Problem badawczy
Rozpoczynając pracę, postawiono kilka pytań badawczych, wśród których najważniej-sze jest to, w którym sformułowano główny problem badawczy pracy:
Przy pomocy jakich kategorii kognitywnych konstruowany jest społecznie ‘uniwer-sytet’, jego istotne elementy wewnętrzne, a także otoczenie (polskie i zagraniczne)?
Z jakiej teorii problem ten jako taki wynika?
Tak postawiony problem mieści się w zakresie szeroko rozumianego kognitywizmu i konstruktywizmu, jako teorii obejmujących społeczeństwo, język, komunikację i kul-turę. W zależności od specyfiki dyscypliny teorie te podkreślają społeczny aspekt tworzenia rzeczywistości.
I dlatego też jako ogólną teorię paradygmatyczną przyjmuję Ogólną Teorię Syste-mów (ang. general systems theory), która rozwijana jest jako podejście integrujące w wielu dziedzinach nauki (por. Bertalanfy 1984, Koch 2000).
Uniwersytet jako instytucja społeczna nie istnieje poza społeczeństwem, i tylko przez niektóre społeczności (i kultury) został w określonych warunkach i celach wytworzo-ny. Historię rozwoju uniwersytetów w Europie przedstawiono w poprzednim rozdzia-le. Tak więc w ramach tak postawionego problemu badane jest to, jak uczestnicy sys-temu społecznego postrzegają i komunikują aktualną rolę i atrybuty tej instytucji, a dokładniej: ich konstrukt tejże. Pytani są ludzie, jako uczestnicy systemu, ponieważ nie można zapytać społeczeństwa, gdyż ono, zgodnie z przyjętymi założeniami, to ko-munikacje i relacje między jednostkami.
Jakie są inne możliwości badań?
Można badać relacje i komunikacje?
Pierwszą możliwością są obserwacje, jednak trudno jest zaobserwować relacje i ko-munikacje ludzi, którzy tych relacji z instytucją aktualnie nie mają i nie planują mieć.
Siłą rzeczy badanie to byłoby więc ograniczone do jednostek już związanych z syste-mem nauki i szkolnictwa wyższego. Jakkolwiek jest to ciekawe podejście, to nie zde-cydowano się na nie z dwóch powodów: badania takie są robione i są węższe. Tu natomiast było interesujące, czy i jak postrzegają i komunikują instytucję ci, którzy niekoniecznie mają z nią kontakt, a jeśli mają lub mieli, to czy ich odpowiedzi różnią się od pozostałych.
Druga możliwa metoda to analiza zapisanych komunikatów, tu jednak rodzi się kil-ka podstawowych w takiej sytuacji problemów, z których najważniejsze dotyczą do-boru materiału (tekstów) do analizy, a w szczególności celowości i warunków jego po-wstania. Z powodów opisanych wyżej nie brano pod uwagę tekstów medialnych czy pism/podań skierowanych do uczelni. Z ogólnie dostępnych i niemotywowanych kon-kretnym celem pozostały teksty komentarzy internetowych, blogów itp. Tu jednak występuje problem ustalania ich autorstwa, a co za tym idzie – trudności w zapew-nieniu (choćby podstawowej) reprezentatywności. Aktualnie w Polsce dostęp do Inter-netu ma około 71% populacji, przy czym udział ten związany jest znacząco z tym, czy w gospodarstwie domowym są dzieci (91,5%) czy też ich nie ma (60,0%), oraz z wiel-kością miasta: od 75,8% w dużych miastach do 66% na obszarach wiejskich (GUS:
„Społeczeństwo informacyjne w Polsce 2012”, www.stat.gov.pl, dostęp: 7.02.2013).
Teoria systemów społecznych Niklasa Luhmanna
Teorią, którą przyjmuję jako relewantną dla zrozumienia funkcjonowania społeczeń-stwa i jego wytworów, jest systemowo-funkcjonalna teoria niemieckiego socjologa Niklasa Luhmanna. Przy pomocy teorii Luhmanna można wyjaśnić mechanizmy funk-cjonowania, wewnętrznego różnicowania (współczesnych) społeczeństw, jako ogólne-go systemu i jeogólne-go (funkcjonalnych) podsystemów. Ponieważ jednak Luhmann w nie-zadowalający, moim zdaniem, sposób podejmuje problemy: czasu, ewolucji systemu społecznego i komunikacji, rozwiązanie tychże znajduję w ogólnej teorii komunikacji Michaela Fleischera (Fleischer 2007a).
