Morfologię miast można badać w różnej skali. Podstawowymi elementami morfologicznymi są ulica (charakter liniowy), działka (charakter powierzchniowy), budynek (charakter przestrzenny), pomnik (charakter punktowy). Elementy te łącznie składają się na jednostkę morfologiczną, a te z kolei tworzą układy morfologiczne (Koter, 1994). W przypadku gdy jednostki te są jednorodne mowa o układzie morfo-logicznym prostym, natomiast układ morfologiczny złożony składa się ze zróżnico-wanych jednostek. W skali całego miasta najczęściej występuje układ wielokrotnie złożony. Wynika to przede wszystkim z różnorodności poszczególnych jednostek wchodzących w obręb miasta, a to w znacznej mierze uwarunkowane jest czasem po-wstania jednostki. Wraz z rozwojem ośrodków miejskich następuje również przyłą-czanie nowych jednostek morfologicznych, powstałych poza miastem, charakteryzu-jących się określonym układem przestrzennym. W niniejszej pracy analiza przemian morfologicznych poszczególnych elementów została ograniczona i dotyczy elemen-tów liniowych i przestrzennych z pominięciem elemenelemen-tów punktowych (pomnik) oraz powierzchniowych (działka). Zabieg ten podyktowany jest niedostępnością danych dotyczących wymiarów działek w minionych wiekach, co uniemożliwia prześledze-nie zmian ich wielkości, procesu wypełniania, podziałów i scaleń. Natomiast brak analizy elementów punktowych wynika zarówno z niewielkiej skali tych obiektów jak i ich nietrwałości.
Kształtowanie się sieci ulic w Kaliszu sięga czasów przedlokacyjnych i zwią-zane jest z położeniem kaliskiego grodu na przecięciu ważnych szlaków handlowych ówczesnego państwa polskiego. Nierozwiązana kwestia sporna, dotycząca przebiegu szlaku bursztynowego przez Kalisz, pozostawia możliwości wyznaczenia potencjal-nego przebiegu trasy, której należy szukać w górnym biegu dzisiejszej ulicy Często-chowskiej. Przypuszcza się, że z okolic Wieruszowa droga biegła w kierunku Kalisza i dalej ku Koninowi. Szlak bursztynowy funkcjonował od I do V w. n.e., zatem praw-dopodobnie rodowód ulicy Częstochowskiej sięga czasów Imperium Rzymskiego.
Kolejną ulicą, której początki sięgają czasów przedlokacyjnych jest ulica Bolesława Pobożnego, przy niej bowiem zlokalizowany był założony około 850 r. gród na Za-wodziu. Jednakże ulica jak i całe Stare Miasto zostało przyłączone do terytorium Ka-lisza dopiero w 1934 r.
Wraz z lokacją miasta powstały ulice wytyczone w obrębie nowego miasta.
Należą do nich: Główny Rynek, Śródmiejska, Zamkowa, św. Stanisława, Mariańska, Grodzka, Złota, Piskorzewska, Kanonicka, Łazienna, Piekarska, Rzeźnicza, Sukien-nicza oraz Franciszkańska. Swój rodowód sięgający drugiej połowy XIII w. posiadają także współczesne ulice będące częścią ówczesnych traktów. Ulica Górnośląska i Wrocławska stanowią część znanego w średniowieczu Traktu Wrocławskiego. Star-szym szlakiem prowadzącym do Wrocławia była droga o przebiegu Kalisz – Ołobok – Wieruszów – Wrocław, która obejmuje część ulicy Częstochowskiej oraz Nowy
Świat. Kolejnym ważnym traktem handlowym była tzw. Nowa Droga Toruńska, któ-rej przebieg tworzą ulice Częstochowska, Nowy Świat, Harcerska, Śródmiejska, Zam-kowa, plac Kilińskiego oraz Stawiszyńska. Ostatnia z wymienionych wraz z ulicą Łódzką były również częścią średniowiecznego traktu łączącego Mazowsze – Sieradz – Kraków oraz drogi z Krakowa do Poznania przez Chocz i Pyzdry.
