Prawne uwarunkowania współuczestnictwa rodziców w procesie edukacji dziecka

Partycypacja rodziców w procesie edukacji dziecka, ich prawa i obowiązki w tym zakresie określone są w kilku aktów prawnych. W podstawowym, Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, ustanowione zostały prawa rodziców do:

- wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (artykuł 48 punkt 1 „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”) oraz

- zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego oraz religijnego zgodnie z przekonaniami np. w placówkach edukacyjnych (artykuł 53 punkt 3 „Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (…)” ).

Dodatkowo rodzice mają zagwarantowaną wolność wyboru szkoły dla swojego dziecka (artykuł 70 punkt 3 „Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne (…)”.)

Kolejnym dokumentem, obowiązującym w niemal wszystkich państwach świata, w tym również w Polsce jest Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku. Określone zostały w niej wszystkie prawa dziecka. Na zwrócenie szczególnej uwagi w kontekście udziału rodziców w edukacji dziecka zasługuje artykuł 5, którego treść brzmi: „Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawa i obowiązki rodziców lub tam, gdzie jest to właściwe, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów prawnych

lub innych osób, prawnie odpowiedzialnych za dziecko, w celu zapewnienia im właściwego kierowania w sposób odpowiadający rozwijającym się zdolnościom dziecka, wykorzystaniu przez nie z praw przyznanych w niniejszej Konwencji” oraz artykuł 18 ustęp 1 „Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski”.

Udział rodziców w życiu szkoły określa Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991, która została stworzona na bazie zasad zawartych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także zgodnie ze wskazaniami Konwencji o Prawach Dziecka. Obowiązki rodziców określone w Ustawie sprowadzają się do:

- dopełnienia formalności związanych ze zgłoszeniem dziecka do szkoły; - zapewnienia regularnego uczęszczania na zajęcia;

- zapewnienia dziecku warunków umożliwiających przygotowanie się do zajęć szkolnych (artykuł 14b, ust. 1, punkt 1, 2, 3; artykuł 18 ust. 1, punkt 1, 2, 3). Obowiązkowa jest też działalność w każdej szkole rady rodziców, która reprezentuje ogół rodziców uczniów uczęszczających do placówki (artykuł 53, ustęp 1). Rada rodziców ma prawo do:

- udziału przedstawiciela rodziców w komisji konkursowej wybierającej dyrektora ( artykuł 36a, ustęp 6, punkt 3b);

- występowania do dyrektora szkoły lub organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach szkoły (artykuł 54, ustęp 1)

- uchwalania w porozumieniu z radą pedagogiczną programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki (artykuł 54, ustęp 2, punkt 1a, 1b)

- opiniowania programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania szkoły (artykuł 54, ustęp 2, punkt 2)

- opiniowania projektu planu finansowego szkoły (artykuł 54, ustęp 2, punkt 3)

- gromadzenia funduszy z dobrowolnych składek rodziców i innych źródeł oraz wydatkowania ich w celu wspierania działalności statutowej szkoły (artykuł 54, ustęp 8). W szkole może (ale nie musi) działać również rada szkoły, w skład której wchodzi równa liczba nauczycieli, rodziców i uczniów (w szkole podstawowej w skład rady nie wchodzą uczniowie – artykuł 51, ustęp 1a). (artykuł 50, ustęp 1). Do kompetencji rady szkoły należy: - uczestniczenie w rozwiązywaniu spraw wewnętrznych szkoły (artykuł 50, ustęp 2)

- opiniowanie projektu planu finansowego szkoły i przedstawianie wniosków w sprawie rocznego planu finansowego środków specjalnych szkoły (artykuł 50, ustęp 2, punkt 2)

- możliwość występowania do organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołą z wnioskami o zbadanie i dokonanie oceny działalności szkoły, jej dyrektora lub poszczególnych nauczycieli (artykuł 50, ustęp 2, punkt 3)

- opiniowanie planu pracy szkoły, projektów innowacji i eksperymentów pedagogicznych (artykuł 50, ustęp 2, punkt 4)

- możliwość oceniania sytuacji oraz stanu szkoły i występowania z wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej, organu prowadzącego szkołę, w szczególności w sprawach organizacji zajęć pozalekcyjnych i przedmiotów nadobowiązkowych (artykuł 50, ustęp 2, punkt 5)

- możliwość gromadzenia funduszy z dobrowolnych składek i innych źródeł oraz wydatkowania ich w celu wspierania działalności statutowej szkoły (artykuł 50, ustęp 3 ).

W związku z tym, że zadaniem szkoły jest umożliwienie uczniom podtrzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności nauki języka oraz własnej historii i kultury (artykuł 13 ustęp 1), rodzice mogą wnioskować o naukę prowadzoną w osobnych grupach, oddziałach lub szkołach, z dodatkową nauką języka, własnej historii i kultury (artykuł 13, ustęp 2, punkt 1, 2, 3).

Dodatkowo Ustawa daje rodzicom prawo realizowania wobec swoich dzieci obowiązku szkolnego poza instytucją szkoły (artykuł 16 punkt 8), po spełnieniu szeregu warunków szczegółowo określonych w Ustawie.

