Polski model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w przepisach OdpZbiorU i

Jak wskazano powyżej, podstawową typologią pozwalającą pogrupować różnorodne sytemu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest ta przyjmująca za kryterium zakres podmiotowy stosowania odpowiedzialności represyjnej. Kryterium jest zatem odpowiedź na pytanie: jakie podmioty niebędące osobami fizycznymi są zdolne do ponoszenia odpowiedzialności represyjnej za czyny zabronione?

Przepisy OdpZbiorU określają zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności. Już zakres ustawy pozwala określić, że ma ona zastosowanie jedynie do kategorii podmiotów określanych jako „podmioty zbiorowe”. Pojęcie podmiotu zbiorowego jest przy tym charakterystyczne dla OdpZbiorU. Jest również pojęciem legalnie zdefiniowanym w art. 2 ust. 1 i 2 OdpZbiorU, zgodnie z którym, podmiotem zbiorowym w rozumieniu OdpZbiorU jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Podmiotem zbiorowym w rozumieniu OdpZbiorU jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

W konsekwencji, należy uznać, że polski system odpowiedzialności represyjnej korporacji za przestępstwa nie wpisuje się ściśle w żadną typologię według kryterium podmiotowego przedstawioną przez C. de Maglie. Przepisy OdpZbiorU w uproszczeniu zakładają, że odpowiedzialność na jej podstawie ponosić mogą osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym odrębne przepisy przyznają

zdolność prawną262. Zakres podmiotowy OdpZbiorU został poczyniony nie poprzez ogólne

wskazanie określonych kategorii podmiotów, ale poprzez zdefiniowanie nowej kategorii – „podmiotu zbiorowego”. Jednocześnie w zakresie tej definicji mieszczą się podmioty

82

określone abstrakcyjnie i generalnie, tj. posiadające odpowiedni status prawny – osobowość prawną lub szczególną ustawową zdolność prawną. Polskiemu modelowi opartemu na przepisach OdpZbiorU najbliżej zatem do trzeciego modelu w klasyfikacji C. de Maglie. Ustawodawca w uzasadnieniu do OdpZbiorU nie wyjaśnił jednak, dlaczego przyjął właśnie takie rozwiązanie. Z treści uzasadnienia do wprowadzenia przepisów OdpZbiorU można wnioskować, że autorom Projektu OPZ OdpZbiorU przyświecało założenie, że podstawowym rozwiązaniem spotykanym w innych porządkach prawnych jest objęcie odpowiedzialnością wyłącznie osób prawnych, a przepisy OdpZbiorU ten podstawowy model rozszerzają263.

Na marginesie przy tym należy wskazać, że odpowiedzialność albo brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na zasadach określonych w OdpZbiorU nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, odpowiedzialności administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego²⁶⁴.

Odnosząc powyższe do przepisów Projektu OPZ, należy wskazać, że zmiany modelowe proponowane tymi przepisami nie prowadzą do zmiany oceny modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych według przyjętego kryterium zakresu podmiotowego odpowiedzialności. Przepisy Projektu OPZ określają „zasady

odpowiedzialności podmiotów zbiorowych”265. Zgodnie z art. 2 pkt 1 Projektu OPZ, przez

263 zob. s. 22 Uzasadnienia Projektu OPZ Ustawy o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, IV Kadencja, RM-10-121-02, Druk nr 706, s. 22.

264 Art. 6 OdpZbiorU. Tym samym wszelka odpowiedzialność jaka wynika z przepisów podatkowych jest odpowiedzialnością administracyjną, którą z woli prawodawcy podmiot zbiorowy ponosić może obok odpowiedzialności wynikającej z OdpZbiorU, o ile spełnione zostaną przesłanki określone tą ustawą (zob. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 kwietnia 2008 r., sygn. akt I FSK 562/07, Legalis nr 118170, Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 lipca 2009 r., sygn. akt I FSK 963/08, Legalis nr 224292). Jednocześnie, zawieszenie biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego, ciążącego na podatniku będącym podmiotem zbiorowym, nie jest uzależnione od wszczęcia wobec tego podmiotu postępowania w trybie i na zasadach opisanych w ustawie z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźba kary, lecz od wszczęcia poprzedzającego go postępowania w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie skarbowe (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedzibą w Białymstoku z dnia 23 listopada 2011 r., sygn. akt I SA/Bk 295/11, Legalis nr 827154).

