osoby z niepełnosprawnością fizyczną z racji swoich ograniczeń w możliwości obrony lub ucieczki w niebezpiecznej sytuacji powinny być przygotowane do ta-kiego spotkania. same pracowniczki i pracownicy seksualni29 zwracają uwagę na kilka ważnych spraw, na które powinny zwrócić uwagę osoby z niepełnosprawno-ścią decydujące się na płatną usługę seksualną:
1. Świadomość seksualnych pragnień i jasne ich wyrażanie wobec sex workera.
2. Podkreślają, że zadbanie o własne bezpieczeństwo jest kluczowe. jeśli do kontaktu ma dojść w mieszkaniu istnieje wtedy zagrożenie kradzieżą lub pobiciem, zachęcają żeby w domu, w drugim pokoju była inna osoba. jeśli obecność takiej osoby jest niemożliwa, to można się z kimś umówić na te-lefon w trakcie tej wizyty (w przypadku braku tete-lefonu, ta osoba powinna przyjechać i sprawdzić sytuację).
3. Zachęcają do korzystania z usług osoby poleconej, a nie agencji towarzyskich ogłaszających się w gazetach. jeśli osoba z niepełnosprawnością nie ma kogo spytać o radę, należy skontaktować się telefonicznie z konkretną osobą, któ-ra ma świadczyć usługę. Zadając jej pytania dotyczące określonego rodzaju niepełnosprawności i otwarcie przedstawiając swoje propozycje, można się zorientować, czy jest gotowa do współpracy i nie ma uprzedzeń. Korzystając z usług agencji należy powiedzieć o swojej niepełnosprawności i uprzedzić, jeśli istnieje konieczność pomocy w samoobsłudze lub przyjęciu określonej pozycji. Należy się dowiedzieć, czy personel jest do tego przygotowany i czy będzie to dodatkowo płatna usługa.
Podstawowym aspektem związanym z podejmowaniem świadomej decyzji o korzystaniu z usług seksualnych w różnych formach jest rozpoznawanie swoich potrzeb i jasna komunikacja. Przeszkodą natury poznawczej jest mit, że seks po-winien być spontaniczny, a rozmowa o nim sprawia, że stanie się on „kliniczny”
171
Usługi seksualne w procesie rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością…
lub „zepsuje nastrój”30. W przypadku ograniczeń fizycznych spontaniczność ro-zumiana w stereotypowy sposób jest niemożliwa i uczenie się mówienia o swoich potrzebach staje się koniecznością.
Barierą utrudniającą otwarcie się na jakiekolwiek relacje erotyczne są nega-tywne przekonania, że osoba z widocznymi zmianami w ciele nie ma prawa do własnych pragnień seksualnych i własnego ciała, które jest „własnością lekarzy i opiekunów”. ten mit wynika przede wszystkim z niewiedzy, uprzedzeń i opo-rów w stosunku do każdej grupy mniejszościowej, opo-również osób niepełnospraw-nych i są tworzone przez ludzi, którzy nie znają tego środowiska31. Największym problemem jest uleganie stereotypom, nie tylko przez ludzi pełnosprawnych, ale również w uwewnętrznionej formie przez same osoby niepełnosprawne i przyj-mowaniu przez nie roli ofiary32. W przypadku pełnosprawnych stereotypy stają się przyczyną przyjmowania przez nich postawy „bezpiecznego unikania” i igno-rowania przejawów seksualności osób z niepełnosprawnością w codziennym ży-ciu, co w konsekwencji bezpośrednio prowadzi do nierespektowania ich podsta-wowych, życiowych praw. są one ograniczane na różne sposoby33 np. poprzez: 1. preferowany w naszej kulturze model atrakcyjności i sprawności seksualnej,
który staje się przyczyną cierpienia i poczucia braku fizycznych atrybutów u osób z niepełnosprawnością,
2. ograniczanie, tłumienie lub niedostrzeganie zachowań, już od dzieciństwa, związanych z ekspresją seksualną (gestów, mimiki, sposobów ubierania się, wyrażania zainteresowania płcią przeciwną, napięcia seksualnego, autoeroty-zmu), co pozbawia swobody w kontaktach z innymi, rodzi kompleksy, staje się powodem zahamowań i zamknięcia się wielu osób z niepełnosprawnością na radość płynącą z tej sfery życia,
3. wyrabianie postawy lękowej i kształtowanie negatywnych stereotypów zwią-zanych z pełnieniem ról płciowych, np. jako rodziców, czy partnerów seksu-alnych.