W kolejnych wiekach nowe ulice wykształcały się w obrębie miasta lokowa-nego, powstały wówczas: Narutowicza, Targowa i Garbarska (XIV w.) Geneza ulicy Poznańskiej, która wykształciła się na przedłużeniu ulicy Harcerskiej związana jest z nowo powstałym Traktem Poznańskim. W tym okresie w śródmieściu pojawiła się także ulica Kolegialna. Wszystkie wyżej omówione ulice, z wyjątkiem zlokalizowa-nych w obrębie miasta lokowanego aż do XIX w. formalnie znajdowały się poza gra-nicami Kalisza. Główne ulice wewnątrz miasta zostały wytyczone, jednakże pozostałe kształtowały się samorzutnie, często pozbawione oficjalnych nazw. Natomiast współ-czesne ulice położone na szlakach komunikacyjnych swoje nazwy otrzymały dopiero po włączeniu w granice administracyjne miasta. Pierwszą ulicą, planowo wytyczoną poza obrębem miasta lokowanego była Aleja Wolności, powstała w 1800 r. Sieć uliczna na przedmieściach kształtowała się samorzutnie, pozbawiona regulacji plani-stycznych. Analogicznie przedstawiało się rozplanowanie ulic na terenach później przyłączonych do Kalisza. Układ drogowy wsi, które współcześnie wchodzą w obręb miasta ukształtował się niezależnie od niego i częściowo jest widoczny w rozplano-waniu miasta. Układ zbliżony do regularnego posiada miasto lokowane.
W wieku XIX na planie miasta pojawiły się nowe ulice. Pierwszą z nich była przebiegająca w miejscu rozebranych w 1806 r. murów miejskich, ulica Ponad Mu-rem, okalająca obszar miasta lokowanego od północnego – zachodu. W późniejszych latach przemianowana na ulicę Alfonsa Parczewskiego. Równolegle do niej przebie-gała ulica Babina. W bezpośrednim sąsiedztwie ukształtowała się także ulica Cho-pina, przy której zlokalizowano Fabrykę Fortepianów i Pianin Calisia. Przedłużono ulicę Sukienniczą, której koniec wyznaczała rzeka Prosna, wybudowano nań nowy most i połączono z Aleją Wolności.
W wieku XX wykształciła się sieć głównych arterii komunikacyjnych miasta.
Wraz ze wzrostem ruchu kołowego sieć uliczna zagęściła się, wytyczono m. in. ulice:
3 Maja, Majkowską oraz Legionów. Wytyczono przebieg ulic na osiedlu Dobrzec oraz częściowo także dla osiedli: Piskorzewie, Tyniec i Chmielnik. Wyznaczone wówczas ulice posiadają regularny układ przestrzenny, przecinają się pod kątem pro-stym tworząc siatkę prostokątów. U schyłku stulecia wytyczono obwodnice, mające na celu wyprowadzenie ruchu ze ścisłego centrum. Powstały wówczas Aleja Wojska Polskiego, Trasa Stanczukowskiego oraz Trasa Bursztynowa. W najbliższym czasie planowana jest także budowa zewnętrznej obwodnicy miasta, okalającej Kalisz od zachodu.
Sieć ulic Kalisza została w pełni ukształtowana w II połowie XX w. Współ-cześnie nowe ulice powstają w wyniku podziałów działek oraz w celu zapewnienia
dojazdu do nowo powstających osiedli mieszkaniowych. Lokalizacja tych ulic jest ściśle związana z terenami intensywnie zabudowanymi, które położone są poza ści-słym centrum Kalisza. Siatka ulic w śródmieściu pozostaje niezmienna od początku XX w. Najmłodszą ulicą Śródmieścia jest Przechodnia, wytyczona w trakcie odbu-dowy miasta po jego zburzeniu w 1914 r. Ulica Przechodnia zlokalizowana jest w dawnej dzielnicy żydowskiej, w południowo – zachodnim krańcu starówki. Jej wytyczenie związane jest z likwidacją znajdujących się tam zabudowań, dzięki czemu powstało połączenie między ulicami Targową i Parczewskiego. Natomiast najmłod-sze ulice w Kaliszu ogółem, zlokalizowane są w dzielnicy Tyniec i powstały na po-czątku 2020 r. Na mapie Kalisza pojawiły się następujące ulice: Tymiankowa, Zio-łowa, Szafranowa i Bazyliowa, które są drogami wewnętrznymi dla będącego w trak-cie budowy osiedla domów wielorodzinnych.
