Przestrzeń miejska jako przedmiot badań w geografii społeczńo-ekońomiczńej i gospodarce przestrzeńńej

(1)

(2)

Przestrzeń miejska jako przedmiot badań w geografii

społeczńo-ekońomiczńej i gospodarce przestrzeńńej

pod redakcją Ańńy Grochowskiej i Wojciecha

Jurkowskiego

(3)

(4)

Przestrzeń miejska jako przedmiot badań w geografii

społeczńo-ekońomiczńej i gospodarce przestrzeńńej

pod redakcją Ańńy Grochowskiej i Wojciecha

Jurkowskiego

(5)

(6)

Redaktor serii Zdzisław Jary

Redaktor techniczny Kacper Jancewicz

Recenzent tomu

dr hab. Jacek Kotus, prof. UAM

Skład komputerowy Anna Grochowska Wojciech Jurkowski

Projekt graficzny okładki Marek Kasprzak

Ilustracja na okładce

Mural autorstwa Jiem na siedzibie MDK we Wrocławiu, ul. Dubois 5. Fot. Anna Grochowska

Zalecane cytowanie

Grochowska A., Jurkowski W., (red.) 2020, Przestrzeń miejska jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej. Rozprawy Naukowe Instytutu Geo- grafii i Rozwoju Regionalnego 49, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski

Plac Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław

Druk i oprawa

Wydawnictwo I-BIS, ul. Sztabowa 32, 50-984 Wrocław

(7)

Spis treści

ROLNICTWO WSPIERANE PRZEZ SPOŁECZNOŚĆ (RWS) W MIEJSKICH OBSZARACH FUNKCJONALNYCH – CHARAKTERYSTYKA, POTENCJALNE KORZYŚCI I MOŻLIWOŚCI

WSPARCIA PRZEZ ADMINISTRACJĘ PUBLICZNĄ (R. SKRZYPCZYŃSKI, M. ONYSZKIEWICZ) ... 9

1. Wprowadzenie ... 9

2. Charakterystyka Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (RWS) ... 11

2.1. Geneza i historia idei RWS ... 11

2.2. Podstawowe cechy RWS... 12

2.3. Organizacja ruchu RWS na świecie i w Polsce ... 15

2.4. Potencjalne korzyści generowane przez RWS-y ... 17

2.4.1. Korzyści środowiskowe ... 17

2.4.2. Korzyści społeczne... 19

2.4.3. Korzyści gospodarcze ... 20

3. Możliwe mechanizmy wsparcia przez administrację publiczną ... 22

4. Wnioski………… ... 25

Literatura………. ... 26

MORFOLOGICZNE PRZEKSZTAŁCENIA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ KALISZA (J. BARTCZAK, P. DUDZIK-DEKO) ... 30

2. Metodyka badań i materiały źródłowe ... 32

3. Rozwój morfologiczny Kalisza ... 33

4. Przekształcenia przestrzeni miejskiej Kalisza ... 47

5. Podsumowanie ... 55

Literatura……… ... 56

PROJEKTOWANIE ZORIENTOWANE NA CZŁOWIEKA (HUMAN CENTRED DESIGN) W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM (A. KAMZOL). ... 59

2. Human Centred Design na świecie ... 60

3. Zastosowanie HCD w planowaniu przestrzennym ... 68

4. Human Centred Design – praktyczne podejście do planowania przestrzennego ... 72

Literatura…………. ... 75

INTEGRACJA W MIASTACH PODZIELONYCH GRANICĄ POLSKO-NIEMIECKĄ (K. WREMBEL) .... 77

2. Miasta podzielone jako odmienne jednostki ... 79

3. Uwarunkowania społeczne w miastach podzielonych ... 81

4. Zamknięcie granic jako bodziec integracyjny ... 82

Literatura……. ... 84

(8)

MUZEUM GRY I KOMPUTERY MINIONEJ ERY WE WROCŁAWIU JAKO PRZYKŁAD NOWEGO PODEJŚCIA W OCHRONIE I UDOSTĘPNIANIU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO (G. RAK, M.

PSTROCKA-RAK) ... 86

2. Założenia metodyczne ... 87

3. Muzealnictwo informatyczne w literaturze ... 88

4. Charakterystyka obiektu ... 92

5. Sposób ekspozycji i udostępnienie dla zwiedzających ... 96

6. Segmenty odbiorców i działalność promocyjna ... 100

7. Charakterystyka recenzentów i ich opinii ... 103

8. Zakończenie ... 106

RECENZENCI WROCŁAWSKICH MUZEÓW I ICH OCENA W ŚWIETLE BADAŃ OPINII W SERWISIE TRIPADVISOR (M. PSTROCKA-RAK, G. RAK) ... 109

2. Tripadvisor – charakterystyka serwisu ... 111

3. Wrocławskie muzea ... 113

4. Założenia badawcze ... 116

5. Popularność i atrakcyjność wrocławskich muzeów ... 118

6. Charakterystyka recenzentów ... 121

7. Wybrane muzea we Wrocławiu – analiza szczegółowa ... 125

7.1. Panorama Racławicka ... 129

7.2. Hydropolis ... 130

7.3. Kolejkowo – Cudowny Świat w Miniaturze ... 131

7.4. Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego ... 131

7.5. Muzeum Narodowe ... 132

7.6. Muzeum Historyczne ... 132

WEWNĄTRZMIEJSKI RUCH WĘDRÓWKOWY A ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ WROCŁAWIA W LATACH 2002-2018 (M. DŁUGOSZ). ... 138

2. Cel i zakres badań ... 139

3. Metody badań ... 140

4. Migracje w dużych miastach. ... 141

5. Charakterystyka wewnątrzmiejskich ruchów migracyjnych we Wrocławiu ... 143

6. Zmiany demograficzne według dzielnic Wrocławia ... 150

Literatura…….. ... 155

(9)

(10)

Robert Skrzypczyński

Uniwersytet Wrocławski

Monika Onyszkiewicz

Fundacja Ekorozwoju

Rolnictwo Wspierane przez Społeczność (RWS) w miejskich obszarach funkcjonalnych – charakterystyka, potencjalne korzyści i możliwości wsparcia przez administrację publiczną

Streszczenie: Rolnictwo Wspierane przez Społeczność (RWS) to model organizacji produkcji i dystrybucji żywności, który niesie ze sobą wiele potencjalnych korzyści dla rozwoju terytorialnego miejskich obszarów funkcjonalnych. Jest to jednakże nadal względnie mało rozpowszechniona w Polsce innowacja społeczna, której wpływ na zrównoważany rozwój systemów żywnościowych w skali kraju jest na razie ograni- czony. W poniższym rozdziale prezentujemy zatem społeczne, środowiskowe i gospodarcze korzyści płynące z rozwoju modelu RWS, a także rozważamy możliwości wsparcia RWS-ów przez administrację publiczną. Argumentujemy przy tym, że wsparcie udzielane RWS-om przełożyłoby się nie tylko na ponadlokalny rozwój tego modelu dostępu do żywności, ale też przyniosło wymierne korzyści miejskim obsza- rom funkcjonalnym, na terenie których rozwijałyby się RWS-y.

Słowa kluczowe: rolnictwo wspierane przez społeczność, miejskie obszary funkcjo- nalne, krótkie łańuchy dostaw żywności

1. Wprowadzenie

Trwałe i sprawiedliwe funkcjonowanie w obrębie granic planetarnych (pla- netary boundaries) – zapewne najważniejsze wyzwanie stojące dziś przed ludzkością – nie będzie możliwe bez znaczących zmian w funkcjonowaniu konwencjonalnych systemów produkcji i dystrybucji żywności (Michel-Villarreal i in. 2019). Dzisiejsze systemy żywnościowe są nierozerwalnie powiązane ze zjawiskami takimi jak zmiany klimatu, zużycie paliw kopalnych czy degradacja środowiska. W związku z tym kształt systemów żywnościowych wymagają pilnej i daleko idącej interwencji w celu zapewnienia dostępu do zdrowej żywności wszystkim mieszkańcom i mieszkankom globu z jednej strony, a ochroną dobrostanu ekosystemów planety z drugiej (Borsel- lino i in. 2020).

(11)

Transformacja w kierunku trwałych i zrównoważonych systemów żywno- ściowych nie jest możliwa bez eksperymentowania z innowacjami, które pozwolą zi- dentyfikować skuteczne i efektywne metody na organizację produkcji i dystrybucji żywności spełniające potrzeby ludzkości w zakresie odżywiania się w sposób przyja- zny środowisku oraz przyszłym pokoleniom. Oddolne eksperymenty z „alternatyw- nymi systemami żywnościowymi” (alternative food systems/networks) są już prowa- dzone w wielu częściach świata i często przynoszą obiecujące rezultaty. Jednocześnie badania nad transformacjami społeczno-technicznymi (socio-technical transitions) wskazują na konieczność wspierania rozwoju takich eksperymentów, które w warunkach konkurencji rynkowej potrzebują ochrony warunków niezbędnych do rozwoju w początkowej fazie eksperymentu (El Bilali 2019). Jest tak zwłaszcza dlatego, że eksperymenty te testują rozwiązania, które wykraczają poza ustalone reguły dominu- jących systemów żywnościowych – takie jak np. prymat zyskowności ekonomicznej nad innymi formami zysku – a zatem nie mogą konkurować z nimi na dużą skalę pod względem kryteriów, które decydują dziś o możliwości sukcesu danej inicjatywy związanej z produkcją i dystrybucją żywności (Kirwan i in. 2013).

