Praca w przestrzeni publicznej (na ulicy, w parkach, na placach, dworcach), po-legająca na bezpośrednim dotarciu do ludzi znajdujących się w sytuacji kryzyso-wej, znana jest od dziesiątków lat. Głównie koncentrowała się na objęciu opieką sierot, bezdomnych dzieci, osób obłąkanych, chorych i polegała na umieszczeniu ich w odpowiedniej instytucji – domu opieki szpitalu itp. Nadrzędnym celem po-wyższych działań było wyeliminowanie takich osób z przestrzeni życiowej danego społeczeństwa, nie zaś niesienie pomocy.
dopiero wiek XX zmienił podejście do pracy „na ulicy”. Ważnym przyczyn-kiem dla tych zmian były ustalenia geopolityczne po II wojnie światowej i niewy-obrażalna bieda w Niemczech w latach 50. Właśnie w Hamburgu powstał pierw-szy program streetworkerski skierowany do osób świadczących usługi seksualne. Brak możliwości zarobkowych zmusił wiele niemieckich kobiet do świadczenia usług seksualnych, których znaczącym pokłosiem była epidemia infekcji przeno-szonych drogą płciową (chorób wenerycznych, według ówczesnej nomenklatury). celem działań podejmowanych wobec hamburskich kobiet nie była walka z pro-stytucją, lecz profilaktyka rozprzestrzeniania się chorób przenoszonych drogą płciową.
W Polsce programy środowiskowe, czyli programy streetworkerskie, zostały zapoczątkowane w pierwszej połowie lat 90. Wraz ze zmianą ustroju pojawiły się negatywne efekty transformacji i zjawisko wykluczenia społecznego. Pierwsze działania uliczne kierowane były do prostytuujących się kobiet, osób uzależnio-nych od substancji psychoaktywuzależnio-nych i „dzieci ulicy”. Pierwsze programy
profi-Wojciech Ronatowicz, Marta Porembska
laktyczne w Polsce realizowane były na pograniczu polsko-niemieckim. osobą, która zaczerpnęła zachodnie wzorce pracy z osobami świadczącymi usługi seksu-alne (zarówno kobiet, jak i mężczyźn) był Zbigniew Izdebski. Wraz ze studentami Wyższej szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze stworzył pierwsze grupy stre-etworkerskie, które pracowały głównie z kobietami świadczącymi usługi seksual-ne w przygranicznych miastach i drogach dojazdowych do przejść granicznych. dziś tą formą wsparcia objęte są też osoby długotrwale bezdomne, członkowie mniejszości seksualnych podejmujący ryzykowne zachowania seksualne, męż-czyźni i kobiety świadczące usługi seksualne w okolicy dworców, młodzi dorośli znajdujący się w sytuacjach kryzysowych1.
Można wyróżnić trzy metody pracy socjalnej: metodę indywidualnych przy-padków, metodę grupową oraz organizowania środowiska. streetworking jest formą, która znajduje zastosowanie w każdej z tych metod. Najczęściej spotykaną formą jest praca środowiskowa. streetworking (ang. street – ulica, work – praca)
oznacza pracę uliczną, pracę na ulicy. W literaturze zamiennie stosuje się różne określenia tej działalności (np. uliczna praca socjalna, pedagogika uliczna, peda-gogika ulicy, pedapeda-gogika podwórkowa bądź out-reachworking, czyli docieranie na zewnątrz). jedną z form out-reachworking jest partyworking – określający pra-cę w klubie bądź w plenerze podczas imprezy masowej, gdzie dochodzić może do ryzykownych zachowań, tj. niebezpieczne kontakty seksualne, używanie substan-cji psychoaktywnych itp.
specyfika pracy metodą streetworkingu polega na przyjęciu przez pedagoga ulicy (pracownika, wolontariusza) postawy aktywnej, na czynnym poszukiwa-nia kontaktu z odbiorcą-klientem w przestrzeni, w której dana osoba zazwyczaj przebywa, funkcjonuje. Pedagodzy ulicy (streetworkerzy) pojawiają się tam, gdzie mogą spotkać beneficjentów swoich działań, którzy z różnych powodów nie ko-rzystają z instytucjonalnych form pomocy. Nie koko-rzystają – ponieważ nie chcą lub nie wiedzą, gdzie się udać lub nie mogą, gdyż są w konflikcie z prawem lub nielegalnie przebywają w danym kraju. streetworkerzy pracują także nad dotar-ciem do nowych osób (którzy dopiero weszli w niebezpieczne środowisko), nad utrzymaniem kontaktu z potencjalnymi stałymi odbiorcami oraz starają się być stale obecni w ich środowisku.
Idea streetworkingu zakorzeniona jest w polityce redukcji szkód (harm reduc-tion), która zakłada, że niektóre szkodliwe zjawiska społeczne (świadczenie usług
występu-197
Streetworking formą pracy wśród osób świadczących usługi seksualne
ją w społeczeństwach i niemożliwe jest ich całkowite wyeliminowanie. skoro wal-ka z takimi zjawiswal-kami przynosi niewystarczające efekty i społeczeństwo nie jest w stanie ich definitywnie zlikwidować, to powinny zostać podjęte działania mi-nimalizujące szkodliwość tych zachowań, a zatem redukujące szkody społeczne. Pojęcie „redukcji szkód”, mimo że obecne w krajowym ustawodawstwie i progra-mach profilaktycznych od kilkunastu lat, wciąż nie jest właściwie interpretowane przez większość ludzi i decydentów.
