Uwagi do wersji zaadaptowanej
Zaadaptowana wersja książki została stworzona zgodnie z art. 33 z indeksem 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Zostały zachowane numery stron. Numer danej strony znajduje się nad tekstem danej strony i poprzedza go skrót „Str.”. Numeracja oryginalnego dokumentu rozpoczyna się od strony 3. W oryginale brak stron: 44, 58, 100 i 318.
Wartości wyrażone w oryginale liczbami rzymskimi w adaptacji przedstawiono cyframi arabskimi.
Symbol gwiazdki został zapisany słownie w nawiasie kwadratowym.
Przypisy w treści głównej są linkami oznaczonymi słowem „przypis” i numerem porządkowym, wziętymi w nawias kwadratowy. Linki te prowadzą do opisów
przypisów, które zostały umieszczone na końcu dokumentu. Powrót do treści głównej po odczytaniu opisu przypisu jest możliwy poprzez link „Wróć do treści głównej”
umieszczony na końcu każdego opisu przypisu.
Zakładki oznaczone literą „p” i numerem porządkowym znajdują się w treści głównej, w miejscu występowania przypisu. Zakładki oznaczone słowem „przypis” i numerem porządkowym znajdują się na końcu dokumentu – w miejscach opisów przypisów.
Poszczególnym tabelom przypisano numery porządkowe. Przejście na koniec tabeli jest możliwe przez link „Przejdź na koniec tabeli” umieszczony przy tytule tabeli.
Zakładki oznaczone „tabela numer koniec” znajdują się w treści głównej, w miejscu zakończenia tabeli.
Niektóre tabele zostały połączone w grupy. Są to: grupa numer 4 (zawiera 10 tabel) i grupa numer 5 (zawiera 9 tabel). Tabele poszczególnych grup można pominąć dzięki linkowi „Przejdź na koniec grupy tabel” umieszczonym przy tytule danej grupy.
Zakładki oznaczone „Grupa tabel numer koniec” znajduje się w miejscu zakończenia grupy.
W spisie tabel poszczególne tytuły tabel/grup tabel to linki odsyłające do miejsc w tekście głównym gdzie dana tabela/grupa tabel się znajduje. Zakładki oznaczone
„tabela” i numerem porządkowym znajdują się w dokumencie w miejscu występowania tabeli/grupy tabel.
Wykaz skrótów:
reż. – reżyseria
in. – inne wł. – włoski ang. – angielski św. – święta, święty ds. – do spraw ok. – około
właśc. – właściwie bp – biskup
im. – imienia red. – redakcja wyd. – wydanie
przeł. – przełożyła, przełożył tłum. – tłumaczenie
def. – definicja
b.w. – brak wydawnictwa cyt. – cytat
nr – numer t. – tom n. – następne por. – porównaj zob. – zobacz dosł. – dosłownie o. – ojciec
ks. – ksiądz s-ka – spółka vs. – versus et al. – et alii
Srl – Società a responsabilità limitata K.G. – Karolina Golemo
BUWiWM – Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej
POIT – Polski Ośrodek Informacji Turystycznej
PAU – Polska Akademia Umiejętności KOR – Komitet Obrony Robotników JP2 – Jan Paweł 2
IP – Instytut Polski
POT – Polska Organizacja Turystyczna ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe
PE – Parlament Europejski PiS – Prawo i Sprawiedliwość LPR – Liga Polskich Rodzin IPN – Instytut Pamięci Narodowej PAP – Polska Agencja Prasowa SB – Służba Bezpieczeństwa SN – Sąd Najwyższy
TK – Trybunał Konstytucyjny BN – Biblioteka Narodowa
PWN – Państwowe Wydawnictwo Naukowe PIW – Państwowy Instytut Wydawniczy NBP – Narodowy Bank Polski
CBE – Centralny Bank Europejski PKN – Polski Koncern Naftowy
WPHiI – Wydziału Promocji Handlu i Inwestycji KSW – Krakowska Szkoła Wyższa
IFiS – Instytut Filozofii i Socjologii UW – Uniwersytet Warszawski AE – Akademia Ekonomiczna
IS UW – Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego UAM – Uniwersytet Adama Mickiewicza
UJ – Uniwersytet Jagielloński
RPA – Republika Południowej Afryki
NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna PR – Polskie Radio
MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych MG – Ministerstwo Gospodarki
ISP – Instytut Spraw Publicznych
PTS – Polskie Towarzystwo Socjologiczne WTC – World Trade Center
UEFA – The Union of European Football Associations TTG – Travel Trends Group
RAND – research and development IL – Instituto Luce
CISL – Confederazione Italiana Sindacati Lavoratori CEI – Conferenza Episcopale Italiana
PCI – Partito Comunista Italiano PC – Partito Comunista
BIT – Borsa Internazionale del Turismo RAI – Radiotelevisione Italiana
CGIL – Confederazione Generale Italiana del Lavoro UTP – Ufficio Turistico Polacco
ISTAT – Istituto Nazionale di Statistica
INPS – Istituto Nazionale della Previdenza Sociale
ICE – Agenzia per la promozione all'estero e l'internazionalizzazione delle imprese italiane
P.U.G. – Pontificia Università Gregoriana
LUMSA – Libera Università Maria Santissima Assunta LUISS – Libera Università Internazionale degli Studi Sociali TIM – Telecom Italia Mobile
MI – Milano
B.V. – besloten vennotschap
KGB – Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego)
NKWD – Narodnyj komissariat wnutriennich dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)
Koniec uwag do wersji zaadaptowanej.
Str. 3
Karolina Golemo
OBRAZ POLSKI I POLAKÓW WE WŁOSZECH. Poglądy, oceny, opinie.
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Str. 4
Seria: Varia Culturalia Komitet redakcyjny dr Monika Banaś
prof. dr hab. Andrzej Pankowicz prof. dr hab. Tadeusz Paleczny
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Studiów Regionalnych oraz Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Projekt okładki
Agnieszka Winciorek
Na okładce: ul. Polaków w Rzymie, fot. Karolina Golemo Recenzenci
prof. dr hab. Wiesław Kozub-Ciembroniewicz prof. dr hab. Tadeusz Paleczny
Copyright by Karolina Golemo & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie 1, Kraków 2010
All rights reserved
Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego
International Standard Book Number 978-83-233-2910-7 www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja:
tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98
tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl
Konto: PEKAO spółka akcyjna, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Str. 5
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . Strona 9
Rozdział 1. Stereotyp – wyobrażenie społeczne – obraz Strona 13 . 1.1. Teoria stereotypów narodowych. Strona 16.
1.1.1. Stereotyp i pojęcia pokrewne – definicje i wskazanie różnic. Strona 16.
1.1.2. Zjawisko stereotypu. Strona 18.
1.1.3. Typy stereotypów. Strona 21.
1.1.4. Funkcje stereotypów. Strona 22.
1.1.5. Geneza stereotypów. Strona 24.
1.1.6. Źródła stereotypów. Strona 25.
1.2. Teoria „wyobrażeń społecznych” w ujęciu Serge’a Moscoviciego. Strona 28.
1.2.1. Czym są wyobrażenia społeczne? Definicja i założenia wstępne. Strona 29.
1.2.2. Standaryzujący i preskryptywny charakter wyobrażeń społecznych. Strona 30.
1.2.3. Symboliczna i dynamiczna natura wyobrażeń społecznych. Strona 31.
1.2.4. Podstawowe funkcje wyobrażeń społecznych. Strona 32.
1.2.5. Zakotwiczenie. Strona 32.
1.2.6. Obiektyfikacja. Strona 34.
1.3. Obraz. Propozycja syntetycznego ujęcia. Strona 35.
Rozdział 2. Poszukiwania „polskości” na włoskim terenie… O metodzie i technikach badań empirycznych. Strona 45 .
2.1. Opis metody badawczej. Strona 47.
2.1.1. Periodyzacja okresu powojennego i różne obszary analizy. Strona 47.
2.1.2. Wybór metody badawczej. Strona 50.
2.2. Technika badawcza – źródła oraz wybór próby badawczej. Strona 51.
2.2.1. Organizacja i realizacja pogłębionych wywiadów z ekspertami. Strona 52.
2.2.2. Analiza treści artykułów prasowych. Strona 55.
2.2.3. Gromadzenie informacji na temat wątków polskich we włoskiej literaturze i we
włoskim filmie. Strona 56.
2.2.4. Obserwacja uczestnicząca. Strona 56.
Rozdział 3. Geneza obrazu Polski i Polaków we Włoszech na tle historii kontaktów polsko-włoskich (do 1945 roku).
3.1. Kontakty akademickie i naukowe. Strona 62.
3.2. Kontakty artystyczne i kulturalne. Strona 68.
3.3. Kontakty polityczne i wspólne walki wyzwoleńcze. Strona 88.
Str. 6
SPIS TREŚCI
Rozdział 4. Obraz Polski i Polaków w opiniach ekspertów. Strona 101 . 4.1. Żołnierze generała Andersa na włoskiej ziemi. Strona 104.