Jak pisze Grażyna Skąpska:
Niklas Luhmann uchodzi obok Jurgena Habermasa za najwybitniejszego współczesnego przedstawiciela niemieckiej teorii społeczeństwa. Jego dzieło poświęcone jest przede wszyst-kim konstrukcji teorii społeczeństwa w oparciu o najnowsze osiągnięcia cybernetyki. Teo-ria systemów znajduje w pracach Luhmanna zastosowanie również do zjawisk kulturowych, sztuki, religii oraz prawa, które określa Luhmann jako systemy cząstkowe w ramach ogólne-go systemu społeczneogólne-go (Skąpska 2007: 1).
Ponieważ bardzo rozległy system teoretyczny Luhmanna nie jest w Polsce szerzej zna-ny, z liczącej setki pozycji bibliografii jego prac w Polsce przetłumaczono zaledwie
kilka, dlatego też poniżej przedstawiono najważniejsze jego ustalenia, z których ko-rzysta niniejsza praca.
Zdaniem Luhmanna, świat charakteryzuje przede wszystkim zjawisko wzrastającej kompleksowości i niepewności, nieprzewidywalności i ryzyka, że podjęte działania nie będą zrozumiałe, co skutkuje niemożnością porozumiewania się, selekcji napły-wających informacji, a w konsekwencji prowadzi do utraty przystosowania do wa-runków i zatracenia własnej tożsamości. Luhmann poszukuje odpowiedzi na pytanie o źródła ułatwiającego komunikację oraz umożliwiającego kształtowanie i zacho-wanie przez systemy cząstkowe własnej tożsamości porządku społecznego i rozwo-ju w warunkach wzrastającego zróżnicowania i kompleksowości społeczeństwa (por.
Skąpska 2007: 2); bazuje na ogólnej teorii systemów, teorii ewolucji i funkcjonalnej teorii Talcotta Parsonsa. Społeczeństwo dla Luhmanna to otwarty, autoreferencyjny i autorefleksyjny system, który obserwując siebie i swoje otoczenie, dąży do utrzy-mania swojej tożsamości. Czerpie on z otoczenia informacje ze względu na swoje potrzeby i rozwój. Wszystkie systemy cząstkowe, z których składa się system ogólny, pełnią funkcję, jak to ujmuje Luhmann, redukcji kompleksowości, przez co redukują niepewność i wyjaśniają realności. Tym samym wybierają jedno z kontyngentnych rozwiązań, a następnie w ramach programu komunikacji je perpetuują, utrwala-jąc rzeczywistość (społeczną). Uwalniają się od konieczności rozwiązywania każdego problemu na nowo, powtarzają zastosowane wcześniej rozwiązania. Luhmann twier-dzi, że „społeczeństwo i składające się nań systemy cząstkowe to systemy komunika-cyjne, reprodukujące się poprzez nadawanie znaczeń i programowanie działań ko-munikacyjnych” (Skąpska 2007: 3).
Zaczynając jednak od podstawowych tez: powstawanie struktury zawsze jest ograni-czaniem dowolności kombinacji elementów, a ograniczenia te mogą zostać osiągnię-te tylko poprzez utworzenie sysosiągnię-temu. Utworzenie się sysosiągnię-temu wymaga odgraniczenia od środowiska, które (siłą rzeczy) nie należy do systemu. Z tego to powodu żadnej struktury systemowej nie można zrozumieć bez odniesienia do środowiska, z które-go się wydzieliła.
Kompleksowość to, zdaniem Luhmanna, selektywne ustanawianie relacji w zbiorze elementów (Luhmann 2007: 16). Jej wynikiem jest to, że żaden system nie może własnych elementów ani relacji odnieść punkt za punktem do elementów i rela-cji całego środowiska. Uwalnia to tym samym system od prostych zależności i po-zwala na rozwinięcie przetwarzania relacji ze środowiskiem w abstrakcyjne wzorce (ta właściwość umożliwia systemom organicznym postrzeganie). Jednocześnie ozna-cza to, że każdy proces zachodzący w systemie musi postępować selektywnie i przy tym rozwiązywać problem redukcji złożoności. Dotyczy to również procesów
bwania struktur systemu, a nawet procesów, dzięki którym powstają struktury udo-stępniające systemowi bardziej złożone środowisko. Dlatego też każdy system agre-guje, upraszcza i uogólnia te elementy i relacje decydujące o kompleksowości jego środowiska bądź też przeprowadza ich selekcję tak, żeby zwrócić ich uwagę i wywo-łać reakcję. W konsekwencji nawet to, co rejestrowane jest jako jednostka elementu czy wydarzenia, jest już wynikiem uproszczenia, dostosowania do zdolności percep-cyjnych systemu. Tak więc dla każdego systemu środowisko (i on sam) będzie rele-wantne (i widoczne) jako kontyngentna selekcja (choć zawiera ono „wszystko inne”).
Na selektywność relewancji nakładany jest przez system, jak twierdzi Luhmann, ra-ster, który wdefiniowuje go w środowisko i nadaje wartość informacyjną, tym sa-mym czyniąc go czytelnym.