Fizjonomia kaliskich ulic zmieniała się w czasie. Początkowo ulice nie były utwardzone, a ich nawierzchnia zbliżona była do współczesnych dróg gruntowych.
Wytyczone ulice w mieście lokowanym były szersze i niezbyt kręte, w przeciwień-stwie do krętych i wąskich, samorzutnie powstających uliczek. Przykładem obszaru wewnątrz murów miejskich, który rozwijał się w średniowieczu bez regulacji plani-stycznych jest dzielnica żydowska, zlokalizowana w południowo – zachodnim frag-mencie miasta, bezpośrednio przylegająca do obwarowań miejskich. Szybki przyrost ludności zaowocował powstawaniem sieci krętych i bardzo wąskich uliczek, które zostały uregulowane częściowo dopiero w XIX w.
Plac rynkowy wraz z otaczającymi go ulicami posiadał nawierzchnię bruko-waną w XVI w. Pozostałe ulice były pozbawione utwardzenia. W XVIII w. podjęto prace porządkowe ulic, naprawiano dotychczas użytkowane bruki oraz zakładano nowe. Pojawiły się także miejskie latarnie. Sytuacja stopniowo ulegała poprawie i na początku XIX w. wszystkie ulice Kalisza, z wyjątkiem Piskorzewia były wybruko-wane. Przekształcenia tej dzielnicy nastąpiły po pożarze z roku 1852. Wówczas wy-tyczono nowe ulice wraz z placem targowym (późniejszy Nowy Rynek) Zadbano również o estetykę i dokonano nasadzeń drzew wzdłuż dróg nad Prosną, tworząc spa-cerowe promenady. Dalsze przeobrażenia nastąpiły u schyłku XIX w. Wzdłuż głów-nych ulic ułożono chodniki i posadzono drzewa. Nawierzchnię brukowaną otrzymał również Nowy Rynek. Prace mające na celu utwardzenie ulic przebiegały okresowo do II wojny światowej. W czasach okupacji niemieckiej, ówczesne główne arterie ko-munikacyjne miasta (Łódzka, Górnośląska, Wrocławska) otrzymały nową nawierzch-nię z kostki granitowej i bazaltowej.
Największe przeobrażenia w fizjonomii kaliskich ulic zapoczątkowały dzia-łania końca lat 50. XX w., kiedy to Aleja Wolności, jako pierwsza ulica w mieście, została pokryta asfaltem. Sukcesywnie nawierzchnię asfaltową otrzymywały także pozostałe ulice, z wyjątkiem położonych w obrębie starówki, gdzie dominuje na-wierzchnia brukowa. W omawianym okresie zamontowano również sygnalizację świetlną. W latach 70. XX w., kiedy to nastąpiło zwiększenie liczby samochodów,
które spowodowały zmniejszenie przepustowości ulic, podjęto działania mające na celu odciążenie ulic śródmiejskich i wyprowadzenie z nich ruchu samochodowego.
Część ulic przemianowano na ciągi piesze. Innym działaniem mającym na celu ogra-niczenie kongestii była przebudowa ulic oraz ich poszerzanie. W wyniku tych działań zmodernizowano m. in. ulice: Częstochowską, Górnośląską, Łódzką, 3 Maja czy Wrocławską, które otrzymały cztery pasy ruchu. W toku poszerzania ulic nastąpiła wycinka drzew rosnących dotychczas wzdłuż ciągów komunikacyjnych oraz zwęże-nie chodników. Charakter ulic został całkowicie podporządkowany ruchowi samo-chodowemu.