4.1.1. Dlaczego polscy żołnierze nie wracali do domu? Strona 106.
4.1.2. Polscy żołnierze we Włoszech – wspomnienia po latach. Strona 110.
4.2. Kraj za żelazną kurtyną – stosunek Włochów do polskiego komunizmu oraz do przełomu „solidarnościowego”. Strona 112.
4.2.1. Silna Włoska Partia Komunistyczna vs. Polska jako główny sprawca upadku mitu ZSRR. Strona 112.
4.2.2. Kontakty polsko-włoskie w czasach PRL. Nastawienie Włochów do przełomów 1956 i 1968. Strona 114.
4.2.3. Włosi solidarni z „Solidarnością”? Kwestia Madonny na bramie Stoczni Gdańskiej. Strona 118.
4.2.4. Stan wojenny w Polsce. Reakcje społeczeństwa włoskiego. Strona 122.
4.2.5. Sentyment do komunizmu i ZSRR we współczesnych Włoszech. Strona 122.
4.3. Obraz polskiej imigracji we Włoszech w latach 80. i 90. 20 wieku. Strona 123.
4.4. Obraz polskiej imigracji we Włoszech – współcześnie. Strona 129.
4.4.1. Polacy jako pracownicy. Strona 130.
4.4.2. Polscy „niewolnicy” w obozach pracy w Apulii. Strona 132.
4.4.3. Od polskiego robotnika do polskiego przedsiębiorcy? Strona 133.
4.4.4. Polacy, którzy powoli zaczynają wierzyć w swoje możliwości. Strona 136.
4.4.5. Relacje Polaków z innymi grupami imigranckimi we Włoszech. Strona 137.
4.4.6. Pracowici i przedsiębiorczy vs. pijacy i bezdomni. Strona 138.
4.5. Karol Wojtyła – Polak, Słowianin, Europejczyk. Postać papieża Jana Pawła 2 a obraz Polski i Polaków we Włoszech. Strona 141.
4.5.1. Wojtyła – papa z dalekiego kraju. Strona 141.
4.5.2. Wojtyła i Ratzinger. O stosunku Włochów do dwóch papieży. Próba porównania. Strona 142.
4.5.3. Santo subito , ale nie według wszystkich. Krytyka Jana Pawła 2 we Włoszech.
Strona 144.
4.5.4. „Polacy osieroceni”. Co się zmieniło w obrazie Polaków po śmierci Jana Pawła 2. Strona 146.
4.5.5. Wpływ papieża Jana Pawła 2 na postrzeganie Polaków we Włoszech. Strona 148.
4.6. Współczesny obraz polskiego Kościoła we Włoszech. Strona 149.
4.7. Kultura polska we Włoszech. Strona 151.
4.7.1. Działalność Instytutu Polskiego w opiniach ekspertów. Strona 153.
4.7.2. Znane nazwiska polskich twórców kultury. Strona 155.
4.7.3. Współczesna kondycja polskiej kultury. W poszukiwaniu „mocnego punktu”.
Strona 157.
4.7.4. Polska kultura we Włoszech w latach 80. 20 wieku. Strona 161.
4.7.5. Polska kultura w mediach włoskich. Strona 162.
4.8. Zainteresowanie Włochów Polską na tle zainteresowania innymi krajami. Strona 163.
4.9. Najpopularniejsze stereotypy Polaków we Włoszech. Próba zestawienia. Strona 169.
Str. 7
SPIS TREŚCI
4.9.1. Polak lavavetri . Strona 169.
4.9.2. Polak – pijak i biedak z dalekiego kraju. Strona 171.
4.9.3. Polka – kobieta, którą można zdobyć za pomocą nylonowych pończoch i długopisu. Strona 172.
4.9.4. Polski hydraulik, czyli Polak rubalavoro . Strona 174.
4.9.5. Polska – pani sprzątająca i opiekunka osób starszych ( colf i badante ). Strona
177.
4.9.6. Obraz współczesny: Polak – „przezroczysty”?. Strona 180.
4.9.7. Polak – „poliglota”. Strona 181.
4.10. Co się zmieniło w obrazie Polski po jej wejściu do UE? Strona 182.
4.11. Polska z punktu widzenia turystyki. Strona 190.
4.11.1. Opinia ośrodka odpowiedzialnego za promocję turystyczną Polski we Włoszech. Strona 191.
4.11.2. Opinie pozostałych ekspertów. Strona 195.
4.12. Wizerunek Polski i polityka promocyjna naszego kraju we Włoszech. Strona 198.
4.12.1. Punkt widzenia przedstawicieli polskiej dyplomacji. Strona 198.
4.12.2. Jaka strategia promocyjna dla Polski? Kilka propozycji. Strona 203.
Rozdział 5. Analiza obrazu Polski i Polaków we włoskiej prasie. Strona 211 . 5.1. Polska i Polacy we włoskiej prasie przed wejściem do UE. Analiza artykułów prasowych w okresie wrzesień 2002–kwiecień 2003. Strona 213.
5.1.1. „Corriere della Sera” . Strona 218.
5.1.2. „la Repubblica” . Strona 227.
5.1.3. „Avvenire” . Strona 232.
5.1.4. „Panorama” . Strona 237.
5.1.5. Uwagi końcowe. Strona 244.
5.2. Polska i Polacy we włoskiej prasie po wejściu do UE. Analiza artykułów prasowych w okresie październik 2006–maj 2007. Strona 245.
5.2.1. Polska w UE. Strona 249.
5.2.2. Postać Jana Pawła 2 w tekstach włoskich dziennikarzy. Strona 254.
5.2.2.1. Wspomnienia kardynała Dziwisza o papieżu – recenzje książki Una vita con Karol . Strona 254.
5.2.2.2. Proces beatyfikacyjny Jana Pawła 2 oraz wspomnienia w rocznicę śmierci.
Strona 258.
5.2.2.3. Inne materiały o polskim papieżu. Strona 259.
5.2.3. Kościół w Polsce. Strona 261.
5.2.3.1. Lustracja wśród polskich księży – przypadek biskupa Wielgusa. Strona 261.
5.2.3.2. Przypadek Radia Maryja. Strona 264.
5.2.3.3. Kondycja polskiego Kościoła. Strona 265.
5.2.3.4. Postać kardynała Dziwisza. Strona 266.
5.2.4. Polskie wydarzenia bieżące. Strona 266.
5.2.4.1. Polska sytuacja polityczna. Strona 267.
5.2.4.2. Sprawy gospodarcze. Strona 284.
5.2.4.3. Sprawy społeczno-obyczajowe. Strona 288.
Str. 8
SPIS TREŚCI
5.2.4.4. Polska kultura. Strona 296.
5.2.5. Nazwiska Polaków, znanych i mniej znanych, pojawiające się w artykułach.
Strona 303.
5.2.6. Historia Polski. Strona 308.
5.2.6.1. „Solidarność”. Strona 308.
5.2.6.2. Holocaust. Strona 309.
5.2.6.3. 2 wojna światowa. Strona 312.
5.2.7. Polacy we Włoszech. Strona 313.
5.2.8. Inne. Strona 315.
5.2.9. Uwagi końcowe. Strona 316
Rozdział 6. Obraz Polski i Polaków we włoskiej kulturze symbolicznej. Strona 319 .
6.1. Wątki polskie w literaturze i poezji włoskiej. Strona 321.
6.1.1. Edoardo Albinati, Il polacco lavatore di vetri . Strona 321.
6.1.2. Sebastiano Vassalli, La notte del lupo . Strona 328.
6.1.3. Pier Paolo Pasolini, Ragazzi di Vita . Strona 329.
6.1.4. Wątki polskie u Umberto Eco oraz Italo Calvino. Strona 331.
6.1.5. Polacy we włoskiej poezji: Antonella Anedda – wybrane wiersze. Strona 332.
6.2. Wątki polskie we włoskim filmie. Strona 333.
6.2.1. Un sacco bello – reż. Carlo Verdone. Strona 333.
6.2.2. La Ballata dei lavavetri – reż. Peter del Monte. Strona 336.
6.2.3. Karol, un uomo diventato Papa (2005), Karol, un Papa rimasto uomo (2006) – reż. Giacomo Battiato. Strona 338.
6.2.4. Notturno bus – reż. Davide Marengo. Strona 339.
6.2.5. Non sono io – reż. Gabriele Iacovone. Strona 339.
6.2.6. La strada di Levi – reż. Davide Ferrario i Marco Belpoliti. Strona 340.
6.2.7. Jerzy Stuhr oraz niektóre polskie aktorki robiące karierę we Włoszech. Strona 341.
6.3. Elementy obrazu Polski i Polaków w innych obszarach włoskiej kultury. Strona 343.
Kilka uwag na zakończenie. Strona 345.
Bibliografia. Strona 349.
Spis tabel. Strona 365.
Str. 9
WPROWADZENIE
Przedmiotem tej książki jest obraz Polski i Polaków we Włoszech oraz jego przemiany w kilku ostatnich dekadach. Należy podkreślić, że nie jest to obraz uzyskany na podstawie ilościowych badań socjologicznych. Poszukując elementów tego obrazu, nie posługiwałam się kwestionariuszem ankiety, nie prowadziłam
typowych badań sondażowych na licznej grupie respondentów, reprezentatywnej dla ogółu włoskiego społeczeństwa. Naszkicowany przeze mnie obraz Polski i Polaków we Włoszech powstał przez zastosowanie tzw. podejścia jakościowego. Podczas gdy badania ilościowe pozwalają na precyzyjne określenie skali, rozkładu i tendencji przemian jakiegoś zjawiska społecznego, ujęcie jakościowe umożliwia dogłębniejsze poznanie natury danego problemu. Wyjście poza ramy ujęcia ilościowego w
badaniach nad obrazem Polski i Polaków we Włoszech to odejście od poszukiwań typowych i szeroko rozpowszechnionych sposobów postrzegania naszego kraju i jego obywateli. Przyjęcie jakościowej perspektywy badawczej umożliwia dotarcie do tego, co istotne i wyjątkowe, niemożliwe do uchwycenia za pomocą statystycznych zestawień. Pozwala na analizę poszczególnych elementów obrazu, ich genezy i kierunku przemian w powiązaniu z wydarzeniami zachodzącymi w ostatnim półwieczu. Daje możliwość zaprezentowania obrazu Polski i Polaków w różnych barwach i odcieniach, a nie tylko odnalezienia jego głównych rysów i powtarzalnych cech w statystycznym ujęciu.
