Protomiejski ośrodek, który funkcjonował na terenie dzisiejszego Kalisza zlo-kalizowany był na Zawodziu (gród wraz z podgrodziem) i Starym Mieście (osada targowa). Początkowo funkcjonowało jedynie grodzisko (około roku 850), następnie w najbliższym jego sąsiedztwie powstała osada o charakterze targowym, nieobronna, luźno zabudowana. W wyniku konfliktów zbrojnych i niekorzystnych zmian klima-tycznych osadnictwo na Zawodziu znacznie ograniczono w XIII w. Był to kres pierw-szego etapu urbanizacyjnego wczesnośredniowiecznego Kalisza.
Następny etap kształtowania się miejskości Kalisza stanowi zmiana lokaliza-cji grodu, która nastąpiła w latach 30. XIII w. Zasiedlono wówczas tereny nowego miasta. Zwieńczeniem tego etapu była lokacja miasta, której dokonano prawdopodob-nie w 1257 r. Nowe Miasto zlokalizowano na wyspie otoczonej ramionami Prosny, co przyczyniało się do zwiększenia obronności ośrodka. W początkowej fazie wyty-czono granice miasta, główne szlaki komunikacyjne oraz rynek. Zastosowano śląski schemat rozplanowania, gdyż miasto lokowano na prawie średzkim. Dzięki temu Ka-lisz posiada charakterystyczny owalny kształt, który uzyskano poprzez wytyczenie równolegle biegnących do siebie ulic, łączących się w miejscu przepraw przez rzekę.
Następnie dokonano parcelacji terenu, w centrum wytyczono prostokątny rynek,
z którego wyprowadzono ulice: z krótszych boków po dwie, natomiast z dłuższych po trzy. Lokalizacja ograniczona ramionami Prosny uniemożliwiała zastosowanie re-gularnego układu szachownicowego na obszarze całego miasta.
W drugiej połowie XIII w. miasto przybrało ostateczny kształt i zostało oto-czone drewniano – ziemnymi umocnieniami oraz bramami. W późniejszych latach zastąpiono dotychczasowe umocnienia murami miejskimi. Zgonie z ówczesnymi standardami lokalizowania budowli sakralnych, murowane kościoły Kalisza XIII w.
wybudowano na skraju miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie fortyfikacji, co miało na celu dodatkowe wzmocnienie murów obronnych. Zabudowania tworzyły diagonalną oś miasta. Kolejnym etapem wypełniania zabudową bloku śródmiejskiego była bu-dowa sukiennic i kramów, która miała miejsce w schyłkowych latach XIII w.
W XIV w. pierwsze zabudowania pojawiły się także poza murami miejskimi.
Były one nieliczne, wzdłuż głównych traktów wiodących do miasta. Był to początek kształtowania się przedmieść kaliskich. Początkowo funkcjonowały Przedmieście To-ruńskie (zwane również Warszawskim) oraz Przedmieście Wrocławskie i to tam sku-piona była zabudowa. Trzecim przedmieściem było Piskorzewie, stanowiło ono po-czątkowo zaplecze owocowo – warzywne dla miasta i jego mieszkańców.
Kolejne stulecia przyniosły dalszy rozwój miasta. Ze względu na położenie w dolinie rzeki, Kalisz otoczony ramionami Prosny miał ograniczone możliwości rozwoju terytorialnego. Intensywne przemiany zachodziły wewnątrz obszaru otoczo-nego murami miejskimi. Wolne place i przestrzenie zaczęły wypełniać się zabudową, drewniana zabudowa zastępowana została murowaną. Układ sieci ulic pozostał roz-budowany o ulice poprzeczne i zatylne, które uzupełniały dotychczas wykształcony plan miasta. Wraz z intensywną rozbudową miasta wewnątrz murów, przekształcenia zachodziły również poza murami miejskimi. Coraz liczniejsza zabudowa pojawiała się na przedmieściach, jednak proces przemian przestrzeni poza murami był mniej dynamiczny. Nowe budynki powstawały wzdłuż traktów w kierunku Wrocławia i To-runia. Utrudniony dostęp do miasta (ze względu na rzekę) możliwy był tylko dzięki mostom i to w pobliżu przepraw skupiona była zabudowa przedmieść kaliskich.
