zagrożonych wykluczeniem społecznym
4. Praca jako czynnik aktywizacji i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych
Praca dla osoby niepełnosprawnej jest wyznacznikiem przynależności do społeczeństwa, podwyższenia jakości własnego życia i egzystencji. Istotnym czynnikiem w rehabilitacji społecznej i zawodowej osoby niepełnosprawnej jest odpowiedni do poziomu niepełnosprawności dobór wykonywanego zajęcia. Po-zwala to wówczas na doskonalenie umiejętności zawodowych osoby niepełno-sprawnej starającej się spełnić wymagania współczesnego rynku pracy. Osoba niepełnosprawna mająca zatrudnienie odnajduje swoje miejsce w społeczeństwie i pozwala jej to funkcjonować zgodnie z jej możliwościami oraz oczekiwaniami. Sytuacja taka przeciwdziała wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych,
które aktywnie uczestniczą w życiu społecznym, uzyskując akceptację społeczno-ści, w której żyją, przez co zwiększa się ich poczucie własnej wartości. Przekłada się to na dalsze rodzaje aktywności takiej osoby.
Wśród osób niepełnosprawnych obserwuje się znaczne zróżnicowanie w po-ziomie funkcjonowania fizycznego, umysłowego i manualnego. Ma to związek z poziomem niepełnosprawności, z którym się zmagają (osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, o kulach, wymagające przerw w pracy, jak również pomocy przy zaspokajaniu podstawowych potrzeb natury biologicznej)11. Waż-nym aktem prawWaż-nym w tej materii jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki społecznej12, które reguluje warunki pracy osób niepełnosprawnych z różnymi dysfunkcjami w odniesieniu do przedsiębiorców. Znajdziemy tu przepisy doty-czące pożądanych ułatwień natury technicznej w postaci odpowiedniego sprzętu i specyficznego przygotowania stanowiska pracy, których wprowadzenie ma na celu ułatwienie funkcjonowania pracowników z niepełnosprawnościami w przed-siębiorstwie.
Istotnym czynnikiem w kwestii adaptacji osób niepełnosprawnych jest zmia-na sposobu myślenia społeczeństwa. Chodzi tu m.in. o wyrówzmia-nanie szans zmia-na rynku pracy. Można tego dokonać poprzez wsparcie instytucji promujących usa-modzielnianie osób niepełnosprawnych. Jest to kluczowa kwestia, gdyż poprzez wzmożoną aktywizację osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami zmniej-sza się barierę w ich kontaktach ze społeczeństwem, niweluje powszechne obawy dotyczące współpracy z osobami potencjalnie wymagającymi pomocy, a także promuje integrację oraz współpracę międzyludzką.
Ważnym problemem, który napotykają osoby niepełnosprawne w dążeniu do powrotu do aktywizacji społecznej, są bariery edukacyjne i niski poziom wy-kształcenia. Słabszy dostęp do usług edukacyjnych, a w szczególności do eduka-cji w uczelniach wyższych, ma swoje przełożenie w słabym dostępie do rynku pracy13. Istotne jest, aby osoba niepełnosprawna w miarę istniejących możliwości uczestniczyła czynnie w procesie nauczania. Nauczanie indywidualne częstokroć odsuwa niepełnosprawnego ucznia od społeczności szkolnej i rówieśniczej, po-woduje też luki w jego wiedzy z powodu braku odniesienia poziomu nauczania do innych adeptów. Należy mieć tu na uwadze, że proces edukacji ma na celu nie tylko edukację samą w sobie, ale także zdobywanie zdolności interpersonalnych, kształtowanie umiejętności komunikowania się ze społeczeństwem, propagowa-nie wzajemnego zrozumienia, integracji i akceptacji.
11 M. Matlegiewicz, op. cit.
12 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orze-kania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, Dz.U. nr 139, poz 1328.