Poszukując elementów obrazu Polski i Polaków we Włoszech w sposób jakościowy, sięgnęłam do trzech podstawowych źródeł informacji. Pierwsze z nich stanowili tzw.
eksperci, czyli osoby w szczególny sposób zajmujące się we Włoszech sprawami Polski i Polaków. Grupa 47 ekspertów złożona była z Włochów, Polaków od wielu lat mieszkających i pracujących we Włoszech oraz z Włochów polskiego pochodzenia.
Wszystkie te osoby, ze względu na charakter swojej działalności oraz zawodowe i osobiste pasje, są w wyjątkowy sposób zainteresowane polskimi sprawami, analizują kontakty polsko-włoskie, na bieżąco śledzą i komentują wydarzenia zachodzące w naszym kraju. W skład grupy weszli włoscy dziennikarze działów zagranicznych i kulturalnych najbardziej poczytnych gazet, od lat przyglądający się sytuacji w Polsce i opisujący ją, a także korespondenci polskich mediów od długiego czasu
przebywający we Włoszech i nadający kierunek przepływowi informacji między Polską a Włochami. Inną kategorię stanowili profesorowie włoskich uniwersytetów:
historycy, politolodzy, socjologowie, literaturoznawcy czy filmoznawcy, zajmujący się sprawami Europy Środkowo-Wschodniej, a szczególnie Polską, i przekazujący wiadomości na temat naszego kraju w swoich publikacjach czy na wykładach. W grupie ekspertów znaleźli się także przedstawiciele polskiej dyplomacji we Włoszech:
pracownicy konsulatu, ambasady (szefowie działów medialnych i public diplomacy) oraz inni urzędnicy, mający na co dzień kontakt z polskimi obywatelami we Włoszech i obserwujący rozwój polsko-włoskich kontaktów na różnych płaszczyznach.
Str. 10
Ekspertami, którzy wzięli udział w badaniach, byli też przedstawiciele polskich instytucji we Włoszech: rzymskiego oddziału PAN, Instytutu Polskiego, Polskiego Biura Turystycznego, Wydziału Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady RP we Włoszech. Grupę ekspercką wzbogacili również włoscy politycy, m.in. szef Komisji do spraw zagranicznych włoskiego parlamentu, zainteresowany relacjami Polski z Włochami w dziedzinie polityki międzynarodowej. Osobną grupę stanowili tłumacze i poloniści, szczególnie wyczuleni na sposoby odbioru Polski i jej kultury w
społeczeństwie włoskim. Nieocenionym źródłem informacji byli także polscy duchowni, od wielu lat działający w polskich parafiach na terenie Włoch i z racji swoich duszpasterskich obowiązków wchodzący w kontakty z Polakami i Włochami,
poznający ich relacje i problemy w różnych aspektach życia codziennego.
Oczywiście, wiadomości przekazywane przez ekspertów, nosiły pewne cechy subiektywności. Wypowiedzi ekspertów dotyczące obrazu Polski i Polaków mogły być naznaczone osobistymi doświadczeniami, uzależnione od profilu ich działalności.
Brak obiektywizmu źródeł jakościowych rekompensuje jednak ich unikatowość, niepowtarzalność, a przez to niepodważalna wartościowość uzyskanego materiału.
Wybierając opinie ekspertów jako źródło do moich badań zdawałam sobie sprawę, że informacje zdobyte od nich w czasie wywiadów będą bardzo istotne poznawczo.
Żaden kwestionariusz, żadne badania sondażowe nie pozwoliłyby na dotarcie do tego typu wiadomości. Informacje płynące z tych jakościowych źródeł są więc nie do przecenienia. Zwłaszcza że wielu moich rozmówców zastrzegło sobie anonimowość (przez wzgląd na charakter wykonywanej przez nich pracy), co oznacza, że
podawane przez nich informacje były możliwie bliskie prawdy, wypowiedzi szczere, niecenzurowane i nieprzepuszczone przez filtr zajmowanej pozycji zawodowej czy obowiązujących konwenansów.
Drugim źródłem informacji na temat obrazu Polski i Polaków we Włoszech była włoska prasa. Elementów tego obrazu poszukiwałam w analizie wybranych artykułów prasowych, ukierunkowanej na przekazywane w nich treści dotyczące Polski i
Polaków. Włoskie dzienniki i tygodniki zakwalifikowane do badań są uznawane przez ekspertów za miarodajne i opiniotwórcze. Oto zestawienie analizowanych tytułów prasowych [przypis 0 .1.] .
• „Corriere della Sera” – największy włoski dziennik ogólnokrajowy (nakład wynosi ponad 760 000 egzemplarzy, a dzienna sprzedaż przekracza 600 000), wychodzący od 1876 roku w Mediolanie. Sytuowany w centrum sceny politycznej lub określany jako centro-prawicowy.
• „la Repubblica” – drugi co do nakładu włoski dziennik (ponad 675 000), ukazujący się w Rzymie od 1976 roku, o orientacji centro-lewicowej.
• „La Stampa” – turyński ogólnokrajowy dziennik (nakład ponad 417 000), założony w 1867 roku. Określany jako centrowy.
Str. 11
• „Il Sole 24 Ore” – trzeci według liczby sprzedanych egzemplarzy włoski dziennik
ogólnokrajowy (nakład prawie 400 000), o charakterze ekonomicznym. Ukazuje się w Mediolanie.
• „Il Foglio” – mediolański dziennik ogólnokrajowy sprzedawany w około 20 000 egzemplarzach dziennie. Założony w 1996 roku, uważany za centro-prawicowy.
• „Il Giornale” – siódmy pod względem poczytności włoski dziennik ogólnokrajowy (nakład ponad 285 000). Ukazuje się w Mediolanie od 1974 roku, a od 1987 jest własnością rodziny Berlusconich.
• „Libero” – dziennik ogólnokrajowy w formie tabloidu wydawany w Mediolanie od 2000 roku (nakład około 218 000). Uważany za centro-prawicowy.
• „l’Unità” – włoski dziennik lewicowy założony w 1924 roku przez Antonio
Gramsciego. Do 1991 roku był organem Włoskiej Partii Komunistycznej. Ukazuje się w Rzymie, sprzedawany w ok. 50 000 egzemplarzach dziennie (nakład to około 121 000).
• „l'Avvenire” – dziennik ogólnokrajowy o charakterze katolickim. Wydawany w Mediolanie od 1968 roku (nakład ponad 150 000).
• „Panorama” – włoski tygodnik społeczno-polityczny, najczęściej kupowany przez Włochów. Ukazuje się od 1939 roku, obecnie wydawany w Segrate (Milano) i sprzedawany w około 500 000 egzemplarzach.
• „Espresso” – włoski tygodnik polityczno-kulturalno-gospodarczy, ukazujący się w Rzymie od 1955 roku i sprzedawany w liczbie około 400 000 egzemplarzy.
Trzecim, ostatnim źródłem informacji w moich badaniach były niektóre włoskie dzieła literackie i filmowe, w których zawarty jest przekaz na temat Polski i Polaków. Utwory te zostały przeze mnie wybrane na podstawie mojej własnej wiedzy oraz sugestii ekspertów. Jest to swego rodzaju dopełnienie obrazu, który wyłonił się z informacji zawartych w wypowiedziach ekspertów oraz z artykułów prasowych. Utworów, które zawierają odniesienia do „polskości”, jest we Włoszech niewiele, ich analiza może mieć jednak funkcję ciekawej egzemplifikacji pewnych tendencji w myśleniu o Polsce, obecnych w przekazie włoskich twórców. Treści przekazywane w literaturze i filmie docierają do określonego kręgu odbiorców i mogą oddziaływać na kształtowanie się wyobrażeń o Polakach w pewnych grupach włoskiego społeczeństwa.
Książka przedstawiająca obraz Polski i Polski we Włoszech jest rezultatem moich kilkuletnich studiów nad kulturą i społeczeństwem włoskim, a w szczególności nad
kontaktami polsko-włoskimi, historycznie i współcześnie. Wielokrotne pobyty w różnych włoskich miastach i regionach, kontakty nawiązywane z przedstawicielami wielu środowisk opiniotwórczych, współpraca z uniwersytetami w Mediolanie (Università Cattolica del Sacro Cuore, Università degli Studi di Milano) i Rzymie (Università degli Studi di Roma „La Sapienza”, Università Roma Tre, Università LUMSA) oraz innymi ośrodkami naukowymi i badawczymi (Centro Studi e Ricerche IDOS, Accademia Polacca delle Scienze i in.) pozwoliły mi na poszerzanie moich zainteresowań i zdobywanie nowych doświadczeń. Liczne rozmowy przeprowadzane w różnych kręgach (akademickich, dziennikarskich, artystycznych, prywatnych) utwierdziły mnie w przekonaniu, że do badania obrazu Polski we Włoszech
powinnam przyjąć jakościową perspektywę, gdyż tylko ona pozwoli uzyskać ciekawy poznawczo, a zarazem wiarygodny materiał.
Str. 12
Wybór źródeł okazał się trafny: przyjęte przez mnie kryteria pozwoliły na odkrycie pokładów wiedzy niedostępnej badaczom stosującym metody ilościowe.
Niepowtarzalnych informacji, uzyskanych „z pierwszej ręki” od wartościowych i wyjątkowych osób, nie jest w stanie objąć żadna statystyka. Dzięki takiemu podejściu obraz prezentowany w tej książce jest pełniejszy, wielowymiarowy, wielobarwny, w niektórych momentach – zaskakujący.