Współcześnie miasto promuje alternatywne środki transportu jak komunika-cja miejska czy rower miejski, dzięki czemu w Kaliszu powstała sieć ścieżek rowero-wych. Ponadto ulica Śródmiejska została w 2018 r. przekształcona w deptak. Plano-wane jest również utworzenie woonerfu na ulicy Zamkowej, dzięki czemu starówka zostanie wyłączona z ruchu samochodowego. Działania te mają na celu przywrócenie śródmiejskim ulicom funkcji reprezentacyjnych i spacerowych, które zostały utracone w wyniku wzmożonego ruchu samochodowego.
Zabudowa Kalisza, jako miasta lokacyjnego sięga XIII w. Wówczas powstały pierwsze budynki, różniące się pełnionymi funkcjami. Wyróżnić można budynki sa-kralne (Kościół św. Mikołaja, kościół NMP, klasztor Franciszkanów), administra-cyjne (zamek, ratusz), usługowe (jatki, sukiennice) oraz budynki o funkcji mieszka-niowej. Wszystkie wyżej wymienione zabudowania w XIII w., z wyjątkiem kościo-łów, były drewniane. W pierwszej fazie rozwoju nastąpiło wprowadzenie zabudowy wzdłuż głównych ulic wyprowadzonych z rynku. W następnym stuleciu doszło do wypełniania zabudową pozostałych, dotychczas niezagospodarowanych działek.
Obok zabudowy drewnianej powstawały pierwsze murowane budynki mieszkalne, jednakże ich udział w stosunku do budynków drewnianych pozostanie niewielki aż do końca XVIII w. Murowana zabudowa koncentrowała się wyłącznie przy rynku i głównych ulicach przelotowych.
W XVI – XVIII w. postępowała faza zagęszczania zabudowy wewnątrz ośrodka lokowanego. Drugim charakterystycznym procesem występującym w oma-wianym okresie jest wzrost liczby budynków murowanych o więcej niż jednej kon-dygnacji. Obok zabudowy mieszkaniowej powstawało coraz więcej obiektów o funk-cjach przemysłowych i handlowych. Obraz ówczesnego miasta charakteryzował się dużą liczbą budynków zrujnowanych, co było bezpośrednio związane z nietrwałymi materiałami używanymi przy konstrukcji zabudowy. Najbardziej okazałe kamienice okresu renesansu i baroku były budynkami szczytowymi, posiadały kilka kondygnacji i trzy- lub czterookienną fasadę. Do czasów współczesnych nie zachował się w Kali-szu żaden budynek tego typu. Wielki pożar Kalisza z 1792 r. spowodował całkowite zniszczenie dotychczasowej drewnianej zabudowy miasta i poważnie uszkodził bu-dynki murowane.
Do początku XIX w. obraz miasta nie ulegał większym zmianom, gdyż roz-wój przestrzenny miast charakteryzuje się trwałością ukształtowanej historycznie za-budowy (Czyżewski, 1977). Zmiany następowały powolnie i w sposób ewolucyjny do czasu wkroczenia nowego czynnika napędzającego rozwój, czyli przemysłu. Re-wolucja przemysłowa znacząco wpłynęła na zabudowę Kalisza i spowodowała poja-wienie się nowego typu obiektów, jakimi były manufaktury i fabryki. W początkowej fazie wkraczania przemysłu do miasta, przekształcano dotychczas istniejące zabudo-wania i zmieniano ich funkcje, dla przykładu opuszczone zabudozabudo-wania poklasztorne zostały przemianowane na magazyny. Przekształcanie budynków klasztornych w obiekty handlowe było powszechnym zjawiskiem w czasie rządów pruskich.
