W poprzednim rozdziale przedstawiłam podłoże teoretyczne, które posłużyło jako punkt odniesienia dla badań nad obrazem Polski i Polaków we Włoszech. To
wprowadzenie do badanej przeze mnie problematyki pozwoliło na umieszczenie jej w szerszym kontekście, w określonych ramach. Charakter tego studium jest jednak przede wszystkim empiryczny: jego podstawowym celem jest zaprezentowanie głównych elementów obrazu naszego kraju i jego obywateli; obrazu, jaki wyłonił się z materiałów uzyskanych podczas badań terenowych.
Wzajemne postrzeganie się narodów, społeczności etnicznych i regionalnych to problem, który interesuje badaczy nie od dzisiaj. Już w połowie lat 80. Janusz Tazbir zauważył pojawienie się w nauce szczególnej mody na zajmowanie się stereotypami narodowymi. Pisał: „Badania nad uproszczonymi wyobrażeniami o pewnych
postaciach, grupach społecznych, etnicznych i wyznaniowych, instytucjach czy krajach obrosły już setkami monografii, artykułów i przyczynków” [przypis 2.1.].
Analiza „potocznych wyobrażeń” na temat różnych grup narodowych i etnicznych nie jest jedynie domeną socjologów czy antropologów kulturowych. Poszukiwanie
wizerunku „Innego” może być inspirującym wyzwaniem dla historyków, historyków sztuki, literaturoznawców czy filmoznawców. Materiał do badania obrazu „typowych”
przedstawicieli danej grupy można przecież znaleźć w bardzo różnych obszarach życia społecznego: w literaturze, w dziełach sztuki (ileż powstało w historii tekstów literackich, obrazów czy rzeźb odwołujących się do typowego postrzegania „Innych”,
„obcych”, „wrogów” itp.), można go również rekonstruować, badając utarte zwroty językowe, przysłowia czy nawet popularne w danej społeczności anegdoty i dowcipy.
Konstruowanie, utrwalanie i rozpowszechnianie popularnych wyobrażeń „Innego” jest niewątpliwie przynależne ludzkiej naturze. Jak zauważa Tazbir, stereotypy
wygłaszano już w czasach antyku, ich prawdziwy rozkwit natomiast przyniósł 16
wiek: pojawiły się wówczas popularne „charakterystyki zbiorcze różnych narodów”, które krążyły po Europie pod nazwą descripitio gentium, nationum proprietates czy icones animorum [ przypis 2.2.] .
Str. 46
W dzisiejszym świecie, w sytuacji wzmożonych procesów migracyjnych i
zacieśniających się relacji międzykulturowych, problem wzajemnego postrzegania się poszczególnych narodów i społeczeństw odgrywa szczególną rolę. Mówi się coraz częściej o wielokulturowości, kontakty między odmiennymi narodowościami i kulturami stają się coraz bliższe. Rozszerzenie Unii Europejskiej otwarło nowy rozdział w relacjach między krajami europejskimi, również między Polską a Włochami. Współczesna włoska rzeczywistość społeczna – podobnie jak realia innych krajów europejskich – charakteryzuje się ciągłym wzrostem liczby i znaczenia imigrantów. Przypadek Włoch wyróżnia się silnym zróżnicowaniem etnicznym grup imigranckich, co oznacza współistnienie na Półwyspie Apenińskim społeczności pochodzących z wszystkich pięciu kontynentów. Polacy stanowią istotną część środowiska imigrantów. Według aktualnych statystyk, liczba polskich obywateli przebywających regularnie we Włoszech to prawie 100 000 [ przypis 2.3.] . Tak
wyraźna ich obecność sprawia, że relacje polsko-włoskie nabierają nowego wymiaru.
Mimo że kontakty Polski z Włochami – na polu naukowym, kulturalnym,
artystycznym, dyplomatycznym, politycznym etc. – rozwijają się już od wielu wieków, wydaje się, że nie miały one szczególnego wpływu na postrzeganie Polski i Polaków przez współczesnych Włochów. Stawiając taką hipotezę, przeprowadziłam w
listopadzie i grudniu 2003 roku badania terenowe w Rzymie. Wzięła w nich udział grupa studentów kształcących się na kierunkach: socjologia oraz nauki o
komunikacji, jednych z najbardziej uczęszczanych na Uniwersytecie La Sapienza.
Próbę badawczą stanowiło 200 młodych Włochów obu płci, od 19 do 27 roku życia.