Przeprowadzone przeze mnie badania mają charakter weryfikacyjny. Ich głównym celem było ukazanie przemian obrazu Polski i Polaków we Włoszech. Starałam się jak najskuteczniej wykorzystać przyjętą metodę badawczą, aby ten dynamiczny obraz był jak najbliższy realiom, możliwie autentyczny i kompletny. Kontakty polsko- włoskie mają wielowiekową tradycję, jednak w porównaniu z takimi krajami, jak Niemcy czy Francja, Polska jest współcześnie mniej znana Włochom, aczkolwiek należy się spodziewać, że zainteresowanie Polską w najbliższych latach będzie wzrastać. Istniejące we Włoszech wyobrażenia na temat Polaków nabierają dzisiaj znaczenia przede wszystkim ze względu na rozszerzenie UE, które wprowadziło nowy wymiar relacji między krajami europejskimi. W świetle integracji europejskiej Polska zaczęła odgrywać nową rolę na arenie międzynarodowej, dlatego przemiany jej obrazu za granicą to temat aktualny i ważny. Poznanie wyobrażeń, jakie mają o
nas Włosi, jest istotne dla rozwoju kontaktów kulturalnych, politycznych, gospodarczych, naukowych, a także towarzyskich między obydwoma krajami.
Rezultaty moich badań mogą być wskazówką dla instytucji rządowych, kulturalnych, gospodarczych czy naukowych, zajmujących się rozwijaniem i umacnianiem polsko- włoskich relacji. Jako zestaw praktycznych zaleceń powinny pomóc w wyznaczaniu kierunku działań i w formułowaniu wniosków na przyszłość. Zależności, które ustaliłam, badając przemiany obrazu Polski i Polaków, choć niepoddające się statystycznym wyliczeniom, okazały się istotne. Powinny więc zainteresować różne jednostki kształtujące politykę Polski wobec Włoch. Materiał, zebrany w ciągu kilku lat pracy i prezentowany w tej książce, może posłużyć nie tylko jako podstawa do
kolejnych, pogłębionych studiów, ale także zostać wykorzystany w praktyce.
Dużą część moich badań terenowych przeprowadziłam podczas dwukrotnych stypendiów włoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych we współpracy z polskim BUWiWM (w 2007 i 2009 roku). Dzięki uprzejmości Biura Prasowego Ambasady RP w Rzymie uzyskałam dostęp do archiwalnych materiałów prasowych, które posłużyły mi jako baza do analizy obrazu Polski i Polaków we włoskich gazetach. Ogromną pomoc otrzymałam od włoskich i polskich ekspertów, którzy wzięli udział w
badaniach i bez których moja praca byłaby niemożliwa. Szczególnie dziękuję
historykowi i eseiście, Paolo Morawskiemu, którego sugestie nadały kierunek moim badaniom terenowym. Jestem również wdzięczna za cenne uwagi dwóm pierwszym czytelnikom tej pracy: prof. dr. hab. Wiesławowi Kozubowi-Ciembroniewiczowi oraz prof. dr. hab. Tadeuszowi Palecznemu. Dziękuję również mojej Mamie, Jolancie Golemo, za cierpliwość i czas, który poświęciła na wstępną korektę książki.
marzec 2010
Str. 13
Rozdział 1. STEREOTYP – WYOBRAŻENIE SPOŁECZNE – OBRAZ
Przedmiotem analizy miały być początkowo przemiany stereotypu Polski i Polaków we Włoszech po 1945 roku. Jej celem natomiast – zrekonstruowanie i opisanie elementów stereotypu, jaki w ciągu ostatniego półwiecza funkcjonował w
społeczeństwie i w kulturze Włoch. W czasie prowadzenia badań terenowych we Włoszech coraz bardziej utwierdzałam się w przekonaniu, że termin „stereotyp” nie
jest pojęciem wystarczająco pojemnym do opisania interesującej mnie problematyki.
Analizując materiał badawczy zgromadzony podczas wywiadów pogłębionych, analizy treści prasowych i obserwacji uczestniczącej, doszłam do wniosku, że
„stereotyp Polski i Polaków we Włoszech” to jedynie pewien fragment, pewna część składowa szerszej kategorii, którą postanowiłam nazwać „obrazem”.
W definicjach stereotypu najczęściej podkreśla się, że jest on uproszczonym, powierzchownym i schematycznym sądem na temat rzeczywistości społecznej.
Warunkiem jego istnienia jest podzielanie go przez szerszą zbiorowość (na przykład przez większość przedstawicieli danego narodu czy społeczności) i mała podatność na zmiany, a więc posiadanie pewnej trwałej i ugruntowanej struktury. W przypadku społeczeństwa Włochów i ich stereotypowego sposobu postrzegania Polaków można by było zaryzykować stwierdzenie, że ten stereotypowy obraz daje się ująć w
zaledwie kilku słowach kluczowych: „Jan Paweł 2”, „Lech Wałęsa”, „praca fizyczna”,
„blondyn”, „katolik”. Można by jeszcze dodać „skłonność do alkoholu” czy
„komunistyczną przeszłość”. Oczywiście jest to jedynie hipoteza i aby ją potwierdzić, należałoby przeprowadzić rozległe i precyzyjne badania ilościowe na
reprezentatywnej grupie Włochów. Rezultaty takiego badania byłyby z pewnością interesujące, jako ilustracja pewnej tendencji w myśleniu o Polsce i Polakach, pewnego schematu, według którego jesteśmy we Włoszech postrzegani i oceniani;
innymi słowy – wyłoniłby się z nich funkcjonujący powszechnie stereotyp Polski i Polaka. Tymczasem wyobrażenie, jakie istnieje we Włoszech na temat Polaków, ich odbiór społeczny i skojarzenia, które budzą, mogą zdecydowanie wybiegać poza ramy tego sztywnego stereotypowego modelu.
Nie powinno się tego wyobrażenia uogólniać, sprowadzając go do poziomu
powszechnie podzielanej opinii. Zależy ono w dużej mierze od okresu, do którego się odnosimy, a także od środowiska, w którym te badania przeprowadzamy. Innymi słowy – sposób postrzegania Polski i Polaków we Włoszech ma swoje różne barwy i odcienie, w zależności od momentu historycznego i od rodzaju grup społecznych, które wypowiadają się na ten temat.
Str. 14
Dlatego w przypadku badanego przeze mnie problemu zamiast terminu „stereotyp”
proponuję pojęcie bardziej ogólne i pojemniejsze: „obraz”. Jest to kategoria charakteryzująca się większym zróżnicowaniem i pewną dynamiką procesu powstawania. Obraz nie jest statyczny. Zmienia się w zależności od czasu i
perspektywy spojrzenia. Ma w sobie pewną neutralność, łączy wiele różniących się od siebie elementów, z których pewne wysuwają się na plan pierwszy, inne bledną, tracąc na wartości, zależnie od danego momentu i środowiska, wytwarzającego ten obraz.
Janusz Tazbir stwierdza w jednym ze swoich artykułów, że wzajemne postrzeganie różnych narodów lepiej jest badać, posługując się kategorią „obraz” czy „wizerunek”
niż „stereotyp”. Stereotyp zakłada bowiem coś niezmiennego i często więcej mówi o samym twórcy niż o obiekcie, do którego się odnosi. Zakłada ponadto istnienie
„syntetycznego” przedstawiciela danej narodowości, pewnego modelu idealnego, którego nie sposób przecież spotkać w rzeczywistości, w życiu codziennym [przypis 1.1.]. Rzeczywiście, pojęcie stereotypu bardziej kładzie nacisk na pewną trwałość, a co za tym idzie – na niezmienność (lub przynajmniej na trudność zmiany) [przypis 1.2.]. Propozycja Tazbira jest przekonująca, aczkolwiek mam pewne wątpliwości związane z posługiwaniem się kategorią „wizerunek” do badań nad wyobrażeniem jednego narodu w oczach innego. Pojęcie to – bardzo dzisiaj popularne i szeroko stosowane – odnosi się głównie do dziedziny komunikacji społecznej, mediów, a w szczególności do modnej w ostatnich latach sfery public relations (PR). PR można by ogólnie określić jako techniki kształtowania własnego wizerunku dla innych. Pojęcie
„budowania wizerunku” funkcjonuje w dziedzinie marketingu, zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i politycznym. Może dotyczyć pojedynczej osoby (polityka, dziennikarza, artysty itp.), jak również całego ugrupowania politycznego czy działającej na rynku firmy albo przedsiębiorstwa. Specjaliści od wizerunku to w dzisiejszych czasach nieodzowni towarzysze większości osób, instytucji, organizacji czy przedsiębiorstw, które działają na forum publicznym, podlegają ocenie
społeczeństwa i w pewnym sensie zależą od jego decyzji [przypis 1.3.].
Zajmujący się „wizerunkiem” podkreślają, że jest on zawsze tworzony na użytek jakiegoś precyzyjnie określonego odbiorcy. Istnieją różne definicje tego pojęcia.
Najczęściej podkreśla się, że wizerunek (image) stanowi subiektywne – a więc istniejące w świadomości odbiorców – wyobrażenie, obraz danej firmy, produktu czy
osoby.
Str. 15
Wizerunek nie musi być odzwierciedleniem rzeczywistości, rzadko jest tożsamy z przedmiotem (osobą, grupą, instytucją etc.), której dotyczy. Najbardziej istotne podczas kreowania wizerunku jest to, aby pokazać dany obiekt (człowieka, grupę, instytucję etc.) w sposób, w jaki chcą go widzieć odbiorcy (lub inaczej „nabywcy produktu”). „Produktem do nabycia”, który promowany jest dzięki wizerunkowi, może być przedmiot materialny, ale także wytwór kultury symbolicznej. Promocja danego kraju za granicą, np. Polski we Włoszech, to rodzaj strategii kształtującej jego wizerunek na szeroką skalę, na różnych poziomach i przy użyciu wielu technik.