Oprócz zabudowy przemysłowej w krajobrazie miasta pojawił się nowy typ budyn-ków, czyli reprezentacyjne hotele zlokalizowane w najchętniej odwiedzanych czę-ściach miasta, tj. Aleja Wolności, starówka, ulica Wrocławska.
Od 1820 r. pojawiły się przepisy regulujące zagospodarowywanie miasta.
Były to pierwsze instrumenty polityki przestrzennej w Kaliszu. Określały one sposób zabudowy działek, wprowadziły zapisy znaczeniowo zbliżone do współcześnie two-rzonych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Dzięki wprowadzo-nym obostrzeniom miasto uporządkowano i znacznie zwiększono jego estetykę. Po-wstające budynki mieszkalne były typu kalenicowego, o dwóch piętrach i ujednolico-nych elewacjach. Przepisy regulowały także kwestie materiałów budowlaujednolico-nych. Sta-rano się ograniczyć powstawanie budynków drewnianych w celu minimalizacji za-grożenia kolejnego pożaru.
Od lat 30. XIX w. nastąpił intensywny przyrost zabudowy przemysłowej oraz wykształcenie się dzielnic o charakterze typowo przemysłowym (Piskorzewie). Nowe budynki fabryczne zlokalizowane były w pobliżu mostów. Taka lokalizacja umożli-wiała lepsze połączenie z centrum miasta. Piskorzewie wkroczyło w fazę wypełniania zabudową, która została przerwana wybuchem pożaru w 1852 r. Odbudowę dzielnicy przeprowadzono według planu, dzięki czemu rozluźniono zabudowę. Nowe budynki powstawały także w pozostałych częściach miasta. Nastąpiło powiększenie skali bu-dynków. Po przyłączeniu miasta do sieci kolejowej nastąpił przyrost zabudowy loka-lizowanej wzdłuż drogi prowadzącej do dworca kolejowego. Powstawały wówczas kamienice czynszowe, które mogły zapewnić powierzchnię mieszkalną jak najwięk-szej liczbie osób.
W 1914 r. po wkroczeniu wojsk pruskich do Kalisza nastąpiło zburzenie śród-miejskiej tkanki śród-miejskiej. Szacuje się, że ponad 80% zabudowy starówki zostało zbu-rzone. Ucierpiały także zabudowania na Przedmieściu Wrocławskim. Pozostała część miasta nie została zniszczona. Po zakończeniu I wojny światowej przystąpiono do odbudowy śródmieścia i to z tego okresu pochodzi większość współcześnie istnieją-cych budynków, leżąistnieją-cych w obrębie dawnych murów miejskich. Budynki
odbudowy-wano na wzór zburzonej zabudowy, toteż współczesna fizjonomia starówki jest zbli-żona do XIX – wiecznej, kiedy to powstały przyrynkowe kamienice. Od momentu odbudowy nie nastąpiły znaczące przeobrażenia zabudowy śródmiejskiej.
Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął się proces realizacji nowych inwestycji mieszkaniowych z tzw. wielkiej płyty. Wówczas ukształtował się współ-czesny podział Kalisza. Prawobrzeżna część miasta charakteryzuje się niską zabu-dową jednorodzinną (Majków, Chmielnik, Tyniec), natomiast lewobrzeżna jest zdo-minowana przez zabudowę wielorodzinną, sięgającą 10 pięter. W centrum miasta przeważa zabudowa śródmiejska, czterokondygnacyjna o funkcjach mieszanych (usługowo – mieszkalnych). Podział ten częściowo podyktowany jest także budową geologiczną, która uniemożliwiła powstawanie wyższych budynków w prawobrzeż-nej części miasta, ze względu na występowanie gliny zwałowej i mad rzecznych w analizowanym fragmencie jednostki. Współcześnie najintensywniejsze procesy za-gęszczania zabudową mają miejsce w zachodniej części Kalisza, gdzie powstają no-woczesne osiedla mieszkaniowe. Intensywnie przebiegają także procesy suburbani-zacji, w wyniku których poza granicami miasta powstaje zabudowa mieszkaniowa.