Zasada ta dotyczy wszystkich systemów, więc także języka jako systemu znaków.
Kolejnym ważnym pojęciem w teorii systemowej jest kontyngencja, czyli zasada, w myśl której wiele rozwiązań jednej sytuacji jest możliwych, jednak wybór żadnego z nich nie jest zdeterminowany, co pociąga za sobą niewiedzę systemu o przyszłych kierunkach własnego rozwoju (por. Luhmann 2007b: 18).
Podsumowując, można zacytować fragment ze wstępu do „Funkcji religii”:
Tak więc w przypadku systemów konstytuujących znaczenie w warunkach autoreferencji nie zachodzą już żadne związki punkt-w-punkt ze środowiskiem. Reguła ogólna mówiąca, że sys-temy mogą zaistnieć nie tyko jako związki punkt-w-punkt ze środowiskiem, znajduje tu swe krańcowe zastosowanie. Samoodnoszenie (autoreferencja-MG) oferuje zarazem rodzaj do-mknięcia otwartych procesów aprezentacji, o ile to relewantne dla samego systemu. Jako powracający do punktu wyjścia proces cyrkularny, samoodnoszenie konstytuuje tożsamość jako formę tego, co zastaje zachowane w wewnętrznych aktach ustalania relacji.
Identyfikacja samoodnosząca jest techniką domykania, dającą się zastosować tylko do same-go systemu. Domknięcie to jest możliwe dzięki temu, że, by tak rzec, daje ona szansę na sfor-mułowanie punktu widzenia, które jednocześnie pozostawia otwartą resztę świata.
Drugą techniką redukcji kompleksowości jest ponowne wprowadzanie aprezentowanego przez prezentację. Może się to odnosić zarówno do środowiska, jak i do systemu. Również i w tym przypadku proces komunikacji zwraca się do siebie samego. [...] Każda spoista ko-munikacja zakłada takie odnoszenia, które zabezpieczają związek tego, co zamierzamy po-wiedzieć, z tym, co zostało wcześniej powiedziane czy pomyślane (Luhmann 2007b: 25–26).
Reasumując powyższe rozważania, należy podkreślić, że wskutek stosowania przez systemy mechanizmów: upraszczania, autoreferencji i powielania własnych struktur powstanie i utrzymanie tożsamości wydaje się konieczne. Jednak niekonieczna, a na-wet kontyngentna powinna być semantyka tejże. Każdy system opierający się na zna-czeniu jest autoreferencyjny (por. Luhmann 2007b: 30).
Systemy wprowadzają środowisko w siebie jako zmienną niezależną, wtedy widocz-ne jest ono jako Inność, Nie-Ja.
W systemach społecznych [...] zawsze komunikujemy zarazem o komunikacji, o sobie, o part-nerach; zmuszeni jesteśmy do autoprezentacji, których kruchość jest nam znana, i wiemy oraz bierzemy pod uwagę, iż partnerzy mogą w odpowiedzi pytać, negować, przerwać albo nawet zacząć kłótnię. Ta podstawowa cecha komunikacji wykluczałaby każde samookreśle-nie, gdyby nie było przerywników wzajemnych zależności w postaci historii systemu i w po-staci importu ze środowiska, jak choćby wiedza, której nie można bezceremonialnie zigno-rować (Luhmann 2007b: 33).
Powyższy cytat jednoznacznie wskazuje na konieczność badania postrzegania syste-mu szkolnictwa wyższego z zewnątrz, w tym uniwersytetów, a także badanie postrze-gania wewnątrz tegoż systemu, które warto przeprowadzić w przyszłości przy pomo-cy podobnych narzędzi.
Przedstawione powyżej najistotniejsze dla tematu ustalenia teorii systemów społecz-nych Niklasa Luhmanna, będącej nowoczesnym połączeniem osiągnięć funkcjonalnej teorii społecznej, teorii systemów i konstruktywizmu, nie wyczerpują zaplecza teore-tycznego przedstawianej pracy, choć są pierwszą systemową teorią, której zakres obo-wiązywania nie pozwala ominąć.
Wydaje się, że najpóźniej w tym miejscu trzeba nawiązać, a właściwie nazwać to, co wspólne dla ustaleń konstruktywistycznych teorii społeczeństwa i językoznaw-stwa kognitywnego, czyli pojęcie „obrazu świata”. Powyżej zaprezentowano ustale-nia teoretyczne konstruktywizmu w teorii społeczeństwa, poniżej zaś zostanie jeszcze omówiona istotna dla tematu część kognitywistyczna i językoznawcza, dla której kon-struktywizm i ogólna teoria systemów wydają się ważnym tłem teoretycznym.