Odpowiedzieli na pytania kwestionariusza ankiety, którego późniejsza analiza wykazała wysoki poziom niewiedzy i znikome zainteresowanie sprawami Polski.
Kraju, który w ciągu zaledwie kilku miesięcy miał się stać częścią Unii Europejskiej.
Oczywiście, wyników tamtych badań nie należy uogólniać i traktować jako reprezentatywne dla ogółu włoskiej młodzieży. Mogą jednak zostać wzięte pod
uwagę jako egzemplifikacja pewnych postaw i zachowań. Posłużyły także jako punkt wyjścia dalszych studiów i przerodziły się w kilkuletni projekt badawczy dotyczący przemian obrazu Polski i Polaków we Włoszech. W ostatnich latach wiele zdarzeń – w dziedzinie kultury, polityki, obyczajowości – oddziałało na powszechne
postrzeganie Polski i jej obywateli. Było to między innymi przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 oraz śmierć papieża-Polaka Jana Pawła 2 w kwietniu 2005 roku.
Przedmiotem tego studium jest rekonstrukcja obrazu Polski i Polaków w
społeczeństwie i kulturze Włoch, poczynając od 1945 [ przypis 2.4.] . Próbuję w nim odpowiedzieć na pytania: w jakich obszarach włoskiego życia społecznego przejawia się obraz Polski i Polaków, jakie są elementy tego obrazu i jego treść?
Str. 47
Czy obraz ten jest konstruktem względnie trwałym, wykrystalizowanym, społecznie podzielanym i odpornym na nowe czynniki (czyli przeważają w nim elementy stereotypu), czy też począwszy od okresu po 2 wojnie światowej aż po dzień
dzisiejszy ulegał widocznym zmianom? Czym różni się ten obraz i jak funkcjonuje w poszczególnych środowiskach społecznych we Włoszech? Badania empiryczne z oczywistych względów nie mogły dotyczyć obrazu Polski i Polaków we wszystkich jego przejawach i obszarach włoskiego życia społecznego. Przeprowadzałam je przy użyciu metody jakościowej, ich wyników nie można więc traktować jako
reprezentatywnych dla ogółu włoskiego społeczeństwa. Są jedynie pewną ilustracją podstawowych sposobów myślenia o Polsce i głównych tendencji przemian. Mogą jednak stać się podstawą kolejnych, pogłębionych badań nad wybranym elementem obrazu, nad konkretnym obszarem, w którym ten obraz się przejawia (na przykład literaturą lub przekazem medialnym), czy też nad konkretnym etapem w historii kontaktów polsko-włoskich z punktu widzenia postrzegania Polski i Polaków.
2.1
Opis metody badawczej 2.1.1.
Periodyzacja okresu powojennego i różne obszary analizy
Dla porządku analizy przyjęłam dosyć arbitralny i umowny sposób periodyzacji
okresu historycznego po 1945 roku: 1 etap: lata 1945-1978, 2 etap: lata 1979-2004, 3 etap: okres po 2004 roku. Podzieliłam go na trzy główne okresy, które odpowiadają trzem etapom powojennej historii. Cezury oddzielające te trzy fazy odnoszą się do przełomowych momentów tamtego okresu. Pierwszy etap to czas od zakończenia wojny, poprzez czasy komunizmu w Polsce, przełom roku 1956, do wyboru polskiego papieża Jana Pawła 2 w 1978 roku. Drugi etap to czas od elekcji papieża, poprzez powstanie „Solidarności”, wprowadzenie stanu wojennego, transformację ustrojową, aż po przystąpienie Polski do struktur UE w maju 2004 roku. Trzeci, najkrótszy etap rozpoczyna się po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i trwa do chwili obecnej.
Ponieważ badania terenowe we Włoszech zakończyłam w maju 2007 roku,
przyjmuję tę datę jako umowną cezurę końcową. Ostatnia faza jest o wiele krótsza od poprzednich, ale wyznacza ją przełomowe wydarzenie mające konsekwencje zarówno w sferze kontaktów politycznych gospodarczych, jak i wpływające na warunki życia i pracy imigrantów polskich we Włoszech, a także na nowe stosunki pracy między Włochami a Polakami. Przystąpienie Polski do UE oraz otwarcie granic dla pracowników z Polski przez takie kraje, jak Wielka Brytania czy Irlandia, mogło polepszyć powszechny wizerunek Polaka w tych krajach, ale niewykluczone, że pod wpływem pozytywnych doświadczeń społeczeństwa brytyjskiego czy irlandzkiego uległ modyfikacji (poprawie?) obraz Polaka także w innych krajach, na przykład we Włoszech. Trzeci, ostatni przedział czasowy wyznaczony do analizy objął również inne ważne i przełomowe wydarzenie: śmierć Jana Pawła 2. W swoich badaniach starałam się znaleźć odpowiedź na pytanie: jak oddziałało to zdarzenie na
powszechne wyobrażenie o Polakach we Włoszech.