Wskazać przy tym należy, że zupełnie odmienne rozwiązanie przyjął czeski ustawodawca. Zgodnie z § 21 ust. 2 czeskiej ustawy o odpowiedzialności karnej osób prawnych i postępowaniu przeciwko nim. Wszczęcie postępowania administracyjnego stanowi przeszkodę do wszczęcia postępowania karnego przeciwko podmiotowi zbiorowemu w związku z tym samym czynem. Co do zasady ustawa ta przewiduje regułę „pierwszeństwa” i wyklucza podwójne karanie, dając pierwszeństwo postępowaniu wcześniej wszczętemu: – karnemu w § 28 ust. 1, – administracyjnemu w § 28 ust. 2 (zob. W. Radecki, Czeska ustawa o odpowiedzialności karnej osób prawnych, Ius Novum, nr 1, 2013, s. 61).

83

podmiot zbiorowy należy rozumieć osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółkę handlową z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Podobnie jak przepisy OdpZbiorU, również przepisy Projektu OPZ zawierają zatem legalną definicję podmiotu zbiorowego, tj. podmiotu niebędącego osobą fizyczną zdolnego do ponoszenia odpowiedzialności za czyn zabroniony.

W konsekwencji, w odniesieniu do modelu odpowiedzialności proponowanego przepisami Projektu OPZ aktualne pozostają wcześniej podniesione uwagi w zakresie modelu przyjętego w OdpZbiorU. Analogicznie zatem jak w przypadku OdpZbiorU, oceniając model proponowany przepisami Projektu OPZ według kryterium podmiotowego zakresu ich stosowania należy wskazać, że jest to szczególne rozwiązanie polegające na zdefiniowaniu nowego pojęcia „podmiotu zbiorowego” poprzez ustalenie katalogu podmiotów wchodzących w zakres tego pojęcia. Zabieg taki należy ocenić pozytywnie jako przyczyniający się do większej określoności zakresu podmiotowego stosowania przepisów represyjnych, chociaż na gruncie przepisów OdpZbiorU podnoszono wcześniej istotne

wątpliwości co do zakresu podmiotowego zastosowania ustawy266.

Inna oś podziału modeli odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przebiega według kryterium zakresu przedmiotowego odpowiedzialności represyjnej podmiotów zbiorowych za czyny zabronione, tj. według sposobu wyodrębnienia katalogu czynów, za które podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność represyjną. I tak w art. 16 OdpZbiorU ustawodawca szczegółowo określił za jakiego rodzaju przestępstwa korporacje mogą ponosić odpowiedzialność represyjną. W przypadku OdpZbiorU katalog ten ma charakter enumeratywny. Jednocześnie jest to katalog niezwykle szeroki – obejmuje przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, łapownictwa i płatnej protekcji, przeciwko ochronie informacji, przeciwko wiarygodności dokumentów, przeciwko mieniu, przeciwko środowisku, przeciwko ludzkości, przeciwko rodzinie i opiece, a nawet przeciwko wolności

84

seksualnej i obyczajności oraz przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Obejmuje także przestępstwa skarbowe, w tym: przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji, przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami, przeciwko obrotowi dewizowemu i przeciwko organizacji gier hazardowych267. Dodatkowo obejmuje również liczne przestępstwa pozakodeksowe wskazane w ustawach szczególnych, w tym m.in. z ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji268, ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne269, czy ustawy z dnia 6 września 2001 r. - Prawo farmaceutyczne270.

Należy zatem uznać, że polski model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych oparty na przepisach OdpZbiorU jest przykładem ostatniej kategorii modeli według typologii zakresu przedmiotowego odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – w modelu odpowiedzialności na podstawie przepisów OdpZbiorU ustawodawca przyjął zamknięty katalog czynów zabronionych, za które podmioty mogą ponosić odpowiedzialność represyjną.

Przepisy Projektu OPZ przewidują w tym zakresie istotne zmiany, wpływające na ocenę modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych według omawianej typologii C. de Maglie. Przepisami Projektu OPZ proponuje się bowiem zmianę katalogu czynów

zabronionych, za które podmioty zbiorowe są zdolne ponosić odpowiedzialność karną271.

Projekt OPZ określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Zgodnie z art. 2 pkt 2 Projektu OPZ, używane w Projekcie pojęcie „czyn zabroniony” należy rozumieć jako czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub jako przestępstwo skarbowe, z wyłączeniem czynów popełnionych przez opublikowanie materiału prasowego oraz innych naruszeń prawa związanych z przekazywaniem myśli ludzkiej, do których stosuje się przepisy o odpowiedzialności prawnej i postępowaniu w sprawach prasowych określone w ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 2018 r. poz. 1914).