Wizerunek należy więc niejako „dopasować” do potrzeb odbiorcy. Jest on w pewnym sensie czymś sztucznym, wykreowanym na pewien konkretny użytek. Jest
uregulowany i kształtowany intencjonalnie, według dobrze przemyślanej i
opracowanej strategii. W środowisku marketingowym mówi się, że dobry image to podstawa każdego biznesplanu. Główną zasadą przy tworzeniu wizerunku jest założenie, że ma on przynosić profity od wybranych odbiorców, w sensie
materialnym (zyski finansowe) lub symbolicznym (zaufanie, szacunek, podziw etc.).
Jeśli przenieść problem wizerunku z dziedziny marketingu i PR na grunt relacji międzykulturowych, tzn. odnieść go do problematyki wzajemnego postrzegania się różnych grup społecznych (społeczeństw, narodów etc.), okaże się, że kierują nim podobne mechanizmy. Także wizerunek Polski i Polaków za granicą jest czymś zamierzonym i skrupulatnie konstruowanym. Istnieją oficjalne strategie promocyjne naszego kraju, posługujące się kanałami dyplomatycznymi, politycznymi (działalność ambasad, np. radców do spraw promocji politycznej i kulturalnej czy Wydziału
Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady RP we Włoszech), ale oparte również na współdziałaniu z polskimi instytucjami kulturalnymi i naukowymi. Promocja Polski we Włoszech (polskiej kultury i sztuki, inwestycji handlowych, atrakcji turystycznych, wyrobów kulinarnych etc.) jest więc kreowaniem naszego wizerunku. To proces kontrolowany i ukierunkowany. I tak jak w każdym przypadku budowania wizerunku, należy zadbać o jego rozpowszechnianie, czyli o odpowiednią reklamę. Podobnie jak sprzedaje się określone towary, usługi czy promuje program polityczny danej partii,
również Polska w pewnym sensie „sprzedaje swój wizerunek” za granicą, korzystając z kanałów promocyjnych (placówek dyplomatycznych, instytucji kulturalnych i
naukowych, ale także z mass mediów). Profity, które chce w ten sposób uzyskać jako kraj, to niewątpliwie wzrost zainteresowania w społeczeństwie włoskim, chęć
bliższego poznania, nawiązania kontaktów międzynarodowych na różnych poziomach (także tym najniższym, interpersonalnym). Prestiż, zaufanie i
zainteresowanie naszym krajem mogą się później przekładać na korzyści bardziej wymierne w postaci umów o międzynarodowej współpracy, inwestycji, współdziałania na różnych polach (i wzroście miejsc pracy w ramach wspólnych projektów),
zwiększonej turystyce, lepszej sprzedaży wytworów polskiej kultury i sztuki czy choćby wyrobów kulinarnych.
Wybór kategorii „obraz” wydaje się o tyle właściwy, że zawiera w sobie kilka elementów składowych, wśród których także te wyżej wymienione (stereotyp i wizerunek). Punktem odniesienia i podstawą teoretyczną do badań nad obrazem Polski we Włoszech stała się także koncepcja „wyobrażeń społecznych” (social representations) Serge'a Moscoviciego, funkcjonująca przede wszystkim w dziedzinie psychologii społecznej – bardziej niż socjologii.
Str. 16
Odniesienie do opisanych przez Moscoviciego „wyobrażeń społecznych” okazało się przydatne, ponieważ wzbogaciło perspektywę spojrzenia o płaszczyznę
psychologiczną, pomogło wyjaśnić mechanizmy leżące u podstaw kształtowania wzajemnego postrzegania różnych grup społecznych. Odwołanie się do zjawiska
„wyobrażeń społecznych” ułatwiło także określenie ontologiczego i metodologicznego statusu kategorii „obraz” – centralnej dla prowadzonych badań nad odbiorem Polski i Polaków we Włoszech. Zanim jednak przejdę do charakterystyki „obrazu” i jego struktury, przedstawię w ogólnym zarysie teorie i pojęcia, które w największym stopniu wpłynęły na ostateczne ujęcie interesującej mnie problematyki.
1.1.
Teoria stereotypów narodowych
Pojęcie „stereotyp”, bardzo istotne dla podejmowanych w tej pracy badań, odnosi się do zjawiska rozległego i funkcjonuje w wielu dyscyplinach naukowych (a także w tzw.
myśleniu potocznym), tak więc wyczerpujące zdefiniowanie i opisanie go mogłoby być przedmiotem osobnego opracowania. Postaram się zatem ograniczyć do
charakterystyki stereotypu przede wszystkim od strony socjologicznej, z elementami ujęcia psychologicznego. Jest on mechanizmem bardzo silnie wpływającym na kształtowanie się wzajemnych relacji między różnymi grupami narodowymi i etnicznymi. Pojęcie stereotypu występuje często w otoczeniu innych, zbliżonych znaczeniowo terminów, które mimo widocznego podobieństwa, są desygnatami innych zjawisk społecznych. Należy więc dokonać między nimi rozróżnienia.
1.1.1.
Stereotyp i pojęcia pokrewne – definicje i wskazanie różnic
Terminowi „stereotyp” właściwie od samego początku towarzyszyło przekonanie o jego nieprzekładalności na język zjawisk empirycznych. W latach 30. 20 wieku naukowcy zaczęli dokładnie badać naturę uprzedzeń etnicznych oraz ich związek z zachowaniami dyskryminacyjnymi [przypis 1.4.]. Pojawiły się wtedy próby
zastępowania stereotypu innymi koncepcjami, według ich autorów „pełniej zdefiniowanymi” [przypis 1.5.].
Str. 17
Zdarza się, że pojęcie „stereotypu” mylone jest z „uprzedzeniem”. Należy
zdecydowanie rozróżnić te dwa terminy. Uprzedzenie jest postawą wobec określonej kategorii społecznej [przypis 1.6.]. Jak pisze Hieronim Kubiak [przypis 1.7.],
stereotypy są bliskie postawom, ale to nie znaczy, że są z nimi tożsame. Między innymi dlatego, że składnik poznawczy postaw wcale nie musi się składać tylko ze stereotypowych przedstawień rzeczywistości, a imperatyw behawioralny (komponent odnoszący się do zachowań) ma w stereotypie mniej zdecydowany charakter niż u postawy. Według Kubiaka „w przypadku stereotypu mamy do czynienia ze swoistą strukturą poznawczą, polegającą między innymi na jedności w jej ramach czynnika poznawczego i emocjonalnego, i ze swoistą strukturą pragmatyczną, tzn. elementem leżącym u podstaw działania” [przypis 1.8.].
„Dyskryminacja”, pojęcie częściowo powiązane tematycznie z pojęciem stereotypu, oznacza „nierówne traktowanie konkretnych jednostek albo grup społecznych przy odmawianiu im udziału w przywilejach, prestiżu czy władzy, oparte jedynie na
nieprzychylnym nastawieniu i uprzedzeniach ze względu na pewne ich rzeczywiste lub domniemane cechy (…)” [przypis 1.9.].
Istnieje wiele różnych zjawisk, które włącza się w zakres tradycyjnie rozumianego
„stereotypu”. Badacze definiują czasem stereotypy, używając określeń: wyobrażenie, impresja, nawyk, generalizacja, wierzenia, a nawet postawa. Powoduje to trudności natury pojęciowej [przypis 1.10.]. Można wskazać także inne zjawiska społeczne, wiążące się z problematyką stereotypów narodowych i wzajemnego postrzegania się przez różne grupy etniczne i narodowe. Wśród tych pojęć i zjawisk, funkcjonujących w dziedzinie socjologii i psychologii społecznej, należałoby wymienić m.in.:
mechanizm kategoryzacji, zjawisko dystansu społecznego, etnocentryzmu, ksenofobii, problem zderzenia kultur; jak również hipotezę kontaktu kulturowego, fenomen wielokulturowości czy pojęcie kultury narodowej i tożsamości kulturowej [przypis 1.11.].
Str. 18 1.1.2.
Zjawisko stereotypu
Pojęcie stereotypu jest przypisane zjawisku bardzo złożonemu. Dotyczy problemu wielowymiarowego, z pogranicza kilku dyscyplin naukowych (socjologii, psychologii społecznej, antropologii, historii, etnografii, filozofii, językoznawstwa, teorii
komunikacji i innych). Z tego powodu stereotyp jest przez niektórych uważany za pojęcie nieostre, niepoddające się operacjonalizacji, a więc nieprzydatne w naukowych analizach [przypis 1.12.]. „Stereotyp”, zgodnie z podejściem poznawczym, jest rezultatem właściwych gatunkowi ludzkiemu mechanizmów przetwarzania informacji. Językoznawcy skupiają się na obiektywizacji – utrwalaniu, stabilizowaniu, reprodukcji – stereotypów w języku. Kulturoznawcy, głównie lingwiści, koncentrują się na funkcjach komunikacyjnych stereotypów. Socjologia, psychologia społeczna, politologia, historia – poszukują wyjaśnień społecznej genezy
stereotypów, ich źródeł i funkcji. Socjologiczne i politologiczne teorie racjonalnego wyboru opisują sprzeczności interesów materialnych i koncentrują się na walce o władzę jako najistotniejszej przyczynie konfliktów narodowych. Rozpatrują stereotypy etniczne i hasła nacjonalistyczne jako instrumentalne w walce o interesy
ekonomiczne i polityczne [ przypis 1.13.] .