Przekształcenia przestrzeni zachodzą w obrębie granic administracyjnych jednostki, wraz z upływem czasu zmieniał się charakter miasta, jego fizjonomia i roz-planowanie, ale także i powierzchnia.
Aż do początków XIX w. powierzchnia Kalisza wynosiła zaledwie 20 ha, bo-wiem tereny miejskie ograniczały się jedynie do zamkniętego murami obronnymi te-rytorium miasta lokowanego. Fortyfikacje oraz rzeka utrudniały rozwój przestrzenny Kalisza. Miasto rozwijało się wewnątrz murów, a dostępu do niego strzegły bramy miejskie. Sytuacja uległa zmianie wraz z rozebraniem murów w 1806 r., miasto zo-stało otwarte, co ułatwiło wykształcenie funkcjonalnych połączeń z terenami przed-mieść, które zostały włączone w obręb miasta. Nieznane są granice ówczesnego Ka-lisza, mapa pochodząca z 1825 r. nie zawiera granic administracyjnych, co za tym idzie powierzchnia miasta zwiększyła się, jednakże brak informacji w jakim stopniu.
Pierwsze oficjalne powiększenie terytorium miasta nastąpiło dopiero w 1906 r. Do lokacyjnego centrum otoczonego przedmieściami (Wrocławskim, Warszaw-skim i PiskorzewWarszaw-skim) przyłączono: Ogrody, Czaszki oraz Dobrzec Mały. Powierzch-nia jednostki wzrosła do 605 ha. Już w XX w. ukształtował się wzmożony rozwój miasta w kierunku południowo – zachodnim, czego przyczyną była lokalizacja dworca kolejowego poza obszarem miasta. Kolejne tereny przyłączono do Kalisza w 1934 r., były to: Chmielnik, Rypinek, Zawodzie, Stare Miasto, Zagorzynek oraz część podkaliskich wsi Żydów i Tyniec. Powierzchnia miasta wzrosła aż 4 – krotnie w porównaniu do roku 1906 i wynosiła 24,13 km2. W 1963 r. przyłączono kolejne jednostki: część Dobrca Wielkiego, Kościelnej Wsi oraz Warszówki (położone na za-chodzie miasta), a także Winiary, Piwonice (południowa część miasta) i Majków (wschodnia część miasta). Wówczas ukształtowana została północno – wschodnia granica administracyjna Kalisza, a jego powierzchnia wynosiła 30, 1 km2. W roku
1976, miasto zostało powiększone o osiedla Winiary, Nosków, Szczypiorno oraz Raj-sków. Kalisz zajmował wówczas powierzchnię 53 km2.
Ostatnie powiększenie terytorium miasta nastąpiło w roku 2000. Włączono wówczas sołectwa Sulisławice, Sulisławice – Kolonię oraz Dobrzec Wielki. Obecnie powierzchnia Kalisza wynosi 69, 42 km2. Miasto składa się z 23 osiedli i 3 sołectw.
Obszar starówki wraz z dawnymi przedmieściami (Wrocławskim i Warszawskim) wchodzą w skład osiedla Śródmieście.
Kaliskie osiedla można scharakteryzować pod względem przeważających funkcji przez nie pełnionych. Zabudowa mieszkaniowa dominuje w centralnej części miasta. Można wyróżnić zarówno tereny z przewagą zabudowy jednorodzinnej jak i wielorodzinnej. Osiedla: Majków, Chmielnik, Tyniec, Dobrzec oraz Winiary są te-renami o dominującej funkcji zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. Wszystkie analizowane jednostki są osiedlami ościennymi. O ile Majów, Chmielnik i Tyniec charakteryzuje zwarta zabudowa mieszkaniowa w postaci osiedli domów jednoro-dzinnych, tak w przypadku Dobrzeca i Winiar przeważa zabudowa rozproszona. Do-datkowo, zabudowa osiedla Dobrzec zlokalizowana jest wzdłuż drogi, pozostałe te-reny zajmują grunty rolne. Analogicznie przedstawia się użytkowanie sołectw Suli-sławice i SuliSuli-sławice – Kolonia, które weszły w obręb miasta razem z Dobrzecem.