Materiały kartograficzne datowane na XVI w. nie są dostępne dla Kalisza po-mimo tego, schemat miasta ukształtowany wówczas pozostał niezmienny do XVIII w. (Nowak, Rusiński 1977) toteż mapa Politańskiego z 1785 r. może być punktem odniesienia również dla dwóch wcześniejszych wieków (Ryc. 1.). Układ przestrzenny w obrębie murów nie zmienił się. Na mapie widoczna jest zachowana siatka ulic wraz z ratuszem zlokalizowanym w centralnym punkcie miasta. W bezpośrednim sąsiedz-twie ratusza zlokalizowano trzy rzędy jatek. Nowymi budynkami powstałymi w Ka-liszu był kompleks zabudowań jezuickich powstały pod koniec XVI w. zlokalizowany we wschodniej części miasta, w sąsiedztwie murów obronnych. Na rogu ulicy Piekar-skiej i Rynkowej (Główny Rynek) utworzono konwikt jezuicki. W dzielnicy żydow-skiej, zlokalizowanej w południowo – zachodniej części miasta, wybudowano
przy-legającą do murów miejskich synagogę. Poza obrębem miasta, na Przedmieściu To-ruńskim zlokalizowano zabudowania klasztorne. Należały do nich kompleks zgroma-dzenia zakonnego Bernardynów oraz Duchaków. Na Przedmieściu Wrocławskim również powstawały budynki sakralne, wśród nich kościół św. Trójcy wraz z cmen-tarzem oraz kościół Reformatorów.
Ryc. 1. Rekonstrukcja planu miasta z 1785 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Planu Kalisza z 1785 r. wg mapy Politańskiego, przerysowanej przez Wollego w 1879 r.
Reprezentacyjne budynki, wraz z ratuszem na czele, zlokalizowane były w centralnym punkcie miasta. Sam budynek ratusza wielokrotnie przebudowywano i odbudowywano z racji pożarów, które pustoszyły Kalisz (1537, 1693, 1706, 1792), ale jego lokalizacja pozostała bez zmian. Drugą okazałą budowlą w mieście był kom-pleks zamkowy, wybudowany na planie czworoboku, przylegający do murów. Ana-logicznie do ratusza, wielokrotnie nękany pożarami, stopniowo odbudowywany, jed-nakże popadł w ruinę. Wraz z utratą funkcji dotychczas pełnionych, zaniechano mo-dernizacji budowli, która została zniszczona w trakcie wielkiego pożaru miasta z 1792 r. Na miejscu zamku w roku 1819 wybudowano gmach, w którym współcześnie zlo-kalizowane jest I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka oraz w pobliżu
wyty-czono plac Zamkowy. W opozycji do zabudowań śródmiejskich przedstawiała się za-budowa przedmieść. Dominowały tam rozproszone budowle wzniesione w otoczeniu pól i łąk, tworzące typowy krajobraz wiejski.
Niespokojny wiek XVIII, który obfitował w wojny i klęski naturalne, przy-czynił się do zahamowania rozbudowy miasta. Katastrofalny wielki pożar z 1792 r.
przyczynił się do pogorszenia stanu murów obronnych, które popadały w ruinę. For-tyfikacje obronne rozebrano na początku XIX w. wraz z kompleksem zamkowym.
Rozwój terytorialny Kalisza został znacznie ułatwiony, zacieśniły się połączenia funkcjonalne z przedmieściami, które po 1795 r. zostały włączone do miasta. Było to pierwsze znaczące powiększenie obszaru miasta (Ryc. 2). W 1800 r. wytyczona zo-stała pierwsza ulica na terenie poza murami miejskimi, biegnąca doń równolegle.