Str. 48
Podział okresu powojennego na te trzy etapy jest umowny, ma jedynie na celu wprowadzenie pewnego ogólnego porządku do procesu badawczego. Dlatego powyższych cezur nie można uznać za kategoryczne i ostateczne. Granice między poszczególnymi etapami w powojennej historii kontaktów polsko-włoskich są płynne.
Informacje pochodzące ze źródeł, które wykorzystałam do analizy (głównie wywiady i artykuły prasowe), dały do zrozumienia, że można by podzielić ten okres historyczny na więcej części lub też do każdego z trzech głównych etapów wprowadzić
dodatkowe podokresy.
Przedstawiając wstępne założenia teoretyczne, które posłużyły jako punkt wyjścia do badań empirycznych, zaznaczyłam, że wprowadzony początkowo podział na dwa poziomy analizy – elementy stereotypowe i wychodzące poza stereotyp – okazał się zbyt arbitralny, a dwie ogólne kategorie zbyt sztywne. W rezultacie w wypowiedziach ekspertów, których uznałam za liderów opinii w sprawach dotyczących Polski,
elementy obrazu wymykały się tak kategorycznej klasyfikacji. Informacje czy opinie o Polsce i Polakach powtarzające się wielokrotnie w wywiadach oraz odniesienia ekspertów do „typowych sposobów percepcji Polaków we włoskim społeczeństwie”
zbliżały się do pierwszego poziomu: elementów podzielanych społecznie,
popularnych, zakorzenionych w zbiorowej świadomości. Potwierdzeniem istnienia tych stereotypowych wyobrażeń były niektóre teksty prasowe czy fragmenty dzieł literackich i filmowych. W rozmowach z ekspertami, a także w niektórych artykułach publicystycznych, pojawiały się również elementy obrazu bliższe drugiego poziomu:
niepodzielane powszechnie, ale występujące w niektórych środowiskach; oraz sądy skrajne, jednostkowe. Dzieła literackie i filmowe w większości potwierdzały
popularne, stereotypowe elementy wyobrażeń o Polsce i Polakach, ale znalazło się w nich także miejsce na indywidualną opinię twórcy, artystyczną wizję odmienną od
„typowych sposobów postrzegania” Polaków.
Dokonując podziału czasów powojennych na trzy główne etapy, starałam się
spojrzeć na nie z perspektywy wieloaspektowych relacji Polaków z Włochami. Każdy z wytyczonych do analizy okresów cechował się szczególnymi realiami społeczno-historycznymi. W ciągu kilkudziesięciu lat po 2 wojnie światowej kontakty polsko-włoskie zachodziły na wielu polach: politycznym, dyplomatycznym, gospodarczym, kulturowym, naukowym, artystycznym etc. W tym czasie miały miejsce różne wydarzenia, które mogły mieć wpływ na kształtowanie i modyfikację obrazu Polski i Polaka. W poszczególnych okresach niektóre z tych czynników nabierały
szczególnego znaczenia, podczas gdy rola innych słabła. Zaraz po zakończeniu 2 wojny światowej ważną rolę odegrała emigracja powojenna, złożona głównie z polskich żołnierzy walczących we Włoszech w oddziałach generała Andersa, którzy po 1945 roku zdecydowali się pozostać na ziemiach włoskich. Wprowadzony w Polsce reżim komunistyczny i jego kolejne przełomy wzbudzały zainteresowanie
włoskiego społeczeństwa. Na temat sytuacji Polski w 1956 roku i jej postrzegania przez włoską opinię publiczną oraz włoską dyplomację powstawały we Włoszech szczegółowe opracowania. Największym wydarzeniem tamtego okresu był
zaskakujący dla Włochów wybór polskiego kardynała, Karola Wojtyły, na papieża.
Str. 49
Analiza materiału badawczego pokaże, w jaki sposób oddziałało to na odbiór Polski i Polaków we Włoszech oraz na życie polskich imigrantów.