Problem ten dotyczy szczególnie osób z niepełnosprawnością wrodzoną, których wolność w sferze seksualnej jest powszechnie naruszana i może bardzo utrudniać dzielenie się myślami na temat seksu z innymi, a nawet z samym/samą sobą. autorzy poradnika34 piszą:
30 M. Kaufman, c. silverberg, F. odette, Pełnosprawni. Przewodnik seksualny…
31 M. Kaufman, c. silverberg, F. odette, The Ultimate Guide…
32 E. Gustavsson, M. Zakrzewska-Manterys, Upośledzenie w społecznym zwierciadle, Warszawa 1997.
33 a. długołęcka, Seksualność…
Alicja Długołęcka, Izabela Fornalik
Trudno znaleźć intymność, szczególnie jeśli mieszka się z rodzicami we wspólnym domu lub domu opieki. Jednak istnieją pewne prywatne miejsca, w których możemy być sami, a najbardziej oczywiste z nich to nasz umysł.
Wymieniają wiele praktycznych wskazówek pomagających samodzielne roz-poznawanie własnych potrzeb seksualnych. Przykładowe ćwiczenia:
1. Porozmawiaj z kimś (możesz także z samym sobą, ale na głos) o swoim ostat-nim śnie erotycznym lub fantazji erotycznej.
2. spytaj kilkorga znajomych, czego w młodości dowiedzieli się o swoim ciele i o seksie. jeśli masz przyjaciół zarówno wśród osób z niepełnosprawnością, jak i pełnosprawnych, porównaj ich odpowiedzi. czy nauczono ich słów na określenie penisa, pochwy, pośladków, odbytu, piersi, łechtaczki? Możecie sobie postawić pytanie, w jaki sposób słowa, których nas nauczono (lub nie), miały nas skłonić do „grzecznego”, „przyzwoitego” zachowania.
3. Zrób dwie listy swoich oczekiwań wobec seksu. Nie będziesz ich później wy-korzystywać, więc nie musisz ich zapisywać. Na jednej znajdą się wszystkie te rzeczy, które pojawiły się w twoich fantazjach. Mogą to być czynności, które uważasz za złe lub niezgodne z prawem, rzeczy, których wcale nie masz za-miaru robić w rzeczywistości. druga lista będzie zawierała rzeczy, na które masz ochotę, niezależnie od tego, czy już ich próbowałeś. te listy nie muszą być długie, nie muszą też znaleźć się na nich żadne konkretne zachowania. osoby z niepełnosprawnością od urodzenia w wyniku izolacji od rówieśników i braku dostępu do edukacji seksualnej bardzo często mają poważne problemy z rozpoznawaniem i używaniem poprawnego słownictwa dotyczącego seksualno-ści. Problem ten szczególnie narasta w sytuacji silnej spastyki u osób z porażeniem mózgowym, które muszą korzystać z urządzeń komunikacji wspomagającej lub alternatywnej aac (Augmentative and Alternative Communication), w których
może po prostu nie być symboli ani słów związanych z tematyką seksualną. Kiedy rozmowa dotyczy zdrowia lub seksualności, dobrze jest zadbać, aby w systemie lub na tablicy znalazło się odpowiednie słownictwo w postaci wyrazów lub ob-razków określających części ciała, uczucia, leki, pozycje seksualne. Warto również przygotować jasne instrukcje dotyczące sposobu używania naszego urządzenia wspomagającego komunikację. W ramach inicjatywy Speak Up („Powiedz to”)
opracowano system komunikatów na wyświetlacze, związanych ze zdrowiem sek-sualnym i przyjemnością35.
173
Usługi seksualne w procesie rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością…
u osób po urazie, który nastąpił po okresie dojrzewania zadowolenie z prze-prowadzonej rehabilitacji seksualnej jest tym większe, im większa jest świado-mość o różnicach pomiędzy pragnieniami a oczekiwaniami. częstą przyczyną braku zainteresowania seksualnością wkrótce po urazie jest przekonanie o nie-możliwości uzyskania jakiejkolwiek satysfakcji (przy poważnych zaburzeniach czucia lub jego braku) oraz poczucie nieatrakcyjności. Negatywne podejście do własnej osoby może być przyczyną zniechęcenia tą tematyką i uznaniem jej za mało ważną, a nawet abstrakcyjną. Ważnym elementem rehabilitacji seksu-alnej jest więc takie poprowadzenie osoby z niepełnosprawnością, które da jej w konsekwencji ponowne poczucie atrakcyjności seksualnej. Najlepsze rezul-taty w takich wypadkach przynoszą rozmowy indywidualne z psychologiem i fizjoterapeutą, oraz w małych grupach zapewniających wysoki poziom intym-ności. rehabilitacja seksualna przynosi rzeczywiste korzyści, jeśli równolegle z usprawnianiem fizycznym pracuje się nad pozytywną świadomością własnego ja pacjenta i jego seksualnym poczuciem własnej wartości, które w początko-wym okresie może być bardzo zaniżone.