Jednocześnie wspieranie oddolnych eksperymentów z innowacjami na rzecz (globalnego) zrównoważonego rozwoju przekłada się na rozwój terytorialny w miejscach, w których są one prowadzone. Inicjatywy związane z krótkimi łańcuchami dostaw żywności mogą przynosić bezpośrednie korzyści gospodarcze, środowiskowe i społeczne w miejscach, w których funkcjonują (Mundler, Laughrea 2016). Z uwagi na lokalizację rynków zbytu, skracanie łańcuchów dostaw żywności tworzy szcze- gólny potencjał dla rozwoju terytorialnego miejskich obszarów funkcjonalnych (MOF). Wydaje się zatem, że nawet gdyby pominąć korzystny wpływ eksperymen- tów z alternatywnymi systemami żywności dla globalnej transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju, to administracja publiczna – zwłaszcza ta, w której kom- petencjach leży rozwój terytorialny miejskich obszarów funkcjonalnych – powinna zwrócić uwagę na możliwości wsparcia takich inicjatyw, które wykazują potencjał do wprowadzenia korzystnych efektów na terenach przez nią zarządzanych. Mimo to badanie przeprowadzone w sześciu miejskich obszarach funkcjonalnych w Europie przez Celatę i Colettiego (2019) wskazuje, że jedynie połowa oddolnych inicjatyw uzyskuje wsparcie ze strony polityk publicznych, a dla prawie dwóch trzecich z nich polityki publiczne tworzyły przeszkody w osiągnięciu założonych celów.

Celem niniejszego rozdziału jest zatem wskazanie na model Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (RWS) jako przykład inicjatywy, która niesie ze sobą potencjał korzystnych efektów społecznych, środowiskowych, gospodarczych i kulturowych zarówno w skali globu, jak i w skali pojedynczych miejskich obszarów funkcjonalnych. W tym celu w kolejnych podrozdziałach krótko opisujemy genezę i historię idei RWS, przytaczamy podstawowe informacje o ruchu RWS, a następnie rozważamy potencjalne korzyści płynące z rozwoju RWS-ów i związane z nimi moż- liwości wsparcia przez administrację publiczną. Jako że w Polsce system zarządzania miejskimi obszarami funkcjonalnymi (poprzez związki metropolitalne) istnieje jedynie formalnie, to artykuł ten nie wprowadza rozróżnień na szczeble administracji publicznej, które mogą wprowadzić postulowane ułatwienia dla rozwoju RWS – zwłasz-

(12)

cza, że niektóre z nich wymagają działań podejmowanych przez różne szczeble administracji. Tu jedynie sygnalizujemy, że faktyczne utworzenie możliwości tworzenia związków metropolitalnych ułatwiłoby współpracę samorządów w zakresie wspierania inicjatyw takich jak RWS. Niemniej nawet bez struktur szczebla metropolitalnego opisane poniżej korzyści i sposoby wsparcia są w dużej mierze możliwe do osiągnię- cia poprzez działania na istniejących szczeblach struktury administracyjnej.

2. Charakterystyka Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (RWS) 2.1. Geneza i historia idei RWS

W latach 70-tych XX w. niemal 200 tokijskich gospodyń domowych zanie- pokojonych doniesieniami o zatruciach metalami ciężkimi wśród osób zamieszkują- cych okolice terenów industrialnych postanowiło zainicjować współpracę z lokalnymi rolnikami, aby mieć dostęp do bezpiecznego i czystego od zanieczyszczeń mleka dla swoich dzieci (Kondoh, 2014). Kobiety zaproponowały rolnikom „premię” jeśli za- pewnią, że oferowane mleko (nabiał) będzie wytworzone w sposób czysty i bez- pieczny. Niebawem do rolników oferujących nabiał dołączyli sadownicy, ogrodnicy, inni wytwórcy żywności. Tak wyglądały początki ruchu Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność w Japonii, który nazwano tam Teikei (dosłownie: „jedzenie z twa- rzą rolnika”), a w krajach anglojęzycznych: Community Supported Agriculture. Dzi- siaj nikt nie pamięta już imion kobiet zakładających pierwszą współpracę z lokalnymi rolnikami, za to nadal przekazywana jest pamięć o Teruo Ichiraku, filozofie i założy- cielu ruchu rolnictwa ekologicznego w Japonii, który jako pierwszy zaczął zwracać uwagę na negatywne skutki zdrowotne konwencjonalnego rolnictwa.

Podwaliny dla ruchu Rolnictwa Wspieranego Społecznie idą znacznie dalej niźli samo bezpieczeństwo żywności. Kwestia ta była raczej przyczynkiem do skon- frontowania potrzeb (głównie miejskich) rodzin z wizją systemu żywnościowego pro- ponowaną przez producentów operujących w ramach konwencjonalnych łańcuchów produkcji i dystrybucji żywności. Grupy RWS są mocno osadzone w założeniach eko- nomii solidarnej i wzajemnych świadczeniach wszystkich stron biorących w niej udział (Weckenbrock i in. 2016). Choć ruch RWS obecny jest na niemal każdym kon- tynencie, a w poszczególnych krajach różni się szczegółami w funkcjonowaniu i na- zewnictwie, to istnieją pewne niezmienne cechy wspólne dla wszystkich tych grup.

Nadrzędną potrzebą społeczności wchodzących i zakładających grupy RWS jest odzyskanie kontroli nad systemem wytwarzania i dystrybucji żywności (Hender- son 2003, za: Balázs i in. 2016). Prawo do żywności, rozumianej jako dobrej jakości, odżywczej materii jest niezbywalnym prawem każdego i każdej z nas. To dlatego system żywnościowy powinien być inkluzywny społecznie, odpowiedzialny środowi- skowo i ekonomicznie opłacalny dla wytwórców. Jako że konwencjonalne systemy produkcji i dystrybucji żywności jak dotąd nie są w stanie sprostać tym wymogom (Borsellino i in. 2020), na świecie powstaje coraz więcej alternatywnych systemów żywnościowych, które poprzez swoje działania próbują wyważyć gospodarczy, śro- dowiskowy i społeczny wymiar zrównoważonego rozwoju. Rolnictwo Wspierane przez Społeczność (RWS) stanowi jeden z przykładów takiej inicjatywy.

(13)

2.2. Podstawowe cechy RWS

RWS to partnerstwo między kupującymi a wytwarzającymi lokalnie żyw- ność, w którym obowiązki, ryzyko oraz korzyści związane z produkcją żywności są współdzielone. O ile każda grupa RWS jest unikalna i niepowtarzalna w swoich po- trzebach i możliwościach, to istnieją graniczne cechy wspólne dla wszystkich tych grup. W 2015 r., we Freiburgu grupa reprezentantów i reprezentantek z 22 europej- skich krajów ustaliła definicję czym jest RWS: „RWS to bezpośrednie partnerstwo między grupą konsumentów a rolnikiem (rolniczką), w ramach którego ryzyko, obo- wiązki i korzyści związane z działalnością rolniczą są dzielone w ramach umów dłu- goterminowych. RWS działając ogólnie na małą i lokalną skalę, ma na celu dostar- czanie wysokiej jakości żywności produkowanej w sposób agroekologiczny”

(http://www.wspierajrolnictwo.pl/o-nas/definicja-i-zasady-rws).

W praktyce oznacza to, że na początku sezonu – który w zależności od loka- lizacji może zaczynać się w różny momencie, a nawet trwać cały rok – grupa konsu- mentów wpłaca składki (w ustalonej wcześniej wspólnie z rolnikiem wysokości), a następnie przez cały sezon odbiera paczki z żywnością, którą uzyskano w gospodarstwie. Dzielenie się ryzykiem i korzyściami polega przede wszystkim na tym, że w sytuacji wystąpienia niższych lub wyższych plonów niż przewidziane, paczki są odpowiednio mniejsze lub większe niż zakładano. Z kolei podział obowiązków przy- biera bądź formę partycypacji w kosztach gospodarstwa w postaci kwoty wnoszonej na początku sezonu, bądź też fizycznej pomocy w pracy w gospodarstwie (także usta- lanej w umowie). Podstawowe założenia RWS można zatem ująć za Bashfordem i in.

(2015) w następujące zasady:

1. Partnerstwo – zazwyczaj sformalizowane jako indywidualna umowa między każdym konsumentem a rolnikiem i charakteryzujące się wzajemnym zobo- wiązaniem do dostarczania zasobów – zwykle pieniędzy i żywności – przez dłuższy okres. Umowy obowiązują przez kilka miesięcy, sezon lub rok, a ceny są ustalane w taki sposób, aby były uczciwe dla obu stron partnerstwa.

2. Solidarność między producentami i konsumentami. Zapłata z góry wystar- czającej, uczciwej ceny ma umożliwić rolnikom i ich rodzinom utrzymanie gospodarstw i życie w sposób godny i niezależny od komercyjnych pożyczek.