Drugi okres, którego cezurę wyznacza moment rozpoczęcia pontyfikatu Jana Pawła 2, obfitował w wiele wydarzeń na polskiej scenie politycznej. Powstanie
„Solidarności” wzbudziło entuzjazm prawicowych i katolickich warstw włoskiego społeczeństwa, ale spotykało się czasem z niezrozumieniem jego komunizującej części, w której szeregach znajdowało się wtedy bardzo wielu włoskich
intelektualistów. Wprowadzenie stanu wojennego, a w konsekwencji ogromne fale emigracji „solidarnościowej” – zwanej także „ideologiczną” – z Polski do Włoch i życie Polaków we włoskich obozach dla uchodźców to następne elementy wpływające na kształtowanie się obrazu. Kolejnymi czynnikami, które mogły odegrać znaczącą rolę, były: upadek reżimu komunistycznego, transformacja ustrojowa i nowe fale emigracji z Polski, już nie „polityczno-ideologicznej”, ale „zarobkowej”. Rozwiązania dotyczące sytuacji imigrantów wprowadzane przez kolejne włoskie rządy oraz obawy włoskiego społeczeństwa przed rozszerzeniem UE na Wschód to kolejne elementy, które mogły oddziaływać na powstawanie obrazu Polski i Polaków we Włoszech.
Poza czynnikami społeczno-politycznymi, trzeba mieć także na uwadze rolę
polskiego kina, teatru i literatury, we wszystkich trzech okresach poddanych analizie, a szczególnie w latach 70. i 80. ubiegłego wieku. Według ekspertów zajmujących się polską kulturą we Włoszech, twórczość Wajdy, Kieślowskiego, Skolimowskiego, Grotowskiego, Kantora, Gombrowicza, Mrożka czy Herlinga-Grudzińskiego była dobrze rozpoznawalna w szerokich kręgach włoskiego społeczeństwa, nie tylko wśród elity i specjalistów. Niektórzy z nich, jak Grotowski, Kantor czy Herling- Grudziński, byli z Włochami szczególnie związani, ponieważ w tym kraju pracowali.
Nie bez znaczenia dla ogólnego postrzegania Polski i Polaków pozostawała działalność polskich ośrodków kulturalnych i rozwój studiów polonistycznych we
Włoszech. W ostatnich latach swoją obecność na włoskiej scenie kulturalnej zaznaczyli także Wisława Szymborska, Czesław Miłosz, Jerzy Stuhr, Ryszard Kapuściński i inni. Prezentując rezultaty badań, postaram się wykazać, jak dalece popularność polskich przedstawicieli świata kultury we Włoszech wpłynęła na kształtowanie się obrazu Polski i Polaków.
Ostatni etap w historii kontaktów polsko-włoskich, rozpoczynający się umownie od momentu przystąpienia Polski do struktur UE, przyniósł nowy wymiar relacji. Śmierć papieża była wydarzeniem, które niewątpliwie miało konsekwencje dla
powszechnego obrazu Polaków we Włoszech. Jest prawdopodobne, że proces beatyfikacyjny Jana Pawła 2 wpłynie na postrzeganie Polski we Włoszech w najbliższych latach i przyczyni się także w pewnym sensie do „promocji” naszego kraju. Od czasu wejścia Polski do UE miały miejsce również inne wydarzenia istotne dla polsko-włoskich relacji, jak na przykład obchody 60. rocznicy wyzwolenia obozu w Auschwitz i kontrowersje, jakie wywołała poruszona wtedy, między innymi we
Włoszech, kwestia polskiego antysemityzmu.
Str. 50 2.1.2.
Wybór metody badawczej
Założenia metodologiczne, które wykorzystałam do przeprowadzenia badań nad obrazem Polski i Polaków we Włoszech, oparłam w dużej mierze na postulatach Serge'a Moscoviciego, autora teorii wyobrażeń społecznych (społecznych
reprezentacji). Zdaniem socjologa Cezarego Trutkowskiego, badanie społecznych reprezentacji powinno się odbywać poprzez analizę konstruktów językowych. Język powinien być traktowany jako „medium, dzięki któremu mamy szansę dotrzeć do społecznie podzielanych reprezentacji, a więc takich systemów przekonań o świecie, które konstytuują grupową rzeczywistość” [ przypis 2.5.] . Zgodnie z tym założeniem, badanie przekazu medialnego może być jednym ze sposobów odkrycia treści społecznych reprezentacji, np. obrazu innej narodowości funkcjonującego społecznie.