13 J. Kalita, Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy oraz rola organizacji
pozarzą-dowych świadczących usługi dla tej grupy beneficjentów, Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności,
Kolejną barierą, z którą muszą się zmierzyć osoby niepełnosprawne, jest postrzeganie niepełnosprawnych przez społeczeństwo – częstokroć jako pra-cowników niekompetentnych, wymagających pomocy zarówno w obowiązkach zawodowych, jak i czynnościach związanych z normalnym funkcjonowaniem. Zatrudnianie osób z dysfunkcjami nie jest obecnie popularne oraz rozpowszech-nione, dlatego pracodawcy w większości nie są świadomi korzyści oraz możliwo-ści, jakie niesie za sobą zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
Przeszkodę stanowi również niedoskonała polityka państwa w obszarze za-trudnienia osób niepełnosprawnych. Polska w tym zakresie powinna iść za wzo-rem innych państw europejskich, wykorzystywać ich doświadczenia i regulacje prawne. W politykach europejskich wyodrębnia się trzy rodzaje instrumentów interwencji państwa na rynku pracy:
1) regulacje (np. system kwotowy, opodatkowanie pracodawców niezatrud-niających osób niepełnosprawnych, wymóg zatrudniania osób niepełnospraw-nych przez pracodawców, którzy ubiegają się o uzyskanie kontraktów rządowych bądź samorządowych);
2) rekompensaty mające zapewnić niepełnosprawnym konkurencyjną pozycję na rynku pracy, tj. środki na rehabilitację zawodową, przystosowanie miejsc pra-cy, zatrudnienie dotowane lub wspomagane;
3) zastępowanie (tworzenie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych w specjalnie tworzonych i wydzielonych miejscach w sektorze publicznym oraz w sektorze zatrudnienia chronionego)14. Janusz Gałęziak zawraca również uwagę na problem promocji zatrudnienia oraz kampanii informacyjnych zwią-zanych z włączeniem osób niepełnosprawnych w ogólnodostępne instrumenty rynku pracy.
Oprócz aktywizacji istnieje również problem rehabilitacji zawodowej i spo-łecznej osób niepełnosprawnych, które to kwestie reguluje ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych15. W świetle tego aktu prawnego (art. 7) rehabilitację definiuje się jako zespół działań, w szcze-gólności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, szkoleniowych, edu-kacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia przy aktywnym uczest-nictwie tych osób możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej. Ustawa ta dzieli rehabilitację osób niepełnospraw-nych na zawodową oraz społeczną. Artykuł 8 stanowi o rehabilitacji zawodowej – ma ona na celu:
14 J. Gałęziak, Sprawni w pracy. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w politykach Unii
Eu-ropejskiej i wybranych państwach członkowskich, Urząd Komitetu Integracji EuEu-ropejskiej,
Stowa-rzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2004.
15 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, t.j. Dz.U. z 2011 r., nr 127, poz. 721 ze zm.
– ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiednie-go zatrudnienia i awansu zawodoweodpowiednie-go,
– umożliwienie osobie niepełnosprawnej korzystania z pośrednictwa zawo-dowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.
Aby rehabilitacja zawodowa była efektywna, należy przeprowadzać badania lekarskie, jak i psychologiczne, które oceniają zdolność danej osoby do pracy. Ważnym elementem jest tu także rozpoznanie kwalifikacji, predyspozycji osobi-stych oraz doświadczenia zawodowego osoby niepełnosprawnej. Należy również zwrócić uwagę na istotną rolę działalności pośrednictwa zawodowego, dzięki któ-remu osoby niepełnosprawne otrzymują pomoc w znalezieniu zajęcia, któktó-remu będą potrafiły sprostać, jak i takiego, które będzie im przynosiło satysfakcję zawo-dową oraz poczucie spełnienia społecznego. Artykuł 9 tej samej ustawy dotyczy natomiast rehabilitacji społecznej, której celem jest umożliwienie osobom z dys-funkcjami uczestnictwa w życiu społecznym. Osiąga się to m.in. poprzez wyrabia-nie zaradności osobistej, likwidację barier architektonicznych czy też kształtowa-nie w społeczeństwie właściwych postaw wobec osób kształtowa-niepełnosprawnych.
Ustawa zakłada, że główną formą rehabilitacji zawodowej oraz społecznej osób niepełnosprawnych jest ich uczestnictwo w warsztatach terapii zajęciowej i turnusach rehabilitacyjnych. Przez warsztaty terapii zajęciowej rozumie się aktywności proponowane przez odpowiednie placówki, które mają za zadanie rozwijanie umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz pod-stawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych. Turnus natomiast jest w świetle art. 10c wspomnianej ustawy zorganizowaną formą aktywnej rehabili-tacji połączoną z elementami wypoczynku.
Pomoc w aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych ofe-rują takie instytucje, jak Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepeł-nosprawnych oraz Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób NiepełNiepeł-nosprawnych. Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych stanowi forum współdziałania organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz organizacji pozarządowych na rzecz osób niepełnosprawnych. Do zadań Rady na-leży m.in. sygnalizowanie odpowiednim organom potrzeby wydania lub zmiany przepisów dotyczących sytuacji osób niepełnosprawnych. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych ustanowiony został w rozdziale 10 usta-wy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnospraw-nych16. Jest to państwowy fundusz celowy nadzorowany przez ministra właściwe-go do spraw zabezpieczenia społecznewłaściwe-go. Fundusz ten przyznaje dotacje osobom niepełnosprawnym. Tabela 11 przedstawia podział środków dla samorządów wo-jewódzkich w 2011 r.