Współczesna nazwa tej ulicy to Aleja Wolności, a jej przebieg pozostał niezmienny od momentu wytyczenia. Aleja Wolności stanowi reprezentacyjną ulicę Kalisza, zlo-kalizowane przy niej są powstałe na początku XIX w. budynki Hotelu Europa oraz Pałacu Trybunalskiego, natomiast oś ulicy zamyka Teatr im. Wojciecha Bogusław-skiego. Pierwszy budynek teatralny wybudowany w tym miejscu w 1801 r. uległ zniszczeniu w 1816. Jednakże lokalizacja teatru pozostała niezmienna. Współczesny gmach teatralny pochodzi z roku z 1920, gdyż wcześniejsza zabudowa została znisz-czona w wyniku pożaru (1858) oraz w trakcie burzenia miasta przez Prusaków (1914).
Istotną zmianą w mieście było założenie parku miejskiego w 1798 r. w po-bliżu dawnej Bramy Wschodniej. Park zajmował tereny zamknięte ramionami Prosny od wschodu i pozostałościami muru miejskiego od zachodu, będące wcześniej w po-siadaniu jezuitów. Kaliski park miejski jest najstarszym tego typu założeniem parko-wym w Polsce.
Znaczące przekształcenia zaszły w mieście na początku XIX w. wraz z czę-ściową rozbiórką murów miejskich. Wytyczono nową ulicę prowadzącą do miasta od strony Przedmieścia Toruńskiego, które wówczas oficjalnie przemianowano na War-szawskie. W nawiązaniu do kierunku traktu nowa ulica otrzymała nazwę Warszaw-skiej. Wytyczenie nowej drogi bezpośrednio wpłynęło na ożywienie budowlane przedmieścia, które wkroczyło w fazę intensywnej zabudowy wzdłuż traktu. Nowe zabudowania powstawały także na terenach podmiejskich wsi Majków i Tyniec.
Wzdłuż drogi do Opatówka licznie budowano nowe domy, a w końcowym odcinku trasy powstała miejska cegielnia dostarczająca materiał budowlany na potrzeby mieszkańców Kalisza.
Intensywnie rozwijało się także Przedmieście Wrocławskie, pojawiły się bu-dynki o charakterze usługowym, w tym zajazdy i karczmy. Na skraju przedmieścia wytyczono cmentarz miejski. Największe przeobrażenia wystąpiły na Piskorzewiu, które dotychczas posiadało typowo wiejski charakter z rozproszoną zabudową. Wraz z budową nowego mostu na Prośnie zniesione zostały bariery przestrzenne uniemoż-liwiające bezpośrednie połączenie obszaru śródmiejskiego z przedmieściem.
Pisko-rzewie, które dotychczas było słabo zaludnione stanowiło dogodną lokalizację dla ro-dzącego się w mieście przemysłu. Zlokalizowano tam pierwsze fabryki, wyspecjali-zowane w przemyśle włókienniczym. Bezpośrednia bliskość rzeki stanowiła dodat-kowy atut lokalizacyjny. Zabudowa przemysłowa pojawiła się także na Przedmieściu Warszawskim. W miejscu rozebranego wcześniej kościoła Bernardynów zlokalizo-wano farbiarnię i bielnik. Wraz z pojawieniem się w mieście przemysłu wzrosła liczba budynków mieszkalnych, zamieszkiwanych przez pracowników manufaktur.
Morfologiczne przeobrażenia nastąpiły również w śródmiejskiej tkance mia-sta. Zlokalizowana w południowo – zachodniej części Kalisza dzielnica żydowska, która dotychczas charakteryzowała się przeludnieniem i gęstą zabudową, zaczęła się wyludniać. Proces ten powodowany był przenoszeniem się ludności na tereny przed-mieść. Część opuszczonych budynków została wyburzona i miasto zyskało nową przestrzeń. Zmiany nastąpiły również w zabudowie Głównego Rynku. Zlikwidowane zostały jatki mięsne dotychczas zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie ratusza.
Zostały one usytuowane przy ulicy Rzeźniczej, która wzięła od nich swoją nazwę.
Główne punkty usługowe lokalizowano wokół ratusza, dzięki czemu Główny Rynek przybrał cechy typowe dla lokalnego centrum usługowego.