267 Art. 16 ust. 2 OdpZbiorU.

268 Dz.U. z 2018 r. poz. 419 i 1637 ze zm.

269 Dz.U. z 2018 r. poz. 755, ze zm.

270 Dz.U. z 2017 r. poz. 2211, ze zm.

85

W Projekcie nie zdecydowano się zatem (na wzór przepisów OdpZbiorU) na szczegółową enumerację czynów zabronionych, które mogą być podstawą odpowiedzialności represyjnej podmiotu zbiorowego, ale ograniczono ten katalog rodzajowo do przestępstw skarbowych oraz do przestępstw o określonej karygodności (tak należy rozumieć ograniczenie do czynów stanowiących przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego) z wyłączeniem przestępstw określonych w ustawie Prawo prasowe.

Model proponowany przepisami Projektu OPZ nadal wydaje się być typologicznie tym samym modelem ze względu na zakres objętych odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych czynów zabronionych. Wskazać jednak należy, że brak zamkniętego katalogu czynów zabronionych objętych odpowiedzialnością, w połączeniu z bardzo szeroką definicją „czynu zabronionego” na gruncie Projektu OPZ, zbliża ten model do modeli otwartych, gdzie katalog czynów zabronionych, za które może odpowiadać podmiot zbiorowy jest identyczny jak ten dla osób fizycznych272.

Odnosząc uwagi poczynione w poprzedniej części w zakresie typologii według sposobu przypisania winy podmiotowi zbiorowemu, należy wskazać, że model przyjęty przepisami OdpZbiorU to model nominalistyczny, któremu najbliżej jest do modelu odpowiedzialności identyfikacyjnej. OdpZbiorU wprowadza jednak dodatkowe kryteria przypisania podmiotowi zbiorowemu winy w związku z popełnionym przez jego członka czynem zabronionym, a są to:

− ograniczony katalog osób fizycznych, za które podmiot zbiorowy ponosi

odpowiedzialność na gruncie ustawy wskazany w art. 3 OdpZbiorU273;

272 Tak np. w australijskim Criminal Code z 1995 r. (Part 2.5, Division 12, Section 12.1).

273 Zgodnie z tym przepisem, podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej: 1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku, 2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1, 3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1, 3a) będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego - jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową. Przepis ten w swoim poprzednim brzmieniu (od dnia 5 maja 2005 r. do dnia 14 listopada 2011 r.) nie pozwalał na przypisanie podmiotowi zbiorowemu winy za czyny osób, które w strukturze podmiotu zbiorowego działały w jego imieniu lub w interesie i w ramach własnego uprawnienia lub obowiązku (np. członków zarządu spółki kapitałowej). Spowodowało to falę wyroków Sądu Najwyższego stwierdzających, że rodzaj zawinienia podmiotu zbiorowego w postaci culpa in eligendo i culpa in custodiento nie ma zastosowania do tych osób (zob. wyrok SN z dnia 11 kwietnia 2011 r., sygn. akt V KK 27/11, OSNKW 2011 nr 9, poz. 77, str. 1, wyrok SN z dnia 24 marca 2011 r., sygn. akt V KK 417/10, Legalis nr 428220, postanowienie SN z dnia 5 maja 2009 r., sygn. akt IV KK 427/08, OSNKW 2009 nr 7, poz. 57, str. 57, wyrok SN z dnia 11 kwietnia 2011 r., sygn.

86

− konieczność kwalifikowanego potwierdzenia popełnienia czynu zabronionego przez określoną osobę fizyczną sprowadzająca się do potwierdzenia prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzieleniu tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy274;

− konieczność wykazania co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą - ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego²⁷⁵.

Biorąc pod uwagę wszystkie ww. okoliczności, należy zgodzić się z wyrażonym w doktrynie poglądem, że polski model odpowiedzialności korporacji za przestępstwa, tj. model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na podstawie przepisów OdpZbiorU, łączy elementy modelu odpowiedzialności identyfikacyjnej, odpowiedzialności zastępczej