Termin „stereotyp” w potocznym ujęciu dotyczy obrazu upraszczającego
rzeczywistość, sztywnego, niepoddającego się zmianom, a nawet ową rzeczywistość fałszującego [ przypis 1.14.] . Początkowo wielu badaczy przyjmowało właśnie taką definicję. Jednak w miarę postępu badań nad stereotypem, jego definicja ulegała modyfikacjom, kwestionowano poszczególne jej elementy. Jako pierwszy do języka naukowego wprowadził to pojęcie dziennikarz Walter Lippmann, zajmujący się badaniami opinii publicznej. W swojej pracy Public Opinion z 1922 roku określił stereotypy jako „obrazy w naszych głowach” [ przypis 1.15.] . Lippmann wyjaśniał, że nadmiar informacji, który do nas dociera, nie daje się szybko przetworzyć. Aby sobie z tym poradzić, umysł ludzki stwarza upraszczające, zgeneralizowane obrazy
rzeczywistości społecznej:
„otaczające nas środowisko jest zbyt duże, zbyt skomplikowane i zbyt szybko się zmienia, abyśmy mogli je rzeczywiście poznać. Nie zostaliśmy wyposażeni w umiejętność ogarniania tylu subtelności, niuansów, tylu przemian i kombinacji (…).
Musimy zbudować sobie prostszy model, z którym jesteśmy w stanie się uporać”
[ przypis 1.16.] .
Str. 19
Mechanizmy przetwarzania informacji są związane z wyodrębnianiem kategorii w rzeczywistości zewnętrznej. Jeśli już jakaś kategoria zostaje wyodrębniona, to każdy jej nowy element postrzegany jest przez cechy owej kategorii, z pominięciem cech jednostkowych. Lippmann sceptycznie pisał, że prasa utrwala stereotypy, wspomaga je. Czytelnicy natomiast są zadowoleni, ponieważ w ten sposób gazety wzmacniają, potwierdzają i uprawomocniają ich personalny punkt widzenia. Jak zauważa
Zbigniew Bokszański, Lippmann był raczej inicjatorem, który wytyczył pewien nowy kierunek myślenia o rzeczywistości społecznej. Nie określił jednak precyzyjnie samego pojęcia stereotypu [przypis 1.17.]. Lippmanowski picture in our head doczekał się więc wielu definicji i różnych sposobów interpretacji. Amerykański publicysta nadał nazwę zjawisku, które występowało już od czasów starożytności.
Jak dowcipnie ujął to Janusz Tazbir, „podobnie (…) jak Molierowski pan Jourdain
dopiero w dojrzałym wieku się dowiedział, że przez całe życie mówił prozą, tak i obiegowe opinie o ludziach i narodach znano na długo przed urodzeniem Lippmana”
[ przypis 1.18.] .
W odniesieniu do stereotypów utrwalanych przez media, warto wspomnieć również o teorii spirali milczenia Elisabeth Noelle-Neumann [ przypis 1.19.] : prasa kształtuje pewien obraz (np. danej narodowości), konsoliduje i uprawomocnia istniejące stereotypowe wyobrażenia, nie daje szansy innego spojrzenia, wyrobienia sobie odmiennej opinii. Czytelnicy widzą w tym działaniu potwierdzenie własnych uproszczonych przekonań. Powstaje więc pewien główny tor, główny strumień poglądów, a wszystko niezgodne z nim pozostaje poza zasięgiem życia publicznego, nie jest widoczne, gdyż nie znajduje miejsca w przestrzeni publicznej.
Powstawanie stereotypów łączy się z kategoryzowaniem, podstawowym
mechanizmem poznawczym, który odnosi się do rzeczywistości zarówno naturalnej, jak i do zjawisk społecznych [ przypis 1.20.] . Podobnie ujmuje ten problem Aronson, pisząc, że stereotyp to „generalizacja odnosząca się do grupy, w ramach której identyczne charakterystyki zostają przypisane wszystkim bez wyjątku jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi” [ przypis 1.21.] . Zajączkowski zauważa jednak optymistycznie: „Wprawdzie scalanie obserwacji, uogólnianie, z którego może wyrosnąć także stereotyp, jest immanentną cechą ludzkiego procesu poznawczego, jednakże drugą, równie istotną, jest ciągłe podejmowanie weryfikacji”
[ przypis 1.22.] . Kategoryzujemy więc – ale w sposób refleksyjny.
Str. 20
Definicji i różnych ujęć stereotypów jest bardzo wiele. Ida Kurcz postrzega stereotyp jako strukturę poznawczą o upraszczającym charakterze, zakodowaną w umyśle.
Sander Gilman traktuje stereotypy jako uniwersalne sposoby radzenia sobie z lękiem wywołanym niemożnością kontrolowania otaczającego świata [przypis 1.23.]. Według Zbigniewa Bokszańskiego stereotypy są „uproszczonymi obrazami myślowymi, należącymi do mentalnego wyposażenia jednostek” [przypis 1.24.]. Hieronim Kubiak, opierając się na tradycji Waltera Lippmanna, zaproponował następującą definicję:
„stereotyp to utrwalone w świadomości społecznej wyobrażenia (symboliczne
reprezentacje) o rzeczywistości: gorące emocjonalnie, skrótowe przedstawienia rzeczywistej złożoności świata. Jako odporne na zmiany (między innymi pod wpływem nowych doświadczeń) mogą być i są używane w procesach
komunikacyjnych. Jako składniki poznawcze i emocjonalne wpływają one na działania społeczne, choć zakres tego wpływu jest trudny do empirycznego udowodnienia” [ przypis 1.25.] .
We wczesnej literaturze przedmiotu stereotypy potępiano często jako przesadnie negatywne, nadmiernie uogólnione i nieodpowiadające rzeczywistości. W
rozwijanych następnie teoriach zaczynały się pojawiać wnioski, że stereotypy (narodowe, etniczne) nie różnią się od generalizowania na temat rzeczywistości niespołecznej. Podkreślano podobieństwo generalizacji dotyczących grup społecznych do innych uogólnień, mając na uwadze, że wszelkie uogólnienia organizują i upraszczają świat. W psychologii relacji grupowych można spotkać nowoczesne definicje stereotypu określanego po prostu jako „cechy przypisywane danej grupie społecznej” [przypis 1.26.].
Podsumowując powstałe definicje stereotypu, można go nazwać uproszczonym, schematycznym obrazem (reprezentacją/wyobrażeniem) osób, grup społecznych lub stosunków społecznych [przypis 1.27.]. Stereotypy opisuje się najczęściej przez wskazanie ich właściwości, tak zwanych cech dystynktywnych, odróżniających stereotyp od „niestereotypu”. Najczęściej wyróżnia się takie właściwości:
• Apoznawczy charakter – ubóstwo treści, uproszczenie, nieweryfikowalność.
• Silne nasycenie afektem.
• Subiektywna pewność co do poprawności treści reprezentacji, a zarazem nieadekwatność treści obrazu do rzeczywistości.
Str. 21
• Trwałość, mała podatność na zmiany, sztywność (z punktu widzenia etymologii słowo „stereotyp” oznaczało w technice drukarskiej gotowe matryce [przypis 1.28.]).
• Nadmierna generalizacja, przekonanie, że egzemplarze objęte stereotypem są zasadniczo takie same.
• Społecznie podzielane (w literaturze stwierdza się nie tylko podzielanie
stereotypów, ale także ich ponadkulturową zgodność) [przypis 1.29.].
Uproszczenie wynika z natury stereotypu: złożona, skomplikowana kategoria
reprezentowana jest przez zaledwie kilka cech lub atrybutów. Dyskusyjną cechą jest nietrafność, brak pokrycia stereotypu w rzeczywistym świecie. Tradycyjnie
utożsamiano uproszczenie, niepełną charakterystykę rzeczywistości – z jej zafałszowaniem. Niektórzy twierdzą jednak, że określenie „fałszujący” można zastosować jedynie wtedy, gdy cechy i atrybuty obecne w stereotypie w ogóle nie występują w rzeczywistości. Co jakiś czas badacze, np. Allport – twórca publikacji The Nature of Prejudice – próbują szukać „ziarna prawdy w stereotypach”. Pojawiła się nawet pewna tendencja dotycząca „trafności stereotypu”, która ma na celu wykazanie, że stereotypy prawidłowo odwzorowują różnice występujące między grupami [ przypis 1.30.] . Są jednak badacze sceptycznie podchodzący do hipotezy o
„ziarnie prawdy” zawartym w stereotypie: „(…) zawarte (jeśli w ogóle zawarte, bo przecież stereotypy mogą nie zawierać żadnej bazy faktograficznej lub, wręcz, przeczyć faktom) w stereotypie «ziarno prawdy» ma znaczenie zgoła drugorzędne”
[ przypis 1.31.] . O tym, czy dany stereotyp jest „prawdziwy”, rozstrzyga więc nie jego częściowa zgodność z rzeczywistością, ale przekonanie grupy, która się nim
posługuje.
1.1.3
Typy stereotypów
W literaturze dotyczącej stereotypów, dzieli się je zazwyczaj na [ przypis 1.32.] :
• Oznakowane pozytywnie versus negatywnie (choć zwykle analizuje się jedynie tę drugą kategorię).
• Konsensualne, podzielane społecznie versus indywidualne, dotyczące danej jednostki – te ostatnie mają większy wpływ na zachowanie.
• Ze względu na składniki wyróżnia się komponent egzemplaryczny, odnoszący się do poszczególnych jednostek danej kategorii, oraz komponent „duszy grupowej”, dotyczący grupy jako całości.