Jednocześnie uczciwa cena oznacza też dopasowanie do potrzeb i możliwości konsumentów (w szczególności jest to przypadek gdy cena jest ustalana w trybie licytacji, tzw. bidding round). Kluczowym elementem jest dzielenie się zarówno ryzykiem, jak i korzyściami płynącymi ze uprawy żywności.

3. Bliska lokalizacja – lokalni producenci powinni być dobrze zintegrowani z otaczającymi je obszarami, a ich praca powinna przynosić korzyści społecz- nościom, które je wspierają. Ten aspekt odnosi się również do metod produkcji, które są dostosowane do lokalnych uwarunkowań (dbanie o bioróżnorod- ność, stosowanie rodzimych odmian zbóż, drzew owocowych itp.). Stoso- wane są metody upraw korzystne dla gleby i środowiska.

4. Zaangażowanie we współpracę rolnik – konsument oparte na bezpośrednim kontakcie osobistym i zaufaniu, bez pośredników lub hierarchii. Obie strony są równie ważne i czerpią korzyści ze współpracy jak również są gotowe do

(14)

wzajemnego uczenia się i dzielenia doświadczeniem z innymi grupami czy nowymi osobami zainteresowanymi dołączeniem do systemu RWS. Ważnym aspektem współpracy jest dzielenie się wiedzą odnoszącą się do warunków prowadzenia gospodarstwa i uprawy żywności dla lepszego zrozumienia wzajemnych potrzeb i możliwości.

W szerszym ujęciu inicjatywy RWS opierają swoje funkcjonowanie na trzech filarach koncepcyjnych; są to (1) suwerenność żywnościowa, (2) agroekologia i (3) ekonomia solidarna (URGENCI 2016).

Suwerenność żywnościowa rozumiana jest jako prawo lokalnych społeczno- ści do określania własnej polityki i systemu żywnościowego w celu zapewnienia do- stępu do zdrowej i ekologicznie wytworzonej żywności (Pimbert 2019). Ten koncept leży u podstaw ruchów chłopskich zrzeszonych w organizacji Via Campesina, ale od- wołują się do niego także ruchy miejskie, które wskazują na suwerenność żywno- ściową jako sposób na budowę miasta odpornego (resilient city) (Sage 2014). Suwe- renność żywnościowa (food sovereignty) odróżnia się od bezpieczeństwa żywnościo- wego (food security) przede wszystkim ponieważ ta pierwsza wyraźnie postuluje upo- litycznienie kwestii dostępu do żywności, a nie pozostawienie jej w gestii wolnego rynku, na którym operują trudne do kontrolowania międzynarodowe korporacje sta- wiające z oczywistych przyczyn zyski finansowe ponad celami społecznymi czy śro- dowiskowymi. O ile więc zarówno bezpieczeństwo żywnościowe jak i suwerenność żywnościowa mają na celu zapewnić dostęp do zdrowej żywności, o tyle suwerenność żywnościowa zwraca uwagę także na to, kto faktycznie decyduje o kształcie systemu żywnościowego i jego konsekwencjach w wymiarze społecznym, środowiskowym, politycznym i gospodarczym.

Agroekologia to termin, którym określa się jednocześnie dziedzinę wiedzy, system praktyk oraz ruch społeczny (Wezel i in. 2018). Ruch RWS odnosi się do agroekologii głównie we wszystkich jej odsłonach, zawłaszcza że zarówno praktyki jak i ruch społeczny agroekologii są nieodłącznie powiązane z agroekologią jako dzie- dziną nauki badającej w sposób całościowy rolnictwo i środowisko, w którym jest ono praktykowane, kładąc przy tym nacisk na ich nieuniknioną współzależność. Jako ruch społeczny agroekologia stawia się w kontrze wobec rolnictwa konwencjonalnego, które w celu maksymalizacji zyskowności finansowej stosuje metody przyczy- niające się do degradacji ekosystemów i zmian klimatu, a jednocześnie promuje mo- nofunkcyjny model wsi, która staje się zaledwie „fabryką żywności”. Podejście agro- ekologiczne ma natomiast na celu włączenie aspektów środowiskowych i społecznych do praktyk rolniczych, dzięki czemu poszczególne sfery zrównoważonego rozwoju lokalnej społeczności i środowiska (w tym aspekt ekonomiczny) zostaną wyważone tak, by maksymalizować dobrobyt, a nie jedynie zysk. Agroekologia sceptycznie odnosi się więc do monokultur i sztucznych nawozów, a raczej kładzie nacisk na rolnictwo regeneracyjne, które chroni kondycję gleby; w sensie politycznym zwraca uwagę na problem dostępu do nasion, wody czy ziemi, które wedle logiki wolnego rynku stają się jedynie towarami; a przy tym postuluje ochronę małych gospodarstw, które są w stanie łatwiej łączyć w sobie różne wymiary zrównoważonego rozwoju. Argu- ment jest zarówno społeczny, jak i ekologiczny – taka skala buduje wspólnotę, zaś metody upraw, które chronią lub regenerują środowisko zwykle nie idą w parze

(15)

z wielkoskalową, intensywną produkcją, która ingeruje w krajobraz i równowagę eko- systemów, w ramach których funkcjonujemy.

Z kolei ekonomia solidarna (solidarity economy) opiera się na zaufaniu i wza- jemnym zaangażowaniu w budowanie społeczności ekonomicznych. Istotne jest w tym kontekście uznanie realnych kosztów związanych z wyprodukowaniem danego dobra; koszty te powinny uwzględniać wszystkie części składowe, w tym zewnętrzne koszty środowiskowe i społeczne, bez przerzucania ich na najsłabszą stronę w ukła- dzie, którą często w konwencjonalnym handlu jest sam rolnik lub rolniczka bądź też lokalne społeczności i przyszłe pokolenia cierpiące wskutek degradacji środowiska.

W grupach RWS ekonomia solidarna w praktyce sprowadza się do wymiany opartej na wzajemnym zaufaniu i żywym zainteresowaniu kupujących pracą rolnika. Przy ustalaniu cen grupa RWS uznaje wszystkie koszty niezbędne na pokrycie potrzeb ży- ciowych rolników i rolniczek uwzględniające ich kompetencje i posiadane zasoby.

W konwencjonalnym systemie produkcji cena w żaden sposób nie odnosi się do realnych kosztów produkcji – kosztów społecznych (uczciwej i godnej zapłaty) czy kosz- tów środowiskowych (np. zanieczyszczenie środowiska spowodowane intensywną produkcją) – ani uwarunkowań politycznych spowodowanych np. wpływami lobby środowiska skupionego wokół produktów odzwierzęcych, a które ostatecznie wpły- wają na ceny końcowe produktów ze względu na przeznaczane subwencje lub prefe- rencje dla konkretnych producentów.

Powyżej opisana charakterystyka grup Rolnictwa Wspieranego Społecznie wydaje się być kompletną, spójną formułą dostępu do żywności dla lokalnych spo- łeczności – zakłada ona bowiem poszanowanie dla środowiska (metody ekologiczne/lokalność), godne wynagrodzenie za pracę oraz inkluzywność społeczną. Nie- mniej należy podkreślić także trudności związane z funkcjonowaniem takiej grupy w praktyce. Jedną z podstawowych zasad RWS jest współodpowiedzialność, co wiąże się z dostępem do wiedzy (komunikacja) oraz podziałem obowiązków. Struktura za- rządzania jest raczej horyzontalna niż wertykalna (hierarchiczna). Obie te cechy wy- magają wysokiej kultury prowadzenia dyskusji, otwartości na inne zdania poszcze- gólnych członków i członkiń grupy oraz dobrego (adekwatnego) podziału obowiąz- ków. Główny ciężar prac związanych ze wsparciem w rozwoju już istniejących grup czy też w zakładaniu nowych grup RWS wiąże się z kwestią budowania wspólnoty oraz prowadzenia finansów grupy. W temacie budowania wspólnoty kluczową rolę odgrywają z kolei kompetencje komunikacyjne – używany język, dzielenie się i do- stęp do informacji, rozwiązywanie konfliktów. W zakresie zaś prowadzenia finansów grupy RWS najtrudniejsze jest utrzymanie przejrzystości finansowej ze strony rolnika i transparentność finansów: komunikowanie budżetu gospodarstwa z podziałem na szacowane koszty prowadzonych prac, zakładane inwestycje w gospodarstwie, zyski oraz oczekiwane wynagrodzenie. Jak wskazuje praktyka, dla wielu rolników i rolniczek podejście biznesowe do prowadzonego gospodarstwa i prowadzenie regularnych zapisów wydatków i ponoszonych kosztów jest dużym wyzwaniem. Podsumowując obserwowane doświadczenia z rozwoju istniejących grup RWS należy wskazać, że do ich sukcesu potrzebna jest wysoka kultura komunikacyjna oraz duży stopień zaufania społecznego wewnątrz grupy. Kwestia ta stanowi istotną barierę w rozwoju grup

(16)

w poszczególnych krajach jak również wpływa na charakter ich organizacji (bardziej otwarty bądź bardziej sformalizowany).