Analiza konstruktów językowych łączy się w badaniu wyobrażeń społecznych z analizą dyskursu, który „wyznacza całość naszego komunikacyjnego, a zarazem
społecznego funkcjonowania” [ przypis 2.6.] . Ponieważ obraz (wyobrażenie)
społeczne innej grupy narodowej poddany jest ciągłej fluktuacji, pozostaje w ciągłym procesie „stawania się”, uzgadniania i przekazywania znaczeń, istotne jest
przeanalizowanie dyskursu w różnych jego przejawach w społeczeństwie. Można więc traktować ten dyskurs jako „całokształt przekazów znajdujących się w
społecznym obiegu” [ przypis 2.7.] . A zatem należałoby włączyć do analizy zarówno komunikowanie się w życiu codziennym (rozmowy potoczne w sytuacjach dnia codziennego), jak i dyskurs instytucjonalny (np. w urzędach, w instytucjach),
komunikowanie właściwe dla pewnych kręgów społecznych (np. wieczory literackie, rozmowy biznesowe, slang różnych subkultur) i wreszcie obszar masowego
komunikowania [ przypis 2.8.] . Moscovici, mówiąc o metodologii badań nad wyobrażeniami społecznymi, podkreśla konieczność „uzyskania materiałów z przykładów rozmów normalnie prowadzonych w społeczeństwie” [ przypis 2.9.] . Techniką badawczą stosowną do analizy wyobrażeń jest więc wywiad pogłębiony, wywiad swobodny czy obserwacja uczestnicząca.
Jak twierdzi Trutkowski, aby odtworzyć świat wyobrażeń społecznych, należy dążyć do poznania sposobu ich przekazywania oraz ich struktury „ujawnianej w dyskursie”.
Trzeba spróbować odtworzyć sposób, w jaki świat reprezentowany jest w procesie uzgadniania znaczeń [ przypis 2.10.] . Badając wyobrażenia społeczne powinno się zatem wykorzystywać takie metody, które są w zgodzie z „procesualnym
charakterem dyskursywnego wytwarzania rzeczywistości (…) w ramach
wielowątkowego procesu komunikacyjnego” [ przypis 2.11.] . Innymi słowy, należy stosować metody, które pozwalają na uchwycenie natury dyskursu. Jak pisze Trutkowski, ze względu na powiązanie reprezentacji (wyobrażeń społecznych) z dyskursem i komunikacją oraz przez wzgląd na społeczną genezę reprezentacji (wyobrażeń), ich badanie powinno być przede wszystkim jakościowe.
Str. 51
Przejawy codziennego komunikowania się, których obecność w badaniu postulował Moscovici, można odnaleźć w trakcie realizacji wywiadu lub uchwycić je w
przekazach medialnych [ przypis 2.12.] . Nieustanna aktywność mediów masowych, oddziaływanie przekazów medialnych na odbiorców oraz sprzężenie zwrotne płynące
z ich strony – to obszar, w którym przejawia się natura wyobrażeń społecznych, np.
obrazu innych narodowości. Analiza przekazu medialnego jest więc dobrym środkiem do zrekonstruowania wyobrażeń. Można do nich dotrzeć również np. za pomocą wywiadów pogłębionych, które pozwalają na zrozumienie świata osób badanych – podstawowy cel, który stawiają sobie wszystkie badania jakościowe.
Wywiad pogłębiony (swobodny) umożliwia poznanie podłoża mentalnego,
emocjonalnego, kulturowego osoby badanej, jej sposób interpretacji zdarzeń. Przy badaniu fenomenów takich jak obraz (wyobrażenie społeczne) innego narodu, te
„pogłębiające” analizę elementy są bardzo istotne. Jak wyjaśnia Trutkowski, badanie dyskursu, w ramach którego reprezentacje są kształtowane, wymaga z jednej strony analizy przekazów już istniejących, a z drugiej – podejmowania prób „odtwarzania naturalnych jego przejawów w ramach specjalnie zaaranżowanych wywiadów”
[ przypis 2.13.] .
Tego typu metodę postanowiłam przyjąć w badaniach nad obrazem Polski i Polaków we Włoszech. Jedną część stanowiła analiza treści przekazów zastanych: artykułów prasowych, tekstów literackich oraz dzieł filmowych. Natomiast druga część badań miała na celu zapoznanie się z opiniami ekspertów, którzy wpływają na kształtowanie obrazu; zrozumienie ich sposobu myślenia, działania; poznanie, w jaki sposób
rozpowszechniają pewne treści, z kim się komunikują, na kogo oddziałują. Ich głos uznałam za istotny, ponieważ między innymi to właśnie oni są twórcami obrazu Polski i Polaków we Włoszech.
2.2.