Uwaga badaczy zwykle skupia się na opisywaniu i analizie negatywnych stereotypów narodowych i etnicznych, ponieważ to właśnie one funkcjonują często jako
przeszkody uniemożliwiające zgodne, oparte na wzajemnym szacunku i tolerancji, relacje między różnymi narodami i społecznościami, grupami kulturowymi. Podział na
stereotypy konsensualne i indywidualne rodzi wątpliwość, czy stereotyp
indywidualny, czyli niepodzielany przez większą część społeczeństwa (a więc pewnie niepowtarzalny) jest w ogóle wart analizy jako stereotyp [ przypis 1.33.] ?
Str. 22
Czy pojedyncze opinie pojawiające się na przykład na temat kultury polskiej we Włoszech czy samych Polaków można uznać za indywidualny stereotyp? Jaką mają siłę oddziaływania, skoro nie są umocnione przez swą powtarzalność w szerokim gronie opinii publicznej? Nie ulega wątpliwości, że w badaniu stereotypów narodowych i ich konsekwencji dla relacji między narodami należy brać pod uwagę stereotypy nazwane konsensualnymi, czyli podzielane społecznie. Takie stanowisko zajmują m.in. Berting i Villain-Gandossi, podkreślając, że główną cechą
charakterystyczną stereotypów narodowych jest to, iż „są wspólne dla (większości) członków danej grupy etnicznej czy narodu i przekazywane z pokolenia na pokolenie (…)” oraz to że „stereotypy nie istnieją w izolacji, lecz są elementami zbiorowego światopoglądu”, a także „konkretnymi przejawami wspólnego kodu określającego stosunki pomiędzy grupami na «mapie myślowej»” [ przypis 1.34.] . Ostatnie rozróżnienie na komponenty egzemplaryczny i „duszy grupowej” w przypadku
stereotypu narodowego budzi podobne wątpliwości, jak podział indywidualny versus konsensualny. Kiedy bada się nastawienie przedstawicieli jednej narodowości wobec innej, w tym przypadku Włochów wobec Polaków, niewątpliwie istotniejszy jest obraz Polaków jako pewnej całości niż sposób postrzegania poszczególnych osób
narodowości polskiej. Aby zrekonstruować, odtworzyć ten ogólny obraz Polaków w oczach Włochów, nacisk należy więc położyć na komponent „duszy grupowej”, a nie komponent egzemplaryczny, dotyczący poszczególnych jednostek należących do kategorii „Polacy”. Chociaż należy dodać, że analiza opinii o poszczególnych
Polakach (np. wypowiedzi Włochów na temat znajomych osób polskiej narodowości lub wzmianki pojawiające się w literaturze czy mediach o pojedynczych Polakach) może być również interesująca, przede wszystkim dlatego, że czasem bywa
zaprzeczeniem funkcjonującego powszechnie negatywnego stereotypu narodowego.
1.1.4
Funkcje stereotypów
Chociaż stereotyp najczęściej kojarzy się negatywnie [ przypis 1.35.] i na ogół zdajemy sobie z tego sprawę, to jednak w praktyce trudno się ustrzec przed stereotypowym postrzeganiem rzeczywistości. Nasuwa się pytanie, czy ocena otaczającego nas świata jest w ogóle możliwa bez oparcia jej na stereotypach.
Niektórzy badacze uważają, że współpraca międzynarodowa w dziedzinie stereotypów narodowych jest konieczna po to, by sobie wyraźniej uświadomić
„stereotypowy charakter każdej interpretacji otaczającego nas świata” [ przypis 1.36.] . Taka opinia przemawiałaby za tezą o nieuchronności stereotypowego myślenia w naszym życiu.
Str. 23
Najczęściej wskazuje się na funkcję adaptacyjną stereotypów, polegającą na [ przypis 1.37.]:
• Dysponowaniu uproszczoną, ale za to jasną mapą świata społecznego.
• Ekonomizacji procesów poznawczych.
• Selekcji i redukowaniu nadmiaru informacji.
• Przewidywalności zachowań [ przypis 1.38.] .
• Uzupełnianiu deficytu informacji.
• Redukowaniu niepewności i dostarczaniu poczucia bezpieczeństwa.
Stereotypy dostarczają wskazówek, które pozwalają kształtować interakcje z innymi, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i grupowym. Ich funkcją może być również tzw. służba wobec własnego ja. Polega ona albo na pokazywaniu własnej wyższości, wartości i dominacji na tle grupy stygmatyzowanej, albo – wręcz przeciwnie – na powstrzymywaniu się od stereotypów w celu zaprezentowania siebie jako osoby tolerancyjnej [ przypis 1.39.] . Już Walter Lippmann dostrzegał, że stereotyp
„nie ma na celu wyłącznie zaprowadzenia sztucznego porządku w miejsce wielkiego, rozedrganego, gwarnego chaosu, jakim jest rzeczywistość. Spełnia oprócz tego jeszcze inną funkcję. Stanowi gwarancję naszego szacunku do własnej osoby, projekcję naszego systemu wartości, naszej pozycji i praw” [ przypis 1.40.] .
Stereotyp pomaga zachować poczucie własnej wartości i usprawiedliwić swój status
społeczny [ przypis 1.41.] . Od czasu wzorcowej pracy na temat stereotypów The Nature of Prejudice Gordona Allporta dużą wagę przywiązuje się do funkcji
usprawiedliwiania własnego zachowania. Kolejni badacze idący tym tropem doszli do wniosku, że
„ludzie powszechnie poszukują wyjaśnień, uzasadnień i usprawiedliwień dla zdarzeń społecznych, dla istniejących warunków społecznych, dla zachowań agresywnych lub dyskryminatorskich członków własnej grupy społecznej, dla własnego i cudzego statusu lub pozycji społecznej, dla własnych myśli, afektów czy zachowań” [ przypis 1.42.].
Badacze zajmujący się konkretnie stereotypami narodowymi wskazują na funkcje podobne do wymienionych powyżej, akcentują jednak szczególnie te z nich, które mają odniesienie do utrzymania więzi grupowej i trwałości posługującej się
stereotypem społeczności. Stereotyp narodowy ma więc następujące zadania [ przypis 1.43. ]:
• Służy członkom społeczności jako wspólny dla wszystkich, gotowy układ
odniesienia pomagający konstruować świat zewnętrzny i innych ludzi, ułatwiając komunikację w grupie.
• Wzmacnia więź i poczucie przynależności do własnej społeczności.
Str. 24
• Wyraża wspólnotę wartości, akcentując dwie różniące się grupy – „my” i „oni”.
• Umożliwia włączanie do grupy nowych członków lub wyłączanie tych, których wartości są odmienne i zagrażają „własnym”. Jest podstawą do dyskryminacji.
• Można go używać do wykazania lojalności wobec własnej grupy.
• Służy do kreowania „kozła ofiarnego” w czasie kryzysu.
Stereotypy w relacjach międzygrupowych kształtują oczekiwania co do zachowania członków obcej grupy. Jeżeli oczekiwania te są negatywne i nadmiernie uogólnione, u większości „obcych” można się spodziewać niepożądanych zachowań. Obniża się wtedy zdolność traktowania przedstawiciela innej grupy jako indywidualności
obdarzonej niepowtarzalnym zestawem cech [ przypis 1.44.] . Kiedy więc stereotyp zostanie zaktywizowany, może uruchomić mechanizm samospełniającego się
proroctwa: „oczekiwania wynikające ze stereotypu mają wpływ na zachowanie człowieka, zwiększając prawdopodobieństwo, że przedstawiciel obcej grupy zareaguje w sposób potwierdzający oczekiwania” [ przypis 1.45.] . Stereotypowe wyobrażenia o innych ludziach i krajach są zawsze częścią poczucia własnej tożsamości narodowej. I choć mogą być przytłumione czy „uśpione”, potrafią się uaktywnić w pewnych okolicznościach. Mogą to być na przykład mecze piłki nożnej, międzynarodowe kontakty w czasie turystyki masowej czy obchody rocznic wojen narodowych [ przypis 1.46.] . Powodem do rozbudzenia stereotypów narodowych i uwypuklenia ich negatywnych elementów mogą się stać także masowe migracje, co w przypadku relacji polsko-włoskich jest sprawą kluczową.
1.1.5
Geneza stereotypów
Badacze zajmujący się stereotypami wymieniają zwykle trzy główne mechanizmy przyczyniające się do generowania i utrwalania stereotypowego myślenia [ przypis 1.47.]:
• Mechanizm społecznej kategoryzacji – podział „my” i „oni”, faworyzacja własnej grupy, przecenianie różnorodności wewnątrz własnej grupy i homogeniczności grup obcych, przejaskrawianie różnic między grupą własną a obcą.
• Mechanizm iluzorycznej korelacji – fałszywe przekonanie o współwystępowaniu jakiegoś zbioru cech (na przykład kojarzenie danej narodowości z pewną negatywną cechą charakteru).
• Mechanizm społecznego uczenia się – oddziaływanie znaczących innych, przekaz językowy. Bardzo istotnym elementem mechanizmu społecznego uczenia się jest także działalność mass mediów.
Zbigniew Bokszański napisał o formowaniu się stereotypowych wyobrażeń:
„Obrazy innych narodów są nabywane, upowszechniane i potwierdzane w licznych aktach interpersonalnego komunikowania. Młode pokolenie formuje te obrazy
głównie poprzez uczestnictwo w sytuacjach nasyconych aktami komunikowania bądź przez recepcję utrwalonych tekstów” [ przypis 1.48.] .
Str. 25
Interesujące byłoby sprawdzenie, czy i w jaki sposób istniejące we Włoszech mechanizmy społecznego uczenia się – przez media, edukację szkolną i
uniwersytecką, dyskurs polityczny, rozmowy ze znaczącymi innymi, literaturę etc. – oddziałują na utrzymywanie się stereotypów Polski i Polaków. Jest to jednak temat na osobne opracowanie.