2.3. Organizacja ruchu RWS na świecie i w Polsce

Społeczność skupiona wokół idei Rolnictwa Wspieranego Społecznie jest ru- chem oddolnym i nie należy do nikogo w sensie prawa do posługiwania się nazwą czy też certyfikowania. Jest to dobro wspólne, które jest własnością tych, którzy go tworzą. Koordynacją ruchu zajmuje się międzynarodowa sieć URGENCI. Sieciowy, ahierarchiczny charakter tego ruchu może stwarzać trudności dla formalizacji nie- zbędnej przy współpracy z sektorem publicznym; stąd też poniżej wyjaśniamy jak zorganizowany jest ruch RWS na świecie i w Polsce.

Założona w 2004 r. URGENCI skupia wszelkie podmioty zajmujące się wspieraniem idei RWS lub też same są taką formą wzajemnego wsparcia między rolnikiem a rodzinami (konsumentami). Do sieci może dołączyć każdy – jako osoba indywidualna, jako grupa RWS czy też jako organizacja wspierająca. Dołączając, dana osoba lub organizacja deklaruje w jakiej kwocie jest w stanie wesprzeć finansowo sieć. Dotychczas były sugerowane kwoty rocznej składki, lecz od 2018 r. Walne Zgro- madzenie URGENCI podjęło decyzję w sprawie zmiany systemu płacenia składek członkowskich. Przyjęto wówczas nowy model – licytacji, na wzór jednego z możli- wych form ustalania składki w grupie RWS. W tym modelu każdy samodzielnie okre- śla, ile może dołożyć się do kosztów utrzymania sieci URGENCI według swoich moż- liwości finansowych. URGENCI jako organizacja pozarządowa jest również liderem i partnerem wielu projektów finansowanych ze środków publicznych (europejskich), które pokrywają koszty prowadzonych prac merytorycznych związanych z rozwojem, wspieraniem i upowszechnianiem idei krótkich łańcuchów dostaw opartych na współ- pracy i solidarności. Sposób finansowania działań sieci jest o tyle istotny, że odzwier- ciedla on tę samą filozofię co w przypadku funkcjonowania grup RWS – wzajemne uznanie potrzeb i możliwości finansowych oraz partnerstwo.

Według szacunków sieci URGENCI w 2015 r. w Europie było co najmniej 4 792 RWS-ów produkujących żywność dla prawie miliona (969 255) osób¹ (Wac- kenbrock i in. 2016). Od tego czasu ruch rośnie w siłę, zwiększa się liczba grup w po- szczególnych krajach, jak również grono rodzin korzystających z takiej współpracy.

Każdy kraj, każda wspólnota żywnościowa może na swój sposób organizować grupy RWS, dlatego też RWS w Grecji może inaczej funkcjonować od tego w Niemczech czy Polsce. Każdą oddolnie powstałą społeczność skupioną wokół żywności należy traktować indywidualnie, z własnymi potrzebami i uwarunkowaniami geograficz- nymi, kulturowymi czy też społecznymi. Formuła Rolnictwa Wspieranego Społecznie zachęca lokalne społeczności do nawiązywania współpracy z lokalnymi rolnikami, aby wspólnie czerpać korzyści ze współpracy i cieszyć się dobrej jakości żywno- ścią. Jednakże w celu dalszego rozwoju ruchu i ustalenia wspólnej wizji tego, czym jest RWS, zawiązana została współpraca także na poziomie międzynarodowym, która

1 Aktualizacja danych planowana jest na 2020/2021 r.

(17)

doprowadziła do przyjęcia Europejskiej Deklaracji RWS. Deklaracja ta wyznacza podstawowe zasady modelu RWS.

W 2012 r. sieć URGENCI zorganizowała pierwsze europejskie spotkanie RWS w Mediolanie, podczas którego zawiązała się społeczna grupa badawcza chcąca zidentyfikować istniejące organizacje i grupy RWS w całej Europie. Na kolejnym, drugim europejskim spotkaniu sieci RWS pod Paryżem (Villarceaux) ukonstytuowała się grupa, która rozpoczęła prace nad Deklaracją RWS – dokumentem, który miałby uwspólniać wizję tego, czym jest Rolnictwo Wspierane przez Społeczność i jakie są jego nadrzędne cechy i cele. Prace trwały ponad 2 lata i składały się na nie spotkania robocze w gronie kilkunastu, niekiedy ponad dwudziestki osób. Każdy kraj współpra- cujący z siecią URGENCI miał w grupie swoją przedstawicielkę lub przedstawiciela, a ci z kolei kontaktowali się z pozostałymi osobami w swoim kraju i konsultowali wypracowane zapisy. Ostatecznie na jesień 2016 roku, podczas III. Europejskiego Spotkania grup RWS w Ostrawie, deklaracja została przyjęta (zob. URGENCI 2016).

W Polsce pojawienie się idei RWS miało miejsce w 2009 roku, kiedy w ramach inicjatywy URGENCI do naszego kraju przyjechały osoby współtworzące grupy RWS we Francji – sadownik, konsumentka i lokalna koordynatorka. To była jedna z misji URGENCI w krajach Europy wschodniej szerząc informację o partner- stwie między rolnikami i konsumentami opartym na wzajemnej współpracy i solidar- ności. Wówczas przedstawicielki i przedstawiciele AMAPu odwiedzili Polskę, Cze- chy, Rumunię, Bułgarię. Celem była identyfikacja już istniejących inicjatyw, wsparcie powołania nowych oraz dzielenie się własnymi doświadczeniami (zob. URGENCI bd.). Ta wizyta nie trafiła na próżnię w naszym kraju, bowiem już wówczas w Polsce pojawiały się podobne inicjatywy; choć żadna z nich nie miała charakteru grupy RWS sensu stricto, to było dobre podłoże do promowania tej idei. Uznaje się, że w 2012 r.

został założony pierwszy RWS w Polsce – Świerże Panki – a następnie pojawiły się kolejne (Olszewska, Sylla 2016). Wówczas osoby zaangażowane w ich zakładanie zdecydowały o ustanowieniu funduszu społecznego. Za zebrane środki powstała strona www.wspierajrolnictwo.pl oraz dofinansowane zostało przygotowanie mate- riałów informacyjnych. Obecnie fundusz jest nieaktywny. Niemniej jednak serwis wspierajrolnictwo.pl nadal funkcjonuje, jest zarządzany społecznie i stanowi bazę dla informacji o stanie ruchu RWS w Polsce. Można tam znaleźć mapę z aktualnymi grupami RWS oraz materiałami poświęconymi rozwojowi i życiu ruchu RWS w Polsce.

Kryzys związany ze światową epidemią COVID-19 obnażył słabe punkty zglobalizowanego systemu żywnościowego i wzmocnił ruch oddolny w kierunku budowania lokalnych wspólnot, nawiązywania relacji z lokalnymi rolnikami czy też przeorganizowaniu własnego życia i priorytetów na korzyść życia na małą skalę. Z doniesień od rolników i rolniczek oraz z przekazów medialnych wynika, że zainteresowanie udziałem w RWS-ach i innych alternatywnych systemach żywno- ściowych wyraźnie wzrosło (Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich 2020, Friends of the Earth Europe 2020). W związku z tym w połowie 2020 r. sieć URGENCI za- początkowała badanie nad stanem krótkich łańcuchów dostaw oraz sytuacją lokalnych, europejskich społeczności żywnościowych opartych na solidarności w czasie

(18)

COVID-19. Pytania odnoszą się do sytuacji tychże grup w czasie pandemii, przyję- tych rozwiązań czy zmian jakich doświadczają. Wyniki zostaną opublikowane na stronie URGENCI (www.urgenci.net).

2.4. Potencjalne korzyści generowane przez RWS-y

Podstawowe i uniwersalne cechy inicjatyw RWS – dzielenie się ryzykiem, obowiązkami i korzyściami (plonami), skrócenie łańcucha dostaw, regularny odbiór paczek z sezonowymi i nieprzetworzonymi produktami, zawiązanie się społeczności wokół kwestii żywności – sprawiają, że model ten niesie ze sobą wiele potencjalnych korzyści dla społeczności miejskich obszarów funkcjonalnych oraz, pośrednio, szer- szej zmiany na rzecz trwałych i zrównoważonych systemów żywnościowych na świe- cie. RWS-y można uznać za przykład rolnictwa wielofunkcyjnego, które nie tylko dostarcza żywności, ale pełni też istotne funkcje w innych sferach (Pinna 2017, Van Oers i in. 2018). W dalszej części rozdziału potencjalne korzyści płynące z modelu RWS rozpatrywane są poprzez powszechnie przyjęte trzy wymiary rozwoju zrówno- ważonego – środowiskowy, społeczny oraz gospodarczy – przy czym korzyści gospodarcze rozważane są także w kontekście zmian kulturowych w postrzeganiu miejsca gospodarki jako takiej we współczesnych społeczeństwach.