W ogólnej wymowie powyższe akty prawne dają rodzicom status podmiotu w kreowaniu środowiska edukacyjnego szkoły. Zawarte w niej prawa rodziców, umożliwiają im podjęcie konstruktywnych działań na rzecz optymalizacji edukacji szkolnej swoich dzieci. Studium przypadku rady szkoły działającej w jednej ze szkół podstawowych w Łodzi (Śliwerski 2008) pokazuje jednak, że bezprawne i konfliktogenne, ale skuteczne zabiegi dyrektora, dla którego aktywnie działająca i wykorzystująca swoje prawa rada szkoły jest „niewygodna”, mogą doprowadzić do jej destrukcji. Dlatego też, aby rodzice mogli podejmować w szkole aktywność wynikającą z danych im praw, muszą mieć do tego stworzoną przez dyrektora i nauczycieli atmosferę współpracy, która będzie sprzyjała i zachęcała rodziców do podejmowania inicjatyw.

Co więcej, aby móc korzystać ze swoich praw i obowiązków, rodzice muszą mieć świadomość ich istnienia, a w poznaniu tych dokumentów prawnych pomóc powinna im właśnie szkoła.

Modelowy status rodzica wykorzystującego swoje prawa i realizującego obowiązki wobec edukacji szkolnej swojego dziecka przedstawia „Karta Praw i Obowiązków

Rodziców” – dokument nie mający charakteru prawnego, przyjęty w 1992 roku przez Europejskie Stowarzyszenie Rodziców (European Parents Association – EPA) zrzeszające organizacje edukacyjne z krajów Unii Europejskiej. W przytoczonej poniżej „Karcie Praw i Obowiązków Rodziców”, rodzice wyrażają głęboką potrzebę włączenia się w edukację szkolną swoich dzieci, ponad ramami wyznaczanymi im w obecnym kształcie przez szkołę.

„Karta Praw i Obowiązków Rodziców” zawiera następujące postulaty:

1. „Rodzice mają prawo do wychowania swoich dzieci w duchu tolerancji i zrozumienia dla innych, bez dyskryminacji wynikającej z koloru skóry, rasy, narodowości, wyznania, płci oraz pozycji ekonomicznej.

Rodzice mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w duchu odpowiedzialności za siebie i za cały ludzki świat.

2. Rodzice mają prawo do uznania ich prymatu jako "pierwszych nauczycieli" swoich dzieci. Rodzice mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w sposób odpowiedzialny i nie zaniedbywać ich.

3. Rodzice mają prawo do pełnego dostępu do formalnego systemu edukacji dla swoich dzieci z uwzględnieniem ich potrzeb, możliwości i osiągnięć.

Rodzice mają obowiązek zaangażowania się jako partnerzy w nauczaniu ich dzieci w szkole.

4. Rodzice mają prawo dostępu do wszelkich informacji o instytucjach oświatowych, które mogą dotyczyć ich dzieci.

Rodzice mają obowiązek przekazywania wszelkich informacji szkołom, do których uczęszczają ich dzieci, informacji dotyczących możliwości osiągnięcia wspólnych ( tj. domu i szkoły) celów edukacyjnych.

5. Rodzice mają prawo wyboru takiej drogi edukacji dla swoich dzieci, która jest najbliższa ich przekonaniom i wartościom uznawanym za najważniejsze dla rozwoju ich dzieci.

Rodzice mają obowiązek dokonania świadomego wyboru drogi edukacyjnej, jaką ich dzieci powinny zmierzać.

6. Rodzice mają prawo domagania się od formalnego systemu edukacji tego, aby ich dzieci osiągnęły wiedzę duchową i kulturową.

Rodzice mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w poszanowaniu i akceptowaniu innych ludzi i ich przekonań.

7. Rodzice mają prawo wpływać na politykę oświatową realizowaną w szkołach ich dzieci. Rodzice mają obowiązek osobiście włączać się w życie szkół ich dzieci i stanowić istotną część społeczności lokalnej.

8. Rodzice i ich stowarzyszenia mają prawo wydawania opinii i przeprowadzania konsultacji z władzami odpowiedzialnymi za edukację na wszystkich poziomach ich struktur.

Rodzice mają obowiązek tworzyć demokratyczne, reprezentatywne organizacje na wszystkich poziomach. Organizacje te będą reprezentowały rodziców i ich interesy.

9. Rodzice mają prawo do pomocy materialnej ze strony władz publicznych, eliminującej wszelkie bariery finansowe, które mogłyby utrudnić dostęp ich dzieci do edukacji.

Rodzice mają obowiązek poświęcać swój czas i uwagę swoim dzieciom i ich szkołom, tak aby wzmocnić ich wysiłki skierowane na osiągnięcie określonych celów nauczania.

10. Rodzice mają prawo żądać od odpowiedzialnych władz publicznych wysokiej jakości usługi edukacyjnej.

Rodzice mają obowiązek poznać siebie nawzajem, współpracować ze sobą i doskonalić swoje umiejętności "pierwszych nauczycieli" i partnerów w kontakcie: szkoła - dom” (za: Mendel 2000, s. 46 – 47).