1.1.6.
Źródła stereotypów
W zależności od przyjętego podejścia badawczego i dyscypliny naukowej, źródeł stereotypów szuka się w różnych zjawiskach psychologicznych i społecznych.
• Podejście społeczno-kulturowe akcentuje procesy socjalizacji i związane z nimi przejmowanie wzorców kulturowych, prowadzące także do formowania się stereotypów.
• Podejście psychodynamiczne podkreśla rolę motywacji, stwarzanie stereotypów jako mechanizmu obrony przed frustracją.
• Podejście poznawcze w kwestii formowania się stereotypów stawia na pierwszym miejscu właściwości umysłu ludzkiego, mechanizmy przetwarzania informacji, które nieodzownie muszą prowadzić do kategoryzacji, uproszczeń społecznej
rzeczywistości [ przypis 1.49] .
Są badacze, którzy tę charakterystyczną rolę „upraszczania” rzeczywistości opisują, używając sugestywnego porównania: stereotyp jest „ekonomią myśli, która staje się skąpstwem serca” [ przypis 1.50.] . Włoski socjolog Roberto Cipriani nazywa
natomiast posługiwanie się stereotypami swego rodzaju hazardem. Wpisane jest w nie ryzyko, ponieważ nigdy do końca nie wiemy, na co stawiamy, formułując nasz osąd. Wypowiadamy się lub zachowujemy w dany sposób, nie mając pełnej wiedzy o obiekcie czy zjawisku, wobec którego zajmujemy określone stanowisko [ przypis 1.51.]. Podejście Ciprianiego skłania do refleksji nad tym, jak całkowicie odmienne może być przyjmowany przez różnych badaczy punkt widzenia co do funkcji spełnianych przez stereotyp. Dla jednych jest on rodzajem „mapy świata”, ekonomizującej procesy poznawcze i pozwalającej bezpiecznie poruszać się w rzeczywistości społecznej. Dla innych – wręcz przeciwnie – kierowanie się
stereotypami w codziennym życiu jest równie ryzykowne jak hazard: nigdy do końca nie wiemy, jakie będą konsekwencje tego, na co postawiliśmy.
Istotna, choć pomijana w literaturze jest zależność między stereotypem a
dysonansem poznawczym. Mogłoby się wydawać, że stereotyp, bardziej niż inne schematy poznawcze, powinien być przesłanką i źródłem dysonansu poznawczego.
Str. 26
Okazuje się jednak, że nowe informacje dotyczące danego obiektu – sprzeczne z dotychczasowymi wyobrażeniami na jego temat – wcale nie wywołują dysonansu poznawczego. Informacje zaprzeczające stereotypowi są raczej zapominane lub ignorowane [ przypis 1.52.] . Stereotyp narodowy, tworzący się i umacniający przez lata, może wziąć górę nad indywidualnymi odczuciami i doświadczeniami oraz własną oceną. Bardzo trafnie ujął to Hieronim Kubiak, dokonując w swoim artykule
„ostrożnych uogólnień” na temat stereotypów. Stwierdził między innymi:
„Stereotypy, a nie cechy własne jednostek, służą za podstawę postrzegania obcych oraz ich «zakotwiczenia» w określonej kategorii etnicznej. Jednostki, co znamienne, które posiadają cechy przypisane stereotypowi i, tym samym, «potwierdzają»
stereotyp, są łatwiej zauważalne niż jednostki, które takich cech nie posiadają i, tym samym, przeczą stereotypowi” [ przypis 1.53.] .
Te spostrzeżenia potwierdzają tezę o trwałości i sile stereotypów, tego jak bardzo trudno jest je zmieniać. Są naukowcy przekonani o tym, iż sztywność stereotypów to ich podstawowa cecha dystynktywna [ przypis 1.54.] . Ale pojawiają się również opinie, że sztywność wcale nie musi być warunkiem sine qua non ich istnienia.
Aleksandra Jasińska-Kania uważa na przykład, że „niektóre z nich są trwałe i odporne na zmiany, inne dość łatwo mogą być zmienione przez oddziaływanie środków masowego przekazu lub wydarzeń politycznych” [ przypis 1.55.] . Czyżby więc wpływ mediów i dyskursu politycznego jest tak duży, by zmienić istniejące stereotypy narodowe? Jeśli tak, daje to pewną nadzieję na załagodzenie konfliktów etniczno-narodowych we współczesnych społeczeństwach, którymi media masowe w większości zdają się władać. Pozostaje jednak wątpliwość: w jaki sposób miałaby się dokonać zmiana takiego stereotypu narodowego – czy aby nie na gorsze?
Problem sztywności stereotypów można rozpatrywać jeszcze od innej strony,
wprowadzając swego rodzaju konsensus pomiędzy twierdzeniem o jego sztywności
a podejściem dynamicznym, zakładającym przeformowywanie się stereotypu pod wpływem różnych czynników zewnętrznych. Stanowisko to przedstawia się
następująco:
„Choć pozycja ludów, krajów czy narodów nieustannie się zmienia w zależności od aktualnego charakteru stosunków międzynarodowych i sposobów rekonstruowania
«tożsamości narodowej», stereotypy narodowe są bardzo stabilne, gdy idzie o cechy charakterystyczne przypisywane danemu ludowi; chociaż ocena tych cech może być zupełnie odmienna w różnych okresach. Zależnie od specyficznych okoliczności tę samą cechę można uznać za «dobrą», w jednym okresie, a za «złą» w innym”
[ przypis 1.56.] .
Str. 27
W przypadku obrazu Polaków we Włoszech taką cechą mógłby być np. upór – kiedyś świadczący o ambicji i chęci niezależności od okupanta czy obcego reżimu, a dziś – wyraźnie przeszkadzający, gdyż wiążący się z nieustępliwością migracji,
ekspansywnością (czy nachalnością) na rynku pracy i brakiem hamulców w dążeniu do jej zdobycia i utrzymania. Osobisty kontakt z grupą narodową opisywaną przez stereotyp powoduje zmiany, ale tylko w pewnym obszarze: „Pod wpływem
osobistego doświadczenia nie zmienia się zasadniczo zestawu cech, z których zbudowane są stereotypy. Wzrasta natomiast liczba zawartych w nich sądów wartościujących” [ przypis 1.57.] .
Stereotyp to pojęcie, które coraz częściej wychodzi poza ramy dyskursu naukowego.
Jak zauważa Zbigniew Bokszański,
„wyniki badań nad stereotypami narodów i grup etnicznych od dawna przestały być problemem akademickim (…). Odgrywają istotną rolę w diagnozach i studiach politycznych. Przenikają za pośrednictwem mediów do szerokich kręgów
społecznych, wpływając na kształtowanie opinii zarówno o grupie własnej, jak i o nastawieniach wobec niej grup obcych, szczególnie ościennych” [ przypis 1.58.] . Rzeczywiście, zwiększone zainteresowanie wzajemnym stereotypowym
postrzeganiem odnosi się przede wszystkim do krajów – „sąsiadów”, z racji większej
bliskości i częstszych kontaktów. Problem ten dotyczy jednak również narodów, które choć odległe geograficznie, mają jednak płaszczyznę kontaktu powstałą na skutek ruchów migracyjnych. Obywatele krajów, w których przebywają różne grupy
imigranckie, wchodzą siłą rzeczy w bliskie, często bezpośrednie relacje, z
przedstawicielami innych narodowości, które na pozór wydają się odległe i z którymi nic ich nie łączy. Tak jest np. w przypadku polskich imigrantów we Włoszech: ich obecność stwarza podstawę do tworzenia wzajemnych stereotypów. Nawiązując do myśli Georga Simmla [ przypis 1.59.] , można powiedzieć, że imigranci „burzą”
przestrzenny porządek wyznaczający granice swojskości i obcości. Obcy-daleki i nieznany raptem staje się obcym bliskim i znanym – pod względem przestrzennym (fizycznym), ale niekoniecznie społeczno-emocjonalnym.
Przedstawiona przeze mnie w ogólnym zarysie problematyka stereotypu to jedynie próba systematyzacji tego zjawiska. Aby zrekonstruować przemiany obrazu Polski i Polaków w kulturze i społeczeństwie włoskim, od czasów powojennych aż do dziś, konieczne jest nie tylko poznanie źródeł stereotypów narodowych, które funkcjonują utrwalone od dawna we włoskiej świadomości zbiorowej, lecz także
przeanalizowanie nowych elementów, które pojawiły się z biegiem czasu i zaczęły kształtować ten obraz. Jak wiele jeszcze pozostało w społeczeństwie włoskim z dawnych wyobrażeń o Polakach i jakie nowe elementy obrazu wysuwają się współcześnie na pierwszy plan?
Str. 28
Odpowiedzi na to pytanie będę szukać w dalszej części mojej pracy.
1.2
Teoria „wyobrażeń społecznych” w ujęciu Serge’a Moscoviciego
Ciekawym odniesieniem teoretycznym dla problematyki wzajemnego postrzegania się grup narodowych może być koncepcja wyobrażeń społecznych Serge'a
Moscoviciego. Pojęcie „społeczny” można rozumieć w dwojaki sposób. W pierwszym znaczeniu „coś” jest społeczne, ponieważ jest uświadamiane i posiadane przez wszystkich członków grupy, rozdzielone w sposób dystrybutywny. Innymi słowy, każdy uczestnik grupy posiada taką samą część „czegoś” wspólnego. W innym rozumieniu, „coś może być społeczne, ponieważ jest w grupie uświadamiane