2.4.1. Korzyści środowiskowe

Bezpośrednie korzyści środowiskowe modelu RWS wynikają przede wszystkim z trzech jego cech: stosowanych metod uprawy ziemi i hodowli, sezonowej produkcji oraz krótkich łańcuchów dostaw żywności. RWS-y to w przeważającej więk- szości przypadków małe lub średnie gospodarstwa ukierunkowane na lokalną i sezo- nową produkcję metodami ekologicznymi. Mimo iż ekologiczne metody produkcji (zwłaszcza w rozumieniu oficjalnej certyfikacji) nie stanowią z definicji koniecznej cechy modelu RWS, to jednak osoby dołączające do społeczności RWS kierują się w dużej mierze chęcią dostępu do żywności wyprodukowanej z poszanowaniem dla środowiska (Bougherara i in. 2009). Stąd też można uznać, że istnienie RWS-ów w miejskim obszarze funkcjonalnym w bezpośredni sposób przekłada się na korzystne efekty środowiskowe związane z ekologicznymi metodami produkcji żywno- ści (zob. np. Tuomisto i in. 2012) .

Ponadto mechanizm finansowania inicjatyw RWS, w których partycypuje się w kosztach uprawy z góry – a następnie odbiera się regularnie paczki o zmiennej za- wartości w trakcie całego sezonu – w naturalny sposób prowadzi do zaopatrywania uczestników RWS w produkty w dużej mierze sezonowe. Przykładowo, Röös i Karls- son (2013) obliczyli, że lokalna i stricte sezonowa konsumpcja wybranych warzyw w Szwecji może obniżyć ich ślad węglowy nawet o 60%. Tak jak w przypadku ekologicznych metod produkcji – można wyobrazić sobie RWS, który produkuje nie tylko sezonowe jedzenie; jednakże taki model po prostu nie byłby zbieżny z dominu- jącą pośród uczestników i uczestniczek RWS wizją jedzenia, w jakie chcą się zaopa- trywać, a zatem nie cieszyłby się popularnością.

(19)

Jednocześnie ideą stojącą za modelem RWS jest zawiązanie się społeczności konsumentów i producentów zorganizowanych wokół kwestii dostępu do ekologicznie wyprodukowanego jedzenia. O ile społeczności zorganizowane wokół tej tema- tyki mogą funkcjonować w różnych skalach przestrzennych (czego przykładem jest np. globalny ruch suwerenności żywnościowej), o tyle RWS-y funkcjonują praktycznie zawsze w skali lokalnej lub regionalnej. Stąd też stanowią one przykład krótkiego łańcucha dostaw żywności, co bezpośrednio przekłada się na (globalne i lokalne) ko- rzyści środowiskowe związane z ograniczeniem kosztów środowiskowych wynikają- cych z transportu żywności na dalekie dystanse.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ekologiczne metody produkcji oraz lo- kalność i sezonowość żywności niekoniecznie stanowią najważniejsze elementy wpływu diety na środowisko. Badacze i badaczki wskazują zazwyczaj na skład diety – przede wszystkim konsumpcję mięsa i produktów odzwierzęcych – jako główny czynnik związany z jej śladem środowiskowym (Chai i in. 2019). Przykładowo w Niemczech wysokość śladu węglowego diet bazujących na produktach ekologicznych i konwencjonalnych jest praktycznie taka sama, a odpowiada za nią w 70-75%

właśnie konsumpcja produktów odzwierzęcych (Treu i in. 2017). Bezpośredni wpływ na środowisko wynikający z dalszego upowszechniania modelu RWS – i krótkich łańcuchów dostaw żywności jako takich – będzie zależał zatem w dużej mierze od przyjętego profilu produkcji tych gospodarstw. Zdecydowanie pozytywnym aspektem modelu RWS w tym kontekście jest jednakże zaobserwowane pośród uczestników i uczestniczek RWS-ów zjawisko pogłębiania się świadomości na temat funkcjonowania systemów żywnościowych, co w konsekwencji przekłada się na wyższą świa- domość ekologiczną przy podejmowaniu wyborów także w innych wymiarach co- dziennego życia (Hayden, Buck 2012, Cox i in. 2008). Jest zatem prawdopodobne, że znaczna część RWS-ów będzie kłaść nacisk w swojej działalności na produkty pochodzenia roślinnego; i tak, Gorman (2018) wskazuje, że w Wielkiej Brytanii mniej niż połowa aktywnych RWS-ów prowadzi działalność hodowlaną (przy czym nie zawsze w celu produkcji żywności; na niektórych farmach zwierzęta trzyma się np.

by odwiedzające osoby mogły po prostu mieć z nimi kontakt).

W pośredni sposób RWS może przynieść korzyści środowiskowe także dzięki ochronie rolniczej funkcji terenów, która na terenach podmiejskich konkuruje z innymi formami zagospodarowania przestrzennego. Mając na uwadze tendencję RWS- ów do stosowania ekologicznych metod produkcji, można argumentować, że w po- równaniu z innymi funkcjami – np. mieszkaniową czy przemysłową – gospodarstwa te są w stanie podtrzymywać istotne usługi ekosystemowe na terenach podmiejskich.

Usługi te mogą obejmować m.in. wsparcie dla zachowania bioróżnorodności ekosys- temów, retencję wody opadowej, sekwestrację węgla czy ochronę przed intensyfika- cją zjawiska miejskiej wyspy ciepła. W tym przypadku korzyści środowiskowe nie ograniczają się oczywiście tylko do gospodarstw RWS, ale dotyczą różnych form rolnictwa podmiejskiego (zob. np. Brinkley 2012). Niemniej, jako że krótkie łańcuchy dostaw stanowią istotny element RWS-ów, to gospodarstwa te w naturalny sposób próbują lokować się możliwie blisko miast, w których łatwiej jest stworzyć odpowiednio dużą społeczność podtrzymującą funkcjonowanie gospodarstwa – a zatem przyczyniają się do osiągnięcia ww. korzyści.

(20)

2.4.2. Korzyści społeczne

W kontekście korzyści społecznych cechą wyróżniającą RWS spośród innych alternatywnych systemów żywnościowych jest tworzenie społeczności zorganizowa- nej wokół codziennych praktyk związanych z jedzeniem. W modelu RWS dostęp do jedzenia nie polega jedynie na wymianie rynkowej – uczestniczenie w RWS wymaga udziału w prefinansowaniu gospodarstwa. W zależności od ustalonych zasad człon- kowie i członkinie mogą ponadto partycypować w planowaniu zasiewów, zbieraniu plonów lub wizytach i pracy w gospodarstwie. Ponadto społeczności RWS organizują wydarzenia na farmie oraz np. akcje dzielenia się nadmiarem jedzenia z osobami spoza nich. Struktura RWS-ów stworzona jest z myślą o współpracy, a zatem w naturalny sposób wzmacnia ona kapitał społeczny zaangażowanych w nie grup. Model ten przyczynia się do wytworzenia poczucia tożsamości grupowej, która z kolei przekłada się na większe poczucie sprawczości i aktywizację społeczną zaangażowanych w RWS mieszkańców (Savarese i in. 2020). Podobne wnioski sformułowane zostały także w odniesieniu do lokalnych systemów dystrybucji i produkcji żywności w ogól- ności (Kirwan i in. 2013).

Ponadto na skutek „reterytorializacji” praktyk żywnościowych – które w glo- balnym handlu żywnością są zasadniczo odłączone od identyfikacji terytorialnej (Thompson, Coskuner-Balli 2007) – udział w RWS przyczynia się do wzmocnienia lokalnej tożsamości mieszkańców regionu, który w tej sytuacji nie stanowi już tylko miejsca zamieszkania, pracy czy rekreacji, ale zapewnia swoim mieszkańcom także spełnienie podstawowej potrzeby, jaką jest dostęp do (zdrowej) żywności. Co więcej, RWS tworzy możliwość bezpośredniej kontroli łańcucha dostaw żywności, którą znacznie trudniej uzyskać w przypadku globalnych łańcuchów dostaw cechujących się zazwyczaj wysokim poziom skomplikowania i brakiem transparentności. Gospo- darstwa RWS mogą więc pozwolić sobie na uprawę ziemi czy hodowlę zwierząt metodami ekologicznymi bez pozyskiwania oficjalnych certyfikatów, ponieważ mechanizm zaufania w przypadku RWS-ów opiera się nie na certyfikacji, lecz na osobistym zaangażowaniu konsumentów i konsumentek w funkcjonowanie gospodarstwa (do czego z kolei wymagana jest jego fizyczna bliskość).

Na poziomie korzyści indywidualnych partycypacja w RWS może być po- strzegana niejednoznacznie. Z pewnością wymaga ona zmiany nawyków związanych z kupnem żywności, co wiele osób może uznać za niewygodne (Birtalan i in. 2020;

Lang 2010). W odróżnieniu od zwykłego pójścia do sklepu, w ramach RWS otrzy- muje się paczkę (zazwyczaj raz w tygodniu), której skład zwykle nie jest dowolnie ustalany, lecz zależy od tego, co i w jakiej ilości udało się uzyskać w gospodarstwie.

Jeśli plonów jest mniej lub więcej niż planowano – paczka zazwyczaj będzie odpowiednio mniejsza lub większa, co w oczywisty sposób przekłada się na trudności w planowaniu posiłków. Ponadto nierzadko zdarza się, że paczka zawiera produkty, z którymi odbiorcy nie są dobrze zaznajomieni, co z kolei wymaga większego wysiłku włożonego w przygotowanie posiłków. Wreszcie, codzienna dostawa świeżych pro- duktów niejako „zmusza” do częstszego gotowania w domu. Także logistyka zwią- zana z odbiorem paczek również może powodować niedogodności (np. konieczność dojazdu do gospodarstwa albo bycia w punkcie odbioru o ustalonej porze).