Technika badawcza – źródła oraz wybór próby badawczej
Badania zostały przeprowadzone przy użyciu metody jakościowej, a więc ich rezultaty mają charakter jedynie ilustracyjny, a nie reprezentatywny. Ich celem było odnalezienie i zestawienie głównych elementów obrazu Polski i Polaków we
Włoszech. Zastosowane techniki badawcze to ukierunkowany wywiad pogłębiony, analiza treści artykułów prasowych, tekstów literackich oraz dzieł filmowych, a także – w charakterze uzupełnienia – obserwacja uczestnicząca.
Część empiryczna opiera się przede wszystkim na źródłach wywołanych, jakimi są wypowiedzi ekspertów uzyskane w czasie wywiadów pogłębionych. Podczas analizy posługiwałam się jednak również źródłami zastanymi: przekazami literackimi i
filmowymi oraz artykułami prasowymi traktującymi o Polsce. Jeśli chodzi jednak o te ostatnie, można by również zakwalifikować je jako źródła mieszane: włoskie artykuły prasowe, owszem, ukazywały się w sposób niezależny i były wytworem piszących je dziennikarzy.
Str. 52
Jednakże biorąc pod uwagę, że decydujący dla tych badań był wybór i zestawienie tych tekstów oraz zrobiony z nich użytek (selekcja, klasyfikacja, zestawianie, komentowanie), można by w pewnym sensie określić uzyskane w ten sposób
materiały jako rodzaj źródła wywołanego. Źródłem mieszanym można by też nazwać informacje uzyskane poprzez obserwację uczestniczącą. Z jednej strony była to rejestracja poszczególnych zachowań Polaków i Włochów w sytuacjach dnia codziennego oraz podczas wydarzeń o charakterze kulturalnym organizowanych przez polskie instytucje we Włoszech czy też analiza działalności (zachowań,
wypowiedzi, przedsięwzięć) członków organizacji polonijnych we Włoszech. Z drugiej strony obserwacja ta łączyła się z pewnym wpływem na określone sytuacje, przez nawiązywanie rozmów, zadawanie pytań, wywoływanie określonych reakcji. W badaniach posłużyłam się też jeszcze innymi źródłami zastanymi. Wykorzystałam włoskie i polskie publikacje naukowe oraz artykuły publicystyczne traktujące o
relacjach polsko-włoskich, polskiej imigracji we Włoszech, percepcji Polski i Polaków we Włoszech. Zapoznałam się także z niektórymi komunikatami z badań włoskiej opinii publicznej dotyczącymi nastawienia Włochów do cudzoziemców, postrzegania imigrantów, stopnia integracji społecznej.
Do badania obrazu Polski i Polaków we Włoszech posłużyłam się próbami badawczymi o charakterze celowym. W przypadku analizy treści artykułów prasowych oraz przekazów literackich i filmowych do badań zakwalifikowałam materiały, w których występowały odniesienia do Polski i Polaków. Przekazy literackie i filmowe zostały wybrane do badań po uprzedniej konsultacji z
odpowiednimi specjalistami. W przypadku wywiadów pogłębionych dobór próby był także celowy: w badaniu wzięły udział osoby powszechnie uznawane za ekspertów w dziedzinie tematyki polskiej. Praca badawcza podczas pobytu we Włoszech była podzielona na cztery główne części:
1. Organizacja i przeprowadzanie wywiadów pogłębionych z ekspertami.
2. Śledzenie włoskiej prasy pod kątem pojawiania się w niej informacji o Polsce.
3. Zbieranie informacji na temat wątków polskich we włoskiej literaturze i filmie.
4. Obserwacja uczestnicząca życia polskiej imigracji we Włoszech, działalności polskich instytucji kulturalnych i dyplomatycznych, stosunku Włochów do imigrantów, a w szczególności do Polaków, w sytuacjach dnia codziennego.
2.2.1
Organizacja i realizacja pogłębionych wywiadów z ekspertami
Badania terenowe objęły swoim zakresem przede wszystkim obszar Rzymu i jego okolic. Większość ekspertów, którzy wypowiedzieli się na potrzeby tych badań, mieszka na stałe w Rzymie lub pracuje w tym mieście. Z kilkoma osobami, pomimo
Badania terenowe objęły swoim zakresem przede wszystkim obszar Rzymu i jego okolic. Większość ekspertów, którzy wypowiedzieli się na potrzeby tych badań, mieszka na stałe w Rzymie lub pracuje w tym mieście. Z kilkoma osobami, pomimo