Ryc. 2. Rekonstrukcja planu miasta z 1825 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Planu Kalisza z 1825 r. wg mapy Bernharda, przerysowanej przez Wollego w 1878 r.
W latach 20. XIX w. wytyczono nowe ulice: Babina, Nawodną oraz Rybną.
Pierwsza z nich zachowała pierwotną nazwę i przebieg aż do czasów współczesnych.
Ulica Nawodna, wcześniej zwana również Ponad Murem, przebiegała wzdłuż ze-wnętrznej strony muru obronnego, dzięki zbudowanym mostom na kanale Babinka uzyskała połączenie z ulicą Babina i wówczas zmieniono jej nazwę na Nawodną.
Współcześnie znana jest jako ulica Alfonsa Parczewskiego i jej przebieg pozostał nie-zmienny. Ulica Rybna (obecnie Kazimierzowska) przebiega wzdłuż rzeki w miejscu rozebranego muru obronnego. Wraz z wytyczeniem nowych ulic rozpoczęto zabudo-wywać sąsiadujące z nimi parcele. Na rogu Piskorzewskiej i Nawodnej w 1837 r.
wybudowano szpital żydowski. Budynkiem, który powstał na Przedmieściu War-szawskim w 1844 jest więzienie, które do roku 2015 pełniło swoją funkcję. Zlokali-zowane jest przy ulicy Łódzkiej, która w XIX w. przybrała swój ostateczny układ, zachowany również we współczesnym planie miasta. W II. połowie XIX w. przy głównych traktach prowadzących do miast pojawiły się rogatki. Kalisz posiadał na-stępujące budynki rogatek: Warszawską, zlokalizowaną na północy oraz przeciwległą do niej na południu Wrocławską. Dodatkowo na północnym zachodzie położona była rogatka Stawiszyńska, natomiast na wschodzie rogatka Rypinkowska. Do czasów współczesnych zachował się tylko budynek rogatki Wrocławskiej zlokalizowany przy ul. Górnośląskiej.
Najważniejszym przedsięwzięciem XIX w., które wpłynęło na późniejsze ukształtowanie miasta była regulacja Prosny. W tym celu w latach 40. wykopano ka-nały na Przedmieściu Wrocławskim i Przedmieściu Warszawskim (Ryc. 3). Doko-nano pogłębienia starego koryta rzeki, dzięki czemu miano zapobiec podtapianiu mia-sta. W wyniku przekopów nastąpiło przesunięcie ramiona Prosny, które stanowiło wschodnią granicę parku miejskiego. Nową przestrzeń włączono w obręb parku i tym samym znacząco powiększono jego powierzchnię w 1843 r. Prace okazały się niewy-starczające i już w 1845 r. rzeka ponownie wylała. Podjęto dalsze próby regulacji i wyprostowano zachodnią odnogę Prosny.
Schyłek XIX w. to czas intensywnego zagospodarowywania dotychczas wy-odrębnionych oraz wykształcania się nowych przedmieść kaliskich. Szczególne in-tensywne przeobrażenia zachodziły na Piskorzewiu, które zostało zniszczone w wy-niku pożaru z roku 1852. Dzięki temu możliwe było planowe zagospodarowanie przedmieścia, wytyczenie nowej siatki ulic i rozluźnienie nadmiernie skupionej do-tychczas zabudowy. Budynki pojawiały się również na terenach, które pozostawały niezagospodarowane. Nastąpiło wypełnianie zabudową przestrzeni miasta w kierunku wsi Majków, wzdłuż drogi prowadzącej ku miejscowości Stawiszyn. Zarysowywać zaczęły się również granice Przedmieścia Chmielnik, zlokalizowanego na północny wschód od centrum oraz Przedmieścia Tyniec, które obejmowało tereny położone na wschód od ulicy Łódzkiej. Zabudowa postępowała wzdłuż traktu wrocławskiego, na-tomiast poza granicami miasta, w obrębie wsi Dobrzec zlokalizowano cmentarze.