16 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, t.j. Dz.U. z 2011 r., nr 127, poz. 721 ze zm.
Tabela 11. Podział środków PFRON dla samorządów wojewódzkich w 2011 r. Województwo niepełnosprawnych Liczba osób
ogółem Środki dla województwa ogółem Dolnośląskie 361 132 7 206 029 Kujawsko-Pomorskie 260 886 6 002 933 Lubelskie 345 775 5 995 531 Lubuskie 157 277 1 866 581 Łódzkie 276 064 4 648 543 Małopolskie 551 699 7 973 567 Mazowieckie 465 468 7 916 078 Opolskie 81 171 2 418 811 Podkarpackie 256 916 6 254 735 Podlaskie 130 420 1 607 984 Pomorskie 263 685 4 475 036 Śląskie 444 140 10 631 054 Świętokrzyskie 147 617 3 352 266 Warmińsko-Mazurskie 286 290 4 786 887 Wielkopolskie 466 657 10 042 124 Zachodniopomorskie 197 941 3 846 781 Suma 459 4118 89 025 000
Źródło: Załącznik nr 1 do uchwały nr 13/2011 Zarządu PFRON z dnia 3 lutego 2011 r.
PFRON przewiduje środki, w ramach których można sfinansować działalność społeczną i rehabilitacyjną osób niepełnosprawnych.
Wskazane wyżej formy wsparcia w pozyskaniu zatrudnienia i aktywiza-cji osób niepełnosprawnych są niezwykle istotne i pomocne, jednak najważ-niejszym czynnikiem jest chęć i zaangażowanie samych osób z dysfunkcjami, pracodawców, związków zawodowych, władz lokalnych oraz organizacji po-zarządowych i stowarzyszeń. Fundamentalną kwestią jest także umożliwienie osobie niepełnosprawnej funkcjonowania na otwartym rynku pracy, np. poprzez wsparcie asystenta zawodowego, trenera pomagającego niepełnosprawnemu w przystosowaniu się do wykonywania obowiązków zawodowych i funkcjono-waniu w środowisku pracy. Bezrobotne osoby niepełnosprawne powinny zostać objęte sprzężonym systemem wsparcia, zarówno ze strony społeczeństwa, jak i rynku pracy. Schemat zawierający propozycję systemu wsparcia aktywizacji społeczno-zawodowej bezrobotnej osoby niepełnosprawnej zaprezentowano na rysunku 3.
Usługi społeczne: – świadczenia pieniężne i rzeczowe – poradnictwo specjalistyczne – trening umiejętności i kompetencji społecznych – poprawa wizerunku – motywacja – wsparcie przedsiębiorców zatrudniających osoby
nie-pełnosprawne Usługi zawodowe: – poradnictwo zawodowe – pośrednictwo pracy – staże – wsparcie zatrudnienia – podnoszenie kwalifikacji – ekonomia społeczna – szkolenie z
przedsiębiorczo-ści pod kątem zakładania własnej działalności
gospo-darczej Społeczeństwo Przedsiębiorcy Zatrudnienie, samozatrudnienie Bezrobotna osoba niepeł-nosprawna
Rysunek 3. Ścieżka aktywizacji społeczno-zawodowej bezrobotnej osoby niepełnosprawnej, zagrożonej wykluczeniem społecznym
Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji pt. Wyjść na prostą, Polska Fundacja Ośrodków
Wspomagania Rozwoju Gospodarczego „OIC Poland” w Lublinie, wydanej w ramach projektu
współfinanso-wanego przez UE w ramach EFS, POKL, Lublin 2014.
W każdym społeczeństwie żyją i pracują osoby niepełnosprawne. Aby mogły one godnie odnaleźć się na rynku pracy, niezbędne jest ich wsparcie, zarówno w ob-szarze świadczonych usług społecznych (m.in. wszelkiego rodzaju poradnictwa, kształcenie umiejętności i kompetencji społecznych), jak i usług zawodowych (po-średnictwa pracy, staży, nauki i przedsiębiorczości). Odpowiednio przygotowana i wykształcona niepełnosprawna osoba nie będzie postrzegana przez pracodawcę jako „problem”, którego należy unikać, lecz może stać się cennym i potrzebnym pracownikiem, częstokroć bardziej rzetelnym i oddanym firmie niż osoba zdrowa.