138 Wrocław e-mail: paulina.dudzik-deko@uwr.edu.pl
Anna Kamzol
Uniwersytet Wrocławski
Projektowanie zorientowane na człowieka (Human Centred Design) w planowaniu przestrzennym.
Streszczenie: Planowanie przestrzenne jako główny instrument prowadzenia polityki przestrzennej w swojej specyfice jest zorientowane na człowieka. Gospodarka prze-strzenna jako organizacja użytkowania przestrzeni w sposób bardzo praktyczny trak-tuje działania koncentrując się na człowieku-odbiorcy. Projektowanie zorientowane na człowieka (Human Centred Design) to podejście stosowane w projektowaniu i za-rządzaniu projektem włączające odbiorców w proces powstawania, odbioru i oceny przedsięwzięcia. Głównym celem podejścia Human Centred Design (HCD) jest uży-teczność wypracowanego projektu oraz skupienie się na potencjalnych użytkowni-kach.W artykule podjęto próbę zdefiniowania projektowania zorientowanego na czło-wieka w planowaniu przestrzennym. Przedstawiono tło, a także obecną praktykę pa-radygmatu. Podano korzyści płynące z projektowania zorientowanego na człowieka w prowadzeniu polityki przestrzennej.
Słowa kluczowe: projektowanie zorientowane na człowieka, społeczeństwo obywa-telskie, model konceptualny podejścia projektowania zorientowanego na człowieka
1. Wprowadzenie
Następujący w ciągu ostatnich dziesięcioleci dynamiczny rozwój wiedzy o społeczeństwie oraz towarzysząca temu perspektywa koncentracji nurtów projek-towania dla człowieka przyczyniły się do znacznego skupienia uwagi na projektowa-niu praktycznym, odpowiadającym na potrzeby człowieka-użytkownika. Kelley, za-łożyciel firmy projektowej IDEO oraz edukator projektowania, u progu XXI w. twier-dził, że weszliśmy wyżej w hierarchii potrzeb Maslova, zwiększając nacisk na pro-jektowanie zorientowane na człowieka. Zorientowane na użytkownika w podejściu do projektowania. Wiąże się to z projektowaniem zachowań i osobowości produktu (2002). Human Centred Design, czyli projektowanie zorientowane na człowieka to podejście do rozwiązywania problemów, które uwzględnia zaangażowanie ludzkiej perspektywy na wszystkich etapach projektowania. Filozofia Human Centred Design według IDEO opiera się na siedmiu sposobach myślenia: empatii (Empathy), optymi-zmie (Optimism), iteracji (Iteration), twórczej pewności siebie (Creative Confidence),
tworzeniu (Making), obejmowaniu niejednoznaczności (Embracing Ambiguity) i uczeniu się na błędach (Learning from Failure).
W polskiej literaturze przedmiotu Human Centred Design można znaleźć pod takimi hasłami jak: projektowanie zorientowane na człowieka, projektowanie zorien-towane na użytkownika. Jednak pozycje te dotyczą głównie sektoru IT i high-tech (Wichary 2002; Lis, Lis 2008).
W rozumieniu zagranicznym projektowanie zorientowane na człowieka jest podejściem do rozwiązywania problemów, powszechnie stosowanym w projektach zarządzania, także przestrzenią.