Ryc. 3. Rekonstrukcja planu miasta z 1878 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Planu Kalisza z 1878 r. wg Wollego
Intensywnie przebiegały również pozostałe inwestycje. Uruchomiono gazow-nię miejską w 1871 r. Oświetlenie gazowe doprowadzono do sklepów i zakładów pu-blicznych. Gazownie zlokalizowano w północnej części miasta, poza granicami Przedmieścia Piskorzewie. Wytyczony wcześniej nowy rynek przemianowano na plac św. Mikołaja, zbudowano odwach oraz siedzibę ochotniczej straży pożarnej.
Wraz z rozwojem przemysłu i wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą, rosły także potrzeby mieszkaniowe. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił etap wzmo-żonej zabudowy przedmieść, głównie budynkami fabrycznymi. Rozwój kaliskiego przemysłu był niewspółmierny do przyrostu nowych zabudowań mieszkalnych.
Dzielnica śródmiejska charakteryzowała się wysokimi czynszami, na które nie było stać robotników. Spowodowało to przyspieszony proces urbanizacji terenów wsi nie włączonych do miasta i dało początek nowym osiedlom kaliskim, wśród których można wymienić Ogrody, zlokalizowane na północ od Przedmieścia Piskorzewie oraz Czaszki i Dobrzec Mały, położone na zachód od Przedmieścia Wrocławskiego. Pro-ces zasiedlania tych terenów zaowocował przyłączeniem ich do miasta w 1906 r., w efekcie czego, powierzchnia Kalisza wzrosła do 605 ha.
Przełomowym wydarzeniem dla miasta była budowa linii kolejowej i połą-czenie jej z koleją skalmierzycką w 1906 r. Początkowo tereny kolejowe znajdowały
się poza obszarem miasta, jednakże wzdłuż wytyczonej trasy łączącej centrum miasta z dworcem kolejowym nastąpił przyspieszony ruch inwestycyjny (Ryc. 4.). Tereny te były atrakcyjne zarówno na potrzeby przemysłu jak i budownictwa mieszkaniowego.
Wówczas ostatecznie wykształciło się ciążenie miasta i jego rozbudowa w kierunku południowo – zachodnim.
Ryc. 4. Rekonstrukcja planu miasta z 1910 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Planu miasta Kalisza wg układu rewizora pomiarów Broni-sława Bukowińskiego z 1910 r.
Wybuch I wojny światowej i działania zbrojne przeprowadzone w Kaliszu przyczyniły się do zburzenia miasta w sierpniu 1914 r. Najbardziej ucierpiała sta-rówka, która niemalże całkowicie legła w gruzach. Zniszczone w wyniku ostrzału i bombardowania, a następnie palone były całe kwartały zabudowy. Oprócz Starego Miasta zniszczona została także częściowo zabudowa Przedmieścia Wrocławskiego.
Pod koniec 1915 r. rozpoczęły się prace nad stworzeniem planu zagospoda-rowania terenów, które ucierpiały w toku działań wojennych. Podstawowym założe-niem planu była rekonstrukcja śródmieścia i jego odbudowa wg układu sprzed roku 1914. Dzięki temu zachowano plan miasta wytyczony w czasach średniowiecza.
W latach 1918 – 1939 oddano do użytku 6800 nowych mieszkań. W tym czasie
oprócz intensywnego przyrostu zabudowy mieszkaniowej powstało również wiele bu-dynków użyteczności publicznej. W 1921 r. wzniesiono zespół bubu-dynków oświato-wych przy ul. 3 Maja (obecnie Zespół Szkół Samochodooświato-wych oraz Szkoła Podsta-wowa nr 1), rok później elektrownię miejską oraz rozpoczęto prace nad nowym bu-dynkiem ratusza. W omawianym okresie powstały także stadion miejski (1927), elek-trownia w Piwonicach (1932) oraz teatr (1936). Wszystkie te budynki funkcjonują w czasach współczesnych.