(21)

Opisane powyżej niewygody nie stanowią jednakże nieprzekraczalnych barier. Osoby decydujące się na udział w RWS-ach deklarują, że jakość ich życia po przystąpieniu RWS się podniosła – zarówno za sprawą zdrowszego odżywiania się, jak i dzięki satysfakcji z podjętego wyboru uwzględniającego dobro środowiska (Balázs i in. 2016). Wskazuje to na fakt, że logistyczne niedogodności nie muszą przeważać nad osobistymi korzyściami wynikającymi z partycypacji w RWS-ach, zwłaszcza pośród osób, dla których jednym z powodów przystąpienia do RWS-ów są ich prospołeczne i prośrodowiskowe efekty. Co więcej, pozornie niewygodne cechy RWS-ów, jak np. nieprzewidywalność składu paczki lub brak znajomości niektórych produktów, mogą być przez niektóre osoby postrzegane pozytywnie, ponieważ roz- budzają kreatywność oraz poszerzają kulinarne horyzonty (Thompson, Coskuner- Balli 2007). Niemniej jednak w ogólnym obrazie niedogodności te przyczyniają się do względnie wysokiego odsetka osób rezygnujących z uczestnictwa w RWS po pierwszym sezonie, który może sięgać nawet 40% (Birtalan i in. 2020).

Zmiana codziennych praktyk w kierunku zdrowego odżywiania sugeruje, że RWS-y powinny przynosić wymierne faktyczne korzyści zdrowotne dla jednostek w nie zaangażowanych (a w szerszym kontekście także dla zdrowia publicznego).

I tak, Rossi i in. (2017), porównując członków i członkinie CSA z czterema grupami konsumentów motywowanych zdrowym odżywianiem w swoich decyzjach zakupo- wych, stwierdzili, że spośród analizowanych grup uczestnictwo w RWS-ach prze- kłada się w największym stopniu na deklarowany stan zdrowia, rzadsze wizyty u le- karza oraz niższe wydatki na leki – czego powodem wydaje się być najwyższy udział świeżych produktów w diecie osób z RWS-ów (zob. też Cohen i in. 2012). W ocenie osób zaangażowanych w RWS-y korzyści zdrowotne niesie ze sobą również praca i wizyty w gospodarstwie (Chen 2013).

Włączenie się w działalność RWS ma też przełożenie na korzyści edukacyjne.

Możliwość pracy na farmie, wspólnego planowania zasiewów, wymiana przepisów czy sama ekspozycja na różnorodne produkty pochodzące z gospodarstwa przekładają się na lepsze rozumienie specyfiki rolnictwa jako takiego. W zależności od charakteru danego RWS-u możliwe jest także podtrzymywanie tradycyjnej wiedzy i umiejętno- ści związanych z produkcją oraz przetwórstwem jedzenia w danym regionie, które ulegają zatraceniu wraz z postępującą „makdonaldyzacją” współczesnych systemów żywnościowych (Thompson, Coskuner-Balli 2007).

2.4.3. Korzyści gospodarcze

W kontekście rozwoju gospodarczego miejskich obszarów funkcjonalnych RWS-y wymykają się prostej ocenie z uwagi na fakt, że inicjatywy te postrzegają zyskowność nie tylko przez pryzmat finansowy, ale także w kontekście wymienio- nych wyżej korzyści społecznych i środowiskowych – które nie zawsze da się bezpo- średnio zmonetyzować. Nie oznacza to jednak, że praca w RWS-ach jest (lub powinna być) finansowo nieopłacalna, zwłaszcza skoro jednym z kluczowych założeń RWS- ów jest zapewnienie sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę w rolnictwie. Niektóre badania prowadzone w USA wskazują nawet na większą zyskowność finansową gospodarstw RWS w porównaniu z zyskami gospodarstw konwencjonalnych (Lizio,

(22)

Lass 2005, za: Balázs i in. 2016). Z drugiej strony, analiza sytuacji rolników prowa- dzących RWS-y na Węgrzech wykazuje, że o ile prowadzenie gospodarstwa RWS poprawia ich sytuację finansową, o tyle jest niewystarczające jako jedyne źródło utrzymania (Balázs i in. 2016). Prowadzi to do wniosku, że pod względem finansowym sytuacja gospodarstw RWS jest lepsza niż analogicznych (małych i średnich) gospodarstw operujących na konwencjonalnych rynkach żywności, ale często i tak niewystarczająca, by zapewnić utrzymanie na odpowiednim poziomie. Z pewnością dalszy rozwój modelu RWS wymaga modyfikacji, które poprawią tę sytuację.

Abstrahując od problemów z ustalaniem sprawiedliwego wynagrodzenia, trwałe funkcjonowanie gospodarstw RWS może stanowić istotny wkład w regenera- cję obszarów wiejskich w miejskich obszarach funkcjonalnych. Gospodarstwa RWS podtrzymują produktywną funkcję terenów wiejskich na obszarach o silnej presji ze strony innych, nieproduktywnych funkcji, a zatem zapobiegają degeneracji spo- łeczno-gospodarczej obszarów wiejskich. Lokalne zorientowanie RWS-ów przyczynia się ponadto do domykania obiegu pieniędzy wewnątrz miejskiego obszaru funkcjonalnego, które trafiają z rąk mieszkańców bezpośrednio do rolników i rolniczek, przekładając się na lokalne zachowanie zysków finansowych z produkcji żywności.

Znaczenie gospodarstw RWS dla rozwoju definiowanego jako wzrost gospodarczy jest jednak dyskusyjne. Inicjatywy RWS zasadniczo nie podążają śladem ka- pitałochłonnego agrobiznesu, w którym gospodarstwa są w znacznym stopniu uprze- mysłowione i osiągają produkcję o wartości nawet kilkudziesięciu ESU². W takiej sytuacji trudno byłoby zachować prospołeczne i prośrodowiskowe cechy RWS, które stanowią warunek sine qua non tego modelu. W gospodarstwach RWS zyski spo- łeczne i środowiskowe wyceniane są co najmniej na równi z zyskami gospodarczymi, co z jednej strony prowadzi do niższej rentowności, ale z drugiej dostarcza społecz- ności RWS licznych korzyści, które trudniej wycenić (ale które niekoniecznie są z tego powodu mniej wartościowe). Można zatem argumentować za Bloemmenem i in. (2015), że podejście uosabiane przez model RWS wpisuje się w koncepcję de- wzrostu (degrowth).

Koncepcja dewzrostu zakłada, że aby rozwijać się w sposób prawdziwie zrównoważony i sprawiedliwy musimy w skali globalnej obniżyć zużycie zasobów do poziomu, który nie będzie groził dalszym przekraczaniem granic planetarnych (Weiss i Cattaeno 2017). Do osiągnięcia tego celu konieczne jest porzucenie paradyg- matu ciągłego wzrostu gospodarczego, który nieuchronnie pociąga za sobą wzrost zu- życia energii i materiałów, a zatem przyczynia się do degradacji ekosystemów planety podtrzymujących życie człowieka i innych gatunków zwierząt. Dewzrost zakłada zatem, że w obliczu potęgujących się kryzysów ekologicznych, społecznych i gospodarczych niezbędne jest zaplanowane, kontrolowane ograniczenie biofizycznego roz- miaru globalnej gospodarki, które umożliwi zachowanie wysokiej jakości życia przy wyraźnym zmniejszeniu zużycia zasobów. Zachowanie wysokiej jakości życia będzie w takiej sytuacji możliwe dzięki zorientowaniu społeczeństw nie na dalszy konsump- cjonizm, ale na dobrobyt osiągany dzięki „wolniejszemu” życiu, bliższej współpracy

2 European size unit (ESU) – umowna wielkość wyrażająca rozmiar ekonomiczny gospodarstwa. W 2020 r. 1 ESU = 1200 EUR.

(23)

w ramach społeczności lokalnych czy większej ilości czasu wolnego przeznaczanego zgodnie z własnymi potrzebami.

RWS-y faktycznie można więc uznać za przejaw koncepcji dewzrostu: są to inicjatywy nastawione na wytworzenie wspólnoty wokół kwestii jedzenia, współ- pracę rolników i konsumentów, troskę o środowisko, rozwój osobisty czy wreszcie wysoki poziom dobrobytu zapewniony dzięki dostępowi do zdrowej żywności. Sta- nowią tym samym model rozwoju rolnictwa w systemie społeczno-gospodarczym, który wykracza poza prymat wzrostu PKB, a w jego miejsce proponuje rozumienie gospodarki jako jednej z części składowych społeczeństwa, która w obliczu przekra- czania granic planetarnych nie może już dominować nad innymi aspektami dobrobytu. Mimo iż są to rozwiązania lokalne, to rozwijany przez nie model da się z powo- dzeniem wykorzystywać w innych miejscach, co przyczynia się do globalnej zmiany systemów żywnościowych (Savarese i in. 2020). RWS można w konsekwencji uznać za model „glokalny” (jednocześnie globalny i lokalny).