Przeważa tam rolnicze użytkowanie terenu z rozproszoną zabudową zagrodową. Zlo-kalizowane w centrum miasta osiedla charakteryzują się przewagą zabudowy wielo-rodzinnej. Należą do nich: Czaszki, Kaliniec, Korczak, Dobrzec W, Dobrzec P, Ad-ama Asnyka. Ten typ zabudowy występuje również częściowo na osiedlu Tyniec. Bu-dynki wyżej wymienionych osiedli powstały w II połowie XX w., dominuje budow-nictwo z tzw. wielkiej płyty.
Tereny usługowe zlokalizowane są w Śródmieściu, które łączy funkcje miesz-kaniowo – usługowe już od czasów lokacji miasta. Zabudowa śródmiejska to wielo-rodzinne kamienice pochodzące z okresu międzywojennego. W wyniku zburzenia centrum miasta w roku 1914, zachowały się jedynie pojedyncze budynki pochodzące z XIX w. Zabudowa usługowa poza Śródmieściem skupia się w pobliżu zakładów produkcyjnych, obejmuje tereny Rypinka, Serbinowa, Winiar oraz Piskorzewia.
W tych osiedlach zlokalizowane są wielkopowierzchniowe obiekty handlowe po-wstałe po roku 1990.
Osiedla o typowo przemysłowym charakterze zlokalizowane są poza obsza-rem ścisłego centrum. Najstarszą dzielnicą o charakterze przemysłowym jest Pisko-rzewie, gdzie lokalizowano obiekty przemysłowe już pod koniec XVIII w. Wśród osiedli przemysłowych wymienić można także: Zagorzynek, Serbinów, Szczypiorno, Rypinek oraz Winiary. Lokalizacja zakładów przemysłowych jest ściśle powiązana z dostępnością komunikacyjną, dlatego też tereny przemysłowe położone są w po-bliżu szlaków komunikacyjnych, zarówno kołowych jak i kolejowych.
Charakter przestrzeni miejskiej Kalisza, zwłaszcza w centrum miasta został ukształtowany już w początkowych etapach rozwoju miasta. Wraz z poszerzaniem
zasięgu administracyjnego, nowe przestrzenie miejskie nabierały współczesnego cha-rakteru. Następowała sukcesja funkcjonalna, czyli zastępowanie jednych funkcji dru-gimi (Słodczyk, 2003). Podstawową formą sukcesji jest przekształcenie przestrzeni dotychczas niezabudowanej w tereny zabudowane lub odwrotnie. Sukcesja ta wystą-piła na terenach współcześnie zabudowanych w całym Kaliszu, zróżnicowany był jed-nak czas wystąpienia zmiany funkcji. Najwcześniej procesy sukcesji nastąpiły w ob-rębie miasta lokowanego oraz dawnego grodziska na Zawodziu. W przypadku no-wego miasta tereny dotychczas niezurbanizowane zostały zasiedlone i zabudowane, nastąpił więc proces urbanizacji, natomiast gród na Zawodziu został zniszczony i po-zbawiony pierwotnej funkcji, osadnictwo w tamtym terenie stopniowo wygasło.
W miastach występuje także zjawisko relokacji funkcji, czyli przemieszczenia funk-cji w przestrzeni miejskiej. Tego typu proces najczęściej powiązany jest z wyprowa-dzeniem uciążliwej funkcji poza obręb miasta. Przykładem jest zmiana lokalizacji tar-gowiska miejskiego i przeniesienie go sprzed kaliskiego ratusza poza obręb starówki.
Zmiana taka ma na celu poprawienie estetyki i jakości przestrzeni w danym miejscu.
Zmiana taka ma na celu poprawienie estetyki i jakości przestrzeni w danym miejscu.