Podążając za filozofią harm reduction, ideą przewodnią streetworkingu nie jest
uwalnianie ludzi z „deficytów ulicy” lub z ich środowiska życiowego za wszel-ką cenę. siłą umieszczeni w nowej przestrzeni społecznej, nie umieliby się w niej odnaleźć. Praca streetworkera ma polegać na budowaniu u odbiorców szacunku do samych siebie, rozwijaniu własnych umiejętności – niezależnie od stopnia wy-kluczenia – i na skłanianiu ich do udziału w życiu społecznym. u podstaw stre-etworkingu znajduje się poszanowanie podstawowych praw człowieka, otaczanie opieką ludzi najbardziej bezbronnych i bezsilnych oraz dostarczanie im środków i motywacji, by sami potrafili o siebie zadbać. Ważne jest pokazywanie takim oso-bom alternatywy życia i funkcjonowania na ulicy.
Podstawowe zasady
Międzynarodowy przewodnik metodologiczny po streetworkingu na świecie, zawiera zasady, które przyświecają wszystkim streetworkerom, niezależnie od gru-py, z którą pracują:
podejście extra muros – polegające na szacunku i tolerancji wobec ludzi
naj-bardziej wykluczonych,
świadomość, że streetworker stanowi pierwszo ogniwo edukacji i pomocy społecznej (może także stanowić ogniwo ostatnie),
zbudowanie bliskiej relacji z odbiorcą (towarzyszenie w problemie), relacja z klientem oparta na zaufaniu,
dostępność streetworkera – łatwość spotkania go.
analizując różnice między streetworkerską formą pracy socjalnej a tradycyj-nymi metodami, na pierwszy plan wysuwa się praca w otwartej przestrzeni pu-blicznej. Zwyczajowo to osoba poszukująca pomocy, fizycznie musi przyjść do budynku, w którym pracują odpowiednie służby socjalne. W streetworkingu role te się odwracają.
jednym z najistotniejszych elementów streetworkingu jest podejście do drugiej osoby, relacja, rola pedagoga ulicy, pracownika socjalnego wobec klienta-odbiorcy.
Wojciech Ronatowicz, Marta Porembska
W tradycyjnych formach pomocy to klient zwraca się z prośbą o wsparcie, próbując samodzielnie zidentyfikować obszar problemów, z jakimi się boryka. W streetworkin-gu ma się do czynienia z niespecyficzną sytuacją poradniczą. doradca zakłada istnie-nie określonych problemów i w związku z tym ma podwójne zadaistnie-nie: zweryfikować, czy problem rzeczywiście istnieje oraz przekonać klienta, że ten problem dotyczy wła-śnie jego osoby i dlatego wymaga interwencji oraz wsparcia2. oto porównanie trady-cyjnych form pracy socjalnej z metodami streetworkingu.
tradycyjna praca socjalna vs streetworking
Elementy Formy tradycyjne Streetworking
Miejsce pracy Instytucja, dom klienta Ulica, miejsca nieformalnych spotkań
rola klienta w poszukiwaniu
kontaktu aktywna Bierna
rola pracownika
udzielenie pomocy w przypadku
konkretnego problemu
Założenie istnienia problemu, weryfikacja jego istnienia,
uświadomienie problemu klientowi, udzielenie pomocy
czas trwania kontaktu
ograniczony
motywacją klienta oraz stopniem zaspokojenia jego oczekiwań oraz założeniami zawodowymi pracownika
Podobnie jak w formie tradycyjnej, dodatkowo ograniczony typem odbiorcy, jego anonimowością, mobilnością przestrzenną oraz ograniczeniami czasowymi streetworkera
ograniczenia w kontakcie
charakterystyczne dla każdej sytuacji pomagania
dodatkowo: brak zaufania do instytucji, niechęć i podejrzliwość wobec ofert pomocowych, bariera marginalizacji
odbiorcy Grupy zagrożone marginalizacją
Grupy marginalizowane, które w większości nie chcą lub nie mogą skorzystać z pomocy zinstytucjonalizowanej
199
Streetworking formą pracy wśród osób świadczących usługi seksualne
utożsamianie się pracownika z klientem czasami istnieje ze względu na podobieństwo doświadczeń i sytuacji życiowej
Najczęściej nie istnieje: świat pracownika i świat klienta są od siebie tak odległe, że nie przystają w żadnym fragmencie
tabela wg propozycji dr agnieszki Walendzik-ostrowskiej.
Należy stanowczo podkreślić, że praca metodą streetworkingu nie może za-stąpić tradycyjnych form pracy socjalnej i nie stoi w opozycji do form pomoco-wych najczęściej stosowanych. streetworking ze swoimi ograniczeniami, jakimi są między innymi anonimowość członków grupy docelowej, uniemożliwia czę-sto udzielanie liniowej (ciągłej) pomocy. Ponadto mobilność odbiorców (osoby świadczące usługi seksualne, osoby uzależnione od środków psychoaktywnych bądź osoby w kryzysie bezdomności), powoduje, że czas kontaktu z podopiecz-nymi jest zazwyczaj niewystarczający do udzielenia pełnej pomocy. Ponadto po-wszechnie spotykana niechęć, a nawet lęk (najczęściej w początkowej fazie kon-taktów) odbiorców programów streetworkerskich sprawia, że praca tą metodą jest dla streetworkerów nierzadko frustrująca (zwłaszcza dla młodych adeptów tej formy pracy). Pedagodzy ulicy bardzo często pracują z ludźmi wyrzuconymi poza nawias środowiska, żyjącymi na marginesie życia społecznego, w przeciwieństwie do pracowników socjalnych, którzy zazwyczaj mają pod opieką osoby dopiero za-grożone marginalizacją.