Warto na koniec zaznaczyć, że o ile w kontekście korzyści dla społeczności miejskich obszarów funkcjonalnych koncepcje dewzrostu i RWS można uznać za względnie abstrakcyjne, o tyle ich lokalna implementacja przekłada się na poprawę bezpieczeństwa żywnościowego regionu. Lokalna produkcja żywności, nawet jeżeli mniej konkurencyjna w sensie ekonomicznym, zapewnia dostęp do żywności w spo- sób mniej podatny na zaburzenia globalnych łańcuchów dostaw wywołanych niesta- bilnością rynku, sytuacją geopolityczną czy też pandemią. Mimo wyraźnie globalnego podejścia postulaty dewzrostowe mają zatem także znaczenie na poziomie lokalnym.

3. Możliwe mechanizmy wsparcia przez administrację publiczną

Mimo prób stworzenia alternatywy dla traktowania żywności tylko jako to- waru gospodarstwa RWS funkcjonują jednak w systemie, w którym dostęp do żyw- ności regulowany jest przede wszystkim przez zasady konkurencji rynkowej. Oczy- wiście konsumenci i konsumentki angażujące się w RWS-y świadomie zgadzają się na płacenie za żywność więcej niż w sklepie, ponieważ wydatek ten przynosi im inne, opisane powyżej korzyści, których nie zapewnia żywność dostępna poprzez konwencjonalne kanały dystrybucji³. Z drugiej strony zmiana nawyków żywnościowych po przystąpieniu do RWS – np. częstsze gotowanie w domu wynikające z konieczności wykorzystania zawartości paczki – sprawia, że udział w RWS-ach nie musi wiązać się z wyższymi wydatkami. Niemniej zaobserwowana w niektórych państwach nad- proporcja więcej zarabiających osób w RWS-ach tworzy ryzyko częściowej utraty ich inkluzywnego charakteru, co w konsekwencji może ograniczyć dostępność modelu RWS dla szerokiego grona społeczeństwa.

Naturalnym mechanizmem wsparcia w takim kontekście wydaje się subsydiowanie RWS-ów przez sferę publiczną, co z jednej strony ułatwi mniej zamożnym

3 Warto przy tym zaznaczyć, że ceny oferowane w RWS-ach niekoniecznie są wyższe od cen lokalnych produktów wytworzonych ekologicznie i sprzedawanych w sklepach lub na targach (Cooley, Lass 1998, za: Balázs i in. 2016). Niemniej ceny w RWS-ach są zwykle wyższe od

(24)

grupom społecznym uzyskać dostęp do inicjatyw RWS, a z drugiej zachęci gospodarstwa do angażowania się w ten model rolnictwa. W efekcie przełoży się to na szersze korzyści społeczne czy środowiskowe RWS-ów, które (przy braku interwencji w wolny rynek) pomijane są w rachunku ekonomicznym prowadzenia gospodarstwa rolnego. Pośrednie subsydiowanie RWS-ów ma miejsce choćby w USA, gdzie stosuje się ten mechanizm w celu zapewnienia dostępu do żywności dla mniej zamożnych rodzin z dziećmi rozpoczynającymi edukację (Hoffman i in. 2012) czy osób korzysta- jących z bonów żywnościowych oferowanych przez państwo (Quandt i in. 2013).

Jednakże nawet w USA, gdzie uczestniczenie w RWS-ach skorelowane jest z wyższym niż średni dochodem i poziomem edukacji (Chen i in. 2019, Galt i in.

2017), mniej zamożne osoby są tak samo (a często nawet bardziej) zaangażowane w funkcjonowanie RWS-ów (Galt i in. 2017). Dominacja klasy średniej pośród inicjatyw RWS nie jest oczywiście całkowita choćby dzięki elastyczności modelu RWS, który umożliwia wykonywanie pracy w gospodarstwie w zamian za obniżenie kwoty wymaganej do udziału w inicjatywie. Warto mieć zatem na uwadze różnorodność inicjatyw RWS, z których niektóre są motywowane przede wszystkim chęcią dostępu do zdrowej żywności wytworzonej z poszanowaniem środowiska i pracy rolników, a nie- które mogą mieć charakter inicjatyw samopomocowych podejmowanych przez mniej zamożne osoby, w tym z grup zagrożonych marginalizacją. W obu tych przypadkach wsparcie udzielane przez administrację publiczną powinno być dopasowane do barier, na które osoby z danej grupy napotykają w próbie rozwijania RWS-u.

Administracja publiczna może także wspierać inicjatywy RWS od strony sa- mych gospodarstw rolnych. Odpowiednim narzędziem do osiągnięcia tego celu wy- dają się zamówienia publiczne w zakresie usług cateringowych oraz półproduktów spożywczych zamawianych na potrzeby jednostek sfery publicznej – takich jak szkoły czy szpitale – w których przyrządza się i wydaje posiłki. Zainicjowane przez Komisję Europejską zielone zamówienia publiczne znajdują już swoje odzwierciedlenie w pol- skim prawie, umożliwiając włączenie aspektów środowiskowych i społecznych w warunki udzielenia zamówienia publicznego (Różowicz 2015a). Stosowanie odpowiednio przygotowanych zamówień publicznych jest znanym już w Polsce instrumentem stymulowania zrównoważonego rozwoju miast (Różowicz 2015b), który może przy- czynić się do osiągnięcia większego stopnia samowystarczalności miejskiego obszaru funkcjonalnego w zakresie pożywienia (Orlando i in. 2019). Istnieją zatem ogólne ramy do prowadzenia polityki zaopatrzenia jednostek publicznych w produkty żyw- nościowe z gospodarstw stosujących metody przyjazne środowisku. Niemniej jednak w przypadku RWS-ów pojawia się kilka dodatkowych pytań: czy administracja miała by również prefinansować uprawy w danym sezonie? Jak zapewnić stałe dostawy żywności nawet w przypadku uzyskania mniejszych plonów? Jak planować menu w instytucjach publicznych, które zaopatrywane będą z RWS-ów? Mając na uwadze różnorodność modeli organizacyjnych RWS z pewnością można sobie wyobrazić model, który będzie w stanie sprostać tym wymaganiom – niemniej tak jak w przypadku pojedynczych osób zmieniających swoje nawyki po przystąpieniu do RWS, tak i w tym przypadku będzie wymagać to wysiłku ze strony osób odpowiedzialnych za zamówienia publiczne w jednostkach publicznych. Warto także pamiętać, że nawet jeśli subsydiowanie RWS-ów może natrafić na pewne bariery formalno-prawne, to

(25)

przydzielanie preferencji w dostawach żywności lokalnym gospodarstwom ekolo- gicznym jest już znacznie prostsze i pośrednio wzmacnia także model RWS z uwagi na poprawę sytuacji lokalnych rolników (co tworzy lepsze warunki także do zakłada- nia RWS-ów).

O ile subsydia i zamówienia publiczne wymagają konkretnego wkładu finan- sowego – co w kontekście neoliberalnej wizji minimalizacji wydatków publicznych może spotkać się z oporem – o tyle administracja dysponuje również „miękkimi” na- rzędziami, które mogą wesprzeć powstawanie RWS-ów. Pierwszym z nich jest pla- nowanie przestrzenne, które może wspomóc rozwijanie lokalnych gospodarstw na obszarze miejskiego obszaru funkcjonalnego. Zawarcie w planie zagospodarowania przestrzennego informacji o sposobie organizacji gospodarstwa w myśl zasad RWS byłoby trudne i zapewne bezcelowe, ale już sam fakt ochrony terenów rolnych znaj- dujących się w pobliżu miast przed zabudową z pewnością ułatwia tworzenie takich gospodarstw. Jak wspomniano, kluczowym aspektem transparentności RWS-ów – a zatem ich legitymizacji – jest ich fizyczna bliskość od rynku zbytu, którym najczę- ściej jest duże miasto. Bliskość ta z jednej strony umożliwia wizyty w gospodarstwie, a z drugiej ułatwia kwestie logistyczne związane z odbiorem lub dostawami żywności.

Niekiedy preferowane jest nawet takie położenie gospodarstwa, które umożliwia swo- bodny dojazd rowerem z miasta (Van Oers i in. 2018). Stąd też ochrona rolniczej funkcji terenów w strefie podmiejskiej oraz rozwój odpowiedniej infrastruktury ko- munikacyjnej (także transportu rowerowego i zbiorowego) są jednymi z podstawowych czynników umożliwiających sprawne funkcjonowanie RWS-ów (Paül, McKen- zie 2013), a jednocześnie stanowią częściową odpowiedź na problemy związane z nie- kontrolowaną i monofunkcyjną suburbanizacją polskich miast. Logika stojąca za takim podejściem wymaga jednakże – ponownie – uwzględnienia wartości zachowania funkcji rolniczej nie tylko w wymiarze finansowym, ale też społecznym, środowisko- wym i kulturowym.