Kolejną przeszkodą w komunikacji seksualnej jest intymność. seksualność to w naszym obszarze kulturowym sprawa prywatna. ten pogląd może stać się pułapką, ponieważ prowadzi do przekonania, że jeśli ktoś z racji ograniczeń fi-zycznych jest pozbawiony intymności, to nie ma możliwości na realizację potrzeb seksualnych (autoerotycznych i z partnerem). ciało osób z niepełnosprawnością fizyczną jest dotykane jedynie przez opiekunów i lekarzy, jest eksponowane pod-czas medycznej opieki, pozbawione intymności i poczucia wstydu. stereotypy i brak przyzwolenia społecznego na samorealizację seksualną osób z widoczną niepełnosprawnością ruchową bywają powodem bezprawnej ingerencji w życie partnerskie (lub próby jego stworzenia) przez ogólnie pojęte społeczeństwo, ro-dzinę i specjalistów medycznych. relacje pomiędzy osobami z niepełnosprawno-ścią a specjalistami są hierarchiczne i mogą pogłębiać poczucie bezradności i za-leżności, również w tej sferze.
Na terenie ośrodków leczniczych i rehabilitacyjnych pacjenci bardzo często są odzierani z wszelkiej intymności – dotyczy to zarówno obsługi przy czynnościach fizjologicznych i pielęgnacyjnych (np. cewnikowanie, zbiorowe mycie całego cia-ła i wypróżnianie się bez użycia parawanów), jak i „apłciowego traktowania” oraz pomijania problemów seksuologicznych i partnerskich, które wyraźnie dają swój wyraz zarówno w wymiarze fizjologicznym, jak i psychologicznym od samego po-czątku procesu rehabilitacji. relacja pacjent–lekarz związana jest zazwyczaj bardzo słabą komunikacją, co powoduje, że osoba niepełnosprawna nie otrzymuje lub
Alicja Długołęcka, Izabela Fornalik
otrzymuje w wąskim zakresie informacje na temat następstw doznanego urazu. I chociaż większość specjalistów uznaje niepełnosprawność za problem zdrowotny, to pacjenci niezwykle rzadko są informowani na temat własnego zdrowia seksual-nego i reprodukcyjseksual-nego (nie wspominając o diagnozie seksuologicznej)36. osoby, które mają możliwość poznawania swojego „nowego ciała” i podejmowania aktyw-ności seksualnej już na wczesnym etapie rehabilitacji mogą rozwijać nowe strefy erogenne. Żeby móc doświadczać przyjemności, trzeba poznać swoje ciało i możli-wości. dla osób z niepełnoprawnością ruchową jest to szczególnie ważne, bo muszą wziąć pod uwagę dodatkowe czynniki: ból, brak czucia lub inny zakres ruchu, które wpływają na jakość życia seksualnego. Znajomość własnego ciała, ulubionych piesz-czot i najwrażliwszych miejsc jest istotna w tworzeniu dobrych relacji intymnych. terapeuci zachęcają do eksperymentowania z ciałem w wszechstronny sposób, nie tylko przez masturbację, ale również z wykorzystaniem asortymentu dostępnego w sex-shopach, np. pomp próżniowych, wibratorów i lubrykantów37. Popularnym sposobem na zwiększanie własnych doświadczeń i lepsze poznanie własnego cia-ła staje się wprowadzanie elementów technik seksualnych Wschodu38. są to spo-soby oparte na masażu, oddychaniu i medytacjach, które wspomagają odczuwanie przyjemności poprzez pogłębianie seksualnego poznania ciała – własnego i part-nera oraz budowanie intymnej relacji opartej na wzajemnej akceptacji i poczuciu bezpieczeństwa. Klientowi może być również zadawana „praca domowa” w różnej formie. Może mieć ogólny charakter, tak jak ćwiczenia w komunikacji z partnerem lub być bardzo określona, jak ćwiczenia seksualne wzbogacające doświadczenia – wszystko zależy od postępu w poziomie terapii i komfortu psychicznego danej oso-by związanego z akceptowaniem kierunku i przebiegu terapii. Na tym etapie terapii najczęściej, jeśli istnieje taka możliwość, jest proponowane włączenie asystenta sek-sualnego. odkrycie tych alternatywnych przyjemności zależy od indywidualnego nastawienia – u jednych może następować bardzo szybko, innym zajmie miesiące albo lata. szczególnie dobrze w tej dziedzinie radzą sobie osoby otwarte i asertyw-ne – również w przekazywaniu informacji podczas wspólasertyw-nego eksperymentowania erotycznego z partnerem, a w przypadku jego braku – z asystentem seksualnym. decydująca o postępach okazuje się bowiem otwartość na nowe sposoby myślenia o seksie, ponieważ zaistniała sytuacja życiowa z reguły wymaga gruntownej analizy tematu i zrewidowania swoich dotychczasowych przekonań. Wymienione zagad-nienia stanowią jedynie przykłady konieczności uwzględniania specyfiki klienta
175
Usługi seksualne w procesie rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością…
z niepełnosprawnością korzystającego z usług seksualnych. asystent seksualny po-winien być ich w pełni świadomy i posiadać wiedzę specjalistyczną z zakresu sa-moobsługi, technik przenoszenia, psychologicznych faz przystosowania się do życia po urazie oraz specyficznych dla określonych rodzajów niepełnosprawności proble-mów seksualnych.