i odpowiedzialności agregacyjnej276. Nie wydaje się jednak, aby rozwiązanie

akt V KK 57/11, Legalis nr 432377, Wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2011 r., sygn. akt V KK 15/11, OSNKW 2011 nr 8, poz. 72, str. 49, wyrok SN z dnia 11 kwietnia 2011 r., sygn. akt V KK 57/11, Legalis nr 432377, wyrok SN z dnia 18 października 2011 r., sygn. akt IV KK 282/11, OSNwSK 2011 nr 1, poz. 1846, wyrok SN z dnia 18 października 2011 r., sygn. akt IV KK 276/11, OSNwSK 2011 nr 1, poz. 1845, wyrok SN z dnia 28 października 2011 r., sygn. akt III KK 266/11, OSNwSK 2011 nr 1, poz. 1971, wyrok SN z dnia 4 listopada 2011 r., sygn. akt V KK 136/11, OSNwSK 2011 nr 1, poz. 2003, wyrok SN z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt IV KK 271/11, Legalis nr 471299, wyrok SN z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt IV KK 266/11, Legalis nr 471298., wyrok SN z dnia 7 marca 2012 r., sygn. akt II KK 23/12, Legalis nr 486540, wyrok SN z dnia 7 marca 2012 r., sygn. akt III KK 265/11, Legalis nr 486554, wyrok SN z dnia 11 kwietnia 2012 r., sygn. akt II KK 254/11, OSNKW 2012 nr 10, poz. 99, str. 10, wyrok SN z dnia 12 lipca 2012 r., sygn. akt V KK 128/12, Legalis nr 517582, wyrok SN z dnia 12 lipca 2012 r., sygn. akt V KK 181/12, Legalis nr 537115, wyrok SN z dnia 6 grudnia 2012 r., sygn. akt V KK 332/12, Legalis nr 549592, wyrok SN z dnia 11 kwietnia 2013 r., sygn. akt V KK 21/13, Legalis nr 641452, Wyrok SN z dnia 8 maja 2013 r., sygn. akt V KK 76/13, Legalis nr 680237, wyrok SN z dnia 8 maja 2013 r., sygn. akt V KK 75/13, Legalis nr 649186, wyrok SN z dnia 8 maja 2013 r., sygn. akt V KK 32/13, Legalis nr 649185, Wyrok SN z dnia 25 czerwca 2013 r., sygn. akt V KK 93/13, Legalis nr 692116, wyrok SN z dnia 18 września 2013 r., sygn. akt V KK 187/13, Legalis nr 733407, wyrok SN z dnia 11 marca 2014 r., sygn. akt V KK 13/14, Legalis nr 998492, wyrok SN z dnia 4 września 2014 r., sygn. akt V KK 254/14, Legalis nr 1061772, Wyrok SN z dnia 28 stycznia 2015 r., sygn. akt V KK 457/14, Legalis nr 1180647, wyrok SN z dnia 17 lutego 2015 r., sygn. akt V KK 7/15, Legalis nr 1182772, wyrok SN z dnia 17 lutego 2015 r., sygn. akt V KK 421/14, Legalis nr 1182776, wyrok SN z dnia 3 września 2015 r., sygn. akt V KK 268/15, Legalis nr 1326451, wyrok SN z dnia 17 marca 2016 r., sygn. akt V KK 39/16, Legalis nr 1412418, wyrok SN z dnia 17 marca 2016 r., sygn. akt V KK 22/16, Legalis nr 1716073, wyrok SN z dnia 14 grudnia 2017 r., sygn. akt V KK 445/17, Legalis nr 1705296, wyrok SN z dnia 12 lipca 2012 r., sygn. akt V KK 195/12, Legalis nr 537117).

274 Art. 4 OdpZbiorU. Tzw. „kaskadowy” model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przyjęty przez ustawodawcę z perspektywy kilkunastu lat funkcjonowania OdpZbiorU jest szeroko krytykowany jako nieefektywny dla ścigania i karania przestępczości korporacyjnej (zob. np. M. Wantoła, Specyfika postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary [w:] P. Czarnecki (red.), Postępowanie karne a inne postępowania represyjne, Warszawa, 2016).

275 Art. 5 pkt 1 i 2 OdpZbiorU.

87

to wprowadzało jakiekolwiek nowe zasady odpowiedzialności, które uprawniałyby do wyodrębnienia polskiego modelu jako kolejnego modelu teoretycznego.

Przepisy Projektu OPZ wprowadzają w tym zakresie istotną zmianę modelową. Zgodnie z art. 5 ust. 1 Projektu OPZ, podmiot zbiorowy odpowiada za czyn zabroniony, którego znamiona zostały wyczerpane przez działanie lub zaniechanie pozostające bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością. Warunkiem tej odpowiedzialności jest wyczerpanie znamion czynu zabronionego wskutek działania lub zaniechania organu lub umyślnego działania lub zaniechania członka organu podmiotu zbiorowego²⁷⁷. Te przesłanki odpowiedzialności wskazują na przyjęcie przynajmniej częściowo modelu realistycznego i dążenie do przypisania podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności za jego własny czyn poprzez wykazanie winy organu podmiotu zbiorowego jako jego winy własnej. Oczywiście zachowano możliwość zastępczego przypisania winy podmiotowi zbiorowemu za czyn zabroniony popełniony wskutek umyślnego działania lub zaniechania członka organu podmiotu zbiorowego. Co więcej, dodatkowe przesłanki odpowiedzialności w Projekcie zakładają możliwość przypisania podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności zastępczej za czyn zabroniony, pozostający bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością, jeżeli został popełniony przez:

1) osobę fizyczną uprawnioną do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu;

2) osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez jego organ, członka jego organu lub ww. osobę, wskutek nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków; 3) osobę przez niego zatrudnioną, w związku ze świadczeniem pracy na jego rzecz;

a także, jeżeli podmiot zbiorowy chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową z czynu takiej osoby:

4) podwykonawcę albo innego przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną, jeżeli jego czyn zabroniony pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej z podmiotem zbiorowym,

88

5) pracownika albo osobę upoważnioną do działania w interesie lub na rzecz przedsiębiorcy niebędącego osobą fizyczną, jeżeli jego czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej przez tego przedsiębiorcę z podmiotem zbiorowym w zakresie tych dwóch ostatnich osób fizycznych jedynie wówczas, gdy organ, członek organu lub osoba, o której mowa w pkt. 1, 2, 3 powyżej, wiedziała lub przy zachowaniu ostrożności wymaganej w danych okolicznościach mogła się dowiedzieć, że osoby te będą usiłowały popełnić lub popełniły czyn zabroniony lub że u przedsiębiorcy, o którym mowa w pkt 5, występują nieprawidłowości określone w art. 6 ust. 4. Projektu OPZ278.

Model przewidywany przepisami Projektu OPZ łączy zatem elementy modelu odpowiedzialności identyfikacyjnej, odpowiedzialności zastępczej, odpowiedzialności agregacyjnej i dodatkowo stanowi krok w kierunku odpowiedzialności realistycznej. W Projekcie poszerzono bowiem podstawy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – objęto nią zachowania uznawane za zachowania własne podmiotów zbiorowych

wyczerpujące znamiona czynu zabronionego279. Ponadto zrezygnowano z wymogu

uzyskania prejudykatu w postaci orzeczenia stwierdzającego popełnienie czynu zabronionego przez osobę fizyczną, o której mowa w art. 6 Projektu OPZ280. Organy

278 Chodzi o taką nieprawidłowość w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego, chociaż inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynu. Przykładowy katalog takich nieprawidłowości wskazano w art. 6 ust. 4 pkt 1-4 Projektu OPZ. Dodatkowo podmiot zbiorowy może się ekskulpować od odpowiedzialności za te osoby, jeżeli wykaże, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością.

279 Już teraz w doktrynie podnosi się, że przesłanki winy organizacyjnej określone w Projekt OPZ stawiają bardzo rygorystyczne wymogi w zakresie zachowania należytej staranności przez podmiot zbiorowy, a przy tym przepisy Projekt OPZ nie pozwalają na precyzyjne określenie zakresu obowiązków podmiotów zbiorowych. Zob. Jóźwiak I., Wina w organizacji jako przesłanka odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w świetle projektowanej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, Młody Jurysta, nr 3, 2019, s. 42 i n.

280 Zawarty w przepisach OdpZbiorU wymóg uzyskania przez oskarżyciela prejudykatu przeciwko osobie fizycznej jest charakterystyczny dla polskiego systemu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Inne porządki prawne zwykle nie stawiają takiego wymogu, z reguły przewidując możliwość odrębnego prowadzenia postępowania przeciwko osobie fizycznej i podmiotowi zbiorowemu. Możliwość równoczesnego prowadzenia postępowania przeciwko osobie fizycznej i podmiotowi zbiorowemu przewiduje np. § 22 VbVG. Co więcej, „w toku postępowania sądowego, jeśli toczy się ono równocześnie wobec podmiotu i osoby fizycznej, sąd, zgodnie z § 22 ustawy VbVG, najpierw ogłasza orzeczenie wobec osoby fizycznej, a dopiero po tym fakcie następuje mowa końcowa przedstawiciela podmiotu i ogłoszenie orzeczenia wobec podmiotu. Takie rozdzielenie czasowe ma na celu umożliwienie prokuratorowi podjęcie decyzji, co do ewentualnego wyodrębnienia do osobnego prowadzenia postępowania wobec podmiotu w sytuacji uniewinnienia osoby fizyczne” (T. Darkowski, Austriacki model odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, Prok. i Pr., nr 6, 2018, s. 10). Również w Czechach i Słowacji nie tylko nie istnieje wymóg uprzedniego skazania osoby fizycznej, ale ustawodawcy