Ochrona produkcyjnej funkcji podmiejskich obszarów wiejskich to jeden spo- sób na wsparcie RWS-ów – drugim jest polityka przestrzenna miasta związana z miej- scami handlu żywnością. W tym kontekście korzystnym dla RWS-ów jest istnienie sieci lokalnych targów, na których w naturalny sposób może zostać wyznaczony punkt odbioru paczek (w wariancie RWS, w którym w ten sposób przekazuje się produkty). Możliwość wynajęcia stoiska na potrzeby odbioru, tj. zwykle na kilka godzin w wybranym dniu tygodnia, stanowi istotne ułatwienie organizacyjne dla inicjatyw RWS. Oczywiście polityka ochrony takich miejsc handlu żywnością przekłada się nie tylko na lepsze możliwości rozwoju RWS-ów, ale stanowi sposób na wsparcie róż- nych lokalnych producentów i pośredników handlu żywnością. Alternatywą wobec miejsca na targowisku jest także lokal, który może spełniać funkcje punktu odbioru żywności i jest zlokalizowany w dobrze dostępnym transportowo punkcie miasta. Sa- morządy posiadające takie lokale mogą rozważyć udostępnienie ich RWS-om na pre- ferencyjnych warunkach.

Administracja publiczna posiada także instrumenty umożliwiające wsparcie RWS-ów w postaci kampanii promocyjnych oraz informowaniu mieszkańców o moż- liwościach dołączenia do społeczności RWS. Jak argumentują Diekmann i Theuvsen

(26)

(2019), wsparcie w tym zakresie może przełożyć się na rozprzestrzenienie się inno- wacji z jej wczesnego etapu – w którym bierze w niej udział jedynie garstka zaintere- sowanych – do pozostałych grup przyjmujących innowację na późniejszych etapach jej rozwoju. Jednocześnie stosunkowo łatwym zadaniem byłoby utworzenie plat- formy łączącej ze sobą gospodarstwa oraz potencjalnych uczestników RWS w danym miejskim obszarze funkcjonalnym. Istotną kwestią w tym kontekście byłoby także przeprowadzenie wśród mieszkańców miejskich obszarów funkcjonalnych kampanii informacyjnej dot. kwestii sanitarnych związanych z zakupem żywności bezpośred- nio od rolnika (które od 2019 r. regulowane są znowelizowanymi przepisami)⁴. Wy- daje się, że również rolnicy i rolniczki nie zawsze zdają sobie sprawę z uwarunkowań prawnych dotyczących sprzedaży bezpośredniej, a zatem kampania taka może być potrzebna również wśród producentów żywności. Jako że RWS-y są tylko jedną z form alternatywnych sieci dystrybucji pożywienia poprzez krótkie łańcuchy dostaw, kampania informacyjna oraz platforma łącząca rolników z mieszkańcami mogłyby w swoim zakresie wykraczać poza sam model RWS, a dotykać także innych tematów związanych z zaopatrzeniem miejskiego obszaru funkcjonalnego w żywność.

4. Wnioski

Rozdział ten stanowi raczej przyczynek do dyskusji aniżeli kompletny kata- log sposobów, w jaki administracja publiczna może wspierać rozwój modelu RWS.

Mamy jednak nadzieję, że powyższe rozważania przekonująco przedstawiają korzy- ści społeczne, środowiskowe i gospodarcze, jakie miejskie obszary funkcjonalne mogą osiągnąć dzięki wspieraniu RWS-ów (i podobnych im inicjatyw).

Oczywiście wdrażanie konkretnych rozwiązań na rzecz RWS-ów powinno być poprzedzone konsultacjami z ich uczestnikami, które wskażą jakie interwencje są możliwe i pożądane w konkretnym przypadku. Mimo zbieżności podstawowych zasad RWS-y są bowiem różnorodnymi inicjatywami, z których niektóre mogą być nawet przeciwne uzyskiwaniu wsparcia od jednostek administracji publicznej. Jedną z przyczyn takiego podejścia może być niechęć do nadmiernej formalizacji wewnętrz- nej struktury RWS-u, na którą w swoich badaniach wskazuje Ertmańska (2015).

W próbach wsparcia RWS-ów należałoby zatem zwrócić uwagę na napięcie pomię- dzy wymogami stawianymi wspieranym inicjatywom przez administrację publiczną a formalizacją RWS-ów, która może wpłynąć na charakter ich dalszego rozwoju.

Problem formalizacji RWS-ów wpisuje się w szerszą debatę dotyczącą ska- lowalności oddolnych, niszowych (w rozumieniu transformacji społeczno-technicz- nych) inicjatyw. O ile wewnątrz niszy dana inicjatywa z zakresu systemu żywnościo- wego może rozwijać się względnie bezproblemowo, o tyle aby z niszy wyjść, musi ona stworzyć odpowiednio atrakcyjną alternatywę dla dominujących w danym kon- tekście systemów żywnościowych. W procesie skalowania należy jednak uważać na

4 Zmiany w odpowiednich przepisach wprowadziły Ustawa z dnia 9 listopada 2018 r. o zmianie niektó- rych ustaw w celu ułatwienia sprzedaży żywności przez rolników do sklepów i restauracji oraz Ustawa z dnia 4 października 2018 r. o zmianie ustawy o produktach pochodzenia zwierzęcego oraz ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia.

(27)

to, by dana inicjatywa nie utraciła cech, które na początku sprawiły, że w ogóle ją podjęto. Skalowanie oddolnych inicjatyw może bowiem doprowadzić do rozmycia się ich oryginalnych postulatów (Gernert i in. 2018).

Być może rozwiązaniem tego problemu byłaby akceptacja różnorodności alternatywnych systemów żywnościowych, które wraz z ich dalszą popularyzacją będą przyjmowały różne, mniej lub bardziej radykalne formy. Niektóre z nich będą zapewne skupiały się na metodzie upraw, przyjmując formę kupowania certyfikowa- nych produktów od lokalnych, którzy nie chcą nawiązywać bliższych relacji z odbior- cami. Inne skupią się na sprzedaży bezpośredniej, ale bez wymogów partycypacji w kosztach przed sezonem. Jeszcze inne wezmą za cel np. na budowę ekologicznych farm miejskich, w których w ogóle nie będzie sztywnego podziału na producentów i konsumentów. Wszystkie te odmiany będą niosły ze sobą różne korzyści i różne wyzwania; wszystkie jednakże mogą być (na różny sposób) wspierane przez sferę publiczną. Istotne przy tym jest, by nie stracić z oczu celu transformacji systemów żywnościowych, jakim jest powszechny dostęp do zdrowej żywności wytworzonej w sposób prawdziwie zrównoważony i odpowiedzialny.

Literatura

Balázs, B., Pataki, G., Lazányi, O., 2016. Prospects for the future: Community supported agriculture in Hungary, Futures 83, 100–111. doi: 10.1016/j.futures.2016.03.005.

Bashford i in., 2015. European Handbook on Community Supported Agriculture. URL: http://urgenci.net/wp- content/uploads/2015/03/CSA4EUrope_Handbook.pdf (data dostępu: 2020-08-31).

Birtalan, I. L., Rácz, J. and Bárdos, G. 2020. Community supported agriculture membership: The benefits of spousal involvement, International Journal of Consumer Studies 44, 172–180. doi:

10.1111/ijcs.12555.

Bloemmen, M. i in., 2015. Microeconomic degrowth: The case of Community Supported Agriculture, Eco- logical Economics 112, 110–115. doi: 10.1016/j.ecolecon.2015.02.013.

Borsellino, V., Schimmenti, E., El Bilali, H., 2020. Agri-food markets towards sustainable patterns, Sustain- ability 12 (2193), 1–35. doi: 10.3390/su12062193.

Bougherara, D., Grolleau, G., Mzoughi, N., 2009. Buy local, pollute less: What drives households to join a community supported farm?, Ecological Economics 68 (5), 1488–1495. doi:

10.1016/j.ecolecon.2008.10.009.

Brinkley, C., 2012. Evaluating the Benefits of Peri-Urban Agriculture, Journal of Planning Literature 27 (3), 259–269. doi: 10.1177/0885412211435172.

Celata, F., Coletti, R., 2019. Enabling and disabling policy environments for community-led sustainability transitions, Regional Environmental Change. Regional Environmental Change 19 (4), 983–993.

doi: 10.1007/s10113-019-01471-1.

Chai, B. C. i in., 2019. Which diet has the least environmental impact on our planet? A systematic review of vegan, vegetarian and omnivorous diets, Sustainability 11 (15). doi: 10.3390/su11154110.

Chen, W., 2013. Perceived value of a community supported agriculture (CSA) working share. The construct and its dimensions, Appetite 62, 37–49. doi: 10.1016/j.appet.2012.11.014.

Cohen, J. N., Gearhart, S., Garland, E., 2012. Community supported agriculture: A commitment to a health- ier diet, Journal of Hunger and Environmental Nutrition 7 (1), 20–37. doi:

10.1080/19320248.2012.651393.

Cox, R. i in., 2008. Common ground? Motivations for participation in a community-supported agriculture scheme, Local Environment 13 (3), 203–218.

El Bilali, H., 2019. The multi-level perspective in research on sustainability transitions in agriculture and food systems: A systematic review, Agriculture 9 (4), 1–24. doi: 10.3390/agriculture9040074.