W 1934 r. terytorium Kalisza zostało powiększone dzięki przyłączeniu Chmielnika, Rypinka, Zagorzynka oraz Zawodzia i Starego Miasta, jego powierzch-nia liczyła 2413 ha. Po niemalże 700 latach w granicach administracyjnych Kalisza znalazły się tereny, na których zapoczątkowano istnienie kaliskiego grodu. Wówczas ostatecznie ukształtowała się północno – wschodnia granica miasta, która pozostała niezmienna i obowiązuje również współcześnie. Nowo przyłączone tereny były słabo zainwestowane i zaniedbane, dotychczas zagospodarowywane były niezależnie od miasta, stąd też wystąpiła konieczność ich uregulowania poprzez wytyczenie ulic i powiązanie z miastem siecią drogową, która była kluczowym problemem w okresie międzywojennym. Sieć dróg była niewystarczająca, dodatkowo połowę z nich stano-wiły drogi gruntowe.
W analizowanym okresie postępowała zabudowa w kierunku stacji kolejo-wej, która znalazła się w granicach miasta po roku 1934 (Ryc. 5.). Budynki zlokali-zowane były wzdłuż ulicy Górnośląskiej. Postępowała także zabudowa wzdłuż ulicy Łódzkiej, przy której wylocie znajdował się cmentarz tyniecki. Pierwsze zabudowa-nia pojawiły się również przy ulicy Częstochowskiej.
Okres okupacji niemieckiej w trakcie II wojny światowej charakteryzuje się stagnacją w rozwoju przestrzennym miasta. Istotnym przeobrażeniom uległy jedynie tereny przy ul. Babina i Nadwodnej pomiędzy którymi przepływał kanał Babinka, będący pozostałością po dawnej fosie miejskiej. Kanał ten od wielu lat stanowił po-ważną barierę dla rozwoju przestrzennego miasta. Już w XIX w. pojawiły się plany zasypania kanału, do którego spływały nieczystości pochodzące z piskorzewskich fa-bryk. Okupanci zdecydowali się ostatecznie rozwiązać problem kanału i Babinkę za-sypano. Zasypana fosa miejska współcześnie nosi miano kaliskich plant, posiada 700 m długości i jest miejscem chętnie uczęszczanym przez kaliszan. Ulica Nadwodna po zasypaniu Babinki zmieniła swoją nazwę i współcześnie znana jest jako Alfonsa Par-czewskiego.
Zasypanie kanału Babinka w znaczący sposób przyczyniło się do przekształ-cenia przestrzeni w bezpośrednim sąsiedztwie starówki. Odnoga Prosny, która od cza-sów średniowiecza pełniła funkcje obronne w postaci fosy miejskiej, została zastą-piona pasem zieleni o szerokości sięgającej od 30 do 60 metrów. W trakcie procesu zasypywania Babinki, który został zapoczątkowany przez okupanta w 1941 r., zlikwi-dowane zostały cztery mosty, które umożliwiały przeprawę przez kanał. Proces
zasy-pywania Babinki zakończono w 1949 r. wraz z likwidacją drewnianej przeprawy u uj-ścia kanału w pobliżu ulic Narutowicza i Wodnej. Obecnie miejsce mostów zajmują ulice, które po zasypaniu koryta rzeki wydłużono i połączono z ulicą Babina, przebie-gającą równolegle do niegdyś istniejącego kanału.
Ryc. 5. Rekonstrukcja planu miasta z 1940 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy topograficznej z 1940 r.
Po zakończeniu II wojny światowej nastał czas intensywnego rozwoju miasta.
W pierwszym etapie nastąpiło wypełnianie dotychczas niezabudowanej tkanki miej-skiej oraz odbudowa zniszczonych budynków. Następnie w latach 50. XX w. rozczęto proces zabudowy dotychczas niezagospodarowanych terenów. Początkowo po-wstawały jedynie budynki jednorodzinne. Intensywne przekształcenia przestrzeni za-chodziły w kierunku południowo – zachodnim od śródmieścia (Ryc. 6.).
Zabudowa wielorodzinna, która najdynamiczniej powstawała w latach 60., 70., i 80. XX w. to osiedla Kaliniec, Widok, Adama Asnyka, Dobrzec W i Do-brzec P, które rozciągają się wzdłuż ulicy Górnośląskiej i Wrocławskiej. Osiedla te pełnią funkcję mieszkaniowego zaplecza Kalisza. Zabudowa jednorodzinna, która wstała w analizowanym okresie zlokalizowana jest w dzielnicy Majków, gdzie na po-wierzchni 58 ha wybudowano osiedla domków jednorodzinnych Majków I i Majków II, łącznie 235 budynków.
Ryc. 6. Rekonstrukcja planu miasta z 1971 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie planu przestrzennego zagospodarowania miasta z 1971 r.
Intensywny wzrost zabudowy nastąpił również w budownictwie przemysło-wym. Dzielnice położone w bezpośrednim sąsiedztwie dworca kolejowego zostały zagospodarowane przez zakłady przemysłowe. Szczególnie dynamiczny przyrost bu-downictwa przemysłowego odnotowano w osiedlu Zagorzynek, położonym na połu-dnie od linii kolejowej. Drugim terenem o charakterze przemysłowym jest Rypinek.
Osiedle położone na lewym brzegu Prosny, którego południową granicę stanowi linia kolejowa. Oprócz nowo powstałych dzielnic przemysłowych, swój dotychczasowy charakter utrzymało Piskorzewie, które od momentu pojawienia się przemysłu w Ka-liszu stanowiło dla niego odpowiednią lokalizację.
Wraz z dynamicznym rozwojem zabudowy nastąpiła potrzeba przebudowy szlaków komunikacyjnych i reorganizacji ruchu drogowego. Największą inwestycją była realizowana w latach 1972-1980 budowa Alei Wojska Polskiego. Wytyczono ją w celu odciążenia śródmieścia, przez które dotychczas przebiegał wzmożony ruch przelotowy oraz ułatwienia dojazdu do nowo powstałych osiedli mieszkaniowych.
Nowa ulica przebiega przez tereny osiedla Dobrzec, na których w momencie jej wy-tyczania miały miejsce intensywne procesy zabudowy. W jej przebieg włączono
wcześniej istniejące ulice Jana III Sobieskiego i Litewską. Przy Alei Wojska Pol-skiego w latach 1968 – 1974 budowano osiedle XXV – lecia PRL (obecnie znane pod nazwą Serbinów). Na tym osiedlu powstał pierwszy w Kaliszu wieżowiec (11 pięter).
Istotnym czynnikiem wpływającym na dalszą modernizację sieci drogowej było zamknięcie dla ruchu kołowego ulic: Zamkowej, Głównego Rynku i Śródmiej-skiej do ulicy Narutowicza. Wyłączenie tego historycznego ciągu komunikacyjnego spowodowało przesunięcie głównej trasy śródmiejskiej w kierunku wschodnim, na ulice: Sukienniczą, Kolegiacką i dalej Plac św. Józefa i Plac Kilińskiego. Zmiana ta przyczyniła się pośrednio do wzrostu znaczenia ul. Częstochowskiej, która w latach 70. i 90. została poszerzona i zmodernizowana. W końcowym fragmencie ulicy, który przebiega w granicach osiedla Rypinek zlokalizowane są budynki powstałej w 1952 r. Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL” S.A (znane pod nazwą WSK).
Istotnym czynnikiem wpływającym na dalszą modernizację sieci drogowej było zamknięcie dla ruchu kołowego ulic: Zamkowej, Głównego Rynku i Śródmiej-skiej do ulicy Narutowicza. Wyłączenie tego historycznego ciągu komunikacyjnego spowodowało przesunięcie głównej trasy śródmiejskiej w kierunku wschodnim, na ulice: Sukienniczą, Kolegiacką i dalej Plac św. Józefa i Plac Kilińskiego. Zmiana ta przyczyniła się pośrednio do wzrostu znaczenia ul. Częstochowskiej, która w latach 70. i 90. została poszerzona i zmodernizowana. W końcowym fragmencie ulicy, który przebiega w granicach osiedla Rypinek zlokalizowane są budynki powstałej w 1952 r. Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL” S.A (znane pod nazwą WSK).