Rozdział VIII Rodzina jako miejsce aktywności poznawczej dziecka w okresie późnego
3. Rodzice jako twórcy ofert edukacyjnych dla dziecka
3. Rodzice jako twórcy ofert edukacyjnych dla dziecka
Rodzice kreujący warunki dla aktywności poznawczej dziecka tworzą również autorskie oferty o charakterze poznawczym. Większość ze wskaźników tej zmiennej została wykorzystana i omówiona podczas analizowania stopnia pobudzania potrzeb poznawczych. Należą do nich czytanie dziecku książek, poszukiwanie z nim informacji na określony temat, wspólne wycieczki, przeprowadzanie prostych eksperymentów, granie w gry edukacyjne i zachęcanie do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi na trudne pytania, a także wspólne z dzieckiem obserwowanie zjawisk przyrodniczych. Dodatkowymi wskaźnikami tej zmiennej jest włączanie dzieci przez rodziców w elementy ich pracy zawodowej oraz wymyślanie zadań i łamigłówek dla dziecka. Część danych uzyskano z ankiety dla rodziców, jednak większość za pomocą narzędzi do badania doświadczeń dziecka.
Wykres 37. Odsetek rodziców (w %) tworzących swoim dzieciom autorskie zadania oparte na aktywności poznawczej
Zaledwie 5% rodziców deklaruje, że wymyśla swoim dzieciom różne zadania o charakterze poznawczym, łamigłówki, zagadki i zabawy poznawcze, których celem jest wzbogacanie wiedzy o otaczającym świecie i rozwijanie umiejętności poznawczych. Poprzez tego rodzaju, atrakcyjne dla dziecka formy działania, gromadzi ono nowe doświadczenia i informacje w sposób mimowolny, zdobywa i doskonali różne umiejętności bez uczucia znużenia i bez świadomości, że właśnie doświadcza procesu nauczania. Wynik pokazuje, że tylko nieliczni rodzice wykorzystują w sposób edukacyjny wspólnie spędzany czas z dzieckiem, chociażby podczas podróży samochodem, autobusem, oczekiwania w kolejce u lekarza, w sklepie, czy podczas wspólnych spacerów.
Niewielka grupa rodziców (31%) umożliwia dzieciom uczestniczenie w swojej pracy zawodowej poprzez obserwację, albo współudział w realizacji wybranych zadań. Mimo, iż specyfika poszczególnych zawodów bardzo się różni, dzieci interesują się pracą zawodową swoich rodziców. To zainteresowanie w sposób naturalny wynika z faktu, że często uczestniczą w codziennych rozmowach rodziców na temat ich pracy, a czasami doświadczają ich pracy po
godzinach w domu. W swoich zabawach wchodzą w role zawodowe rodziców, często deklarują, że będą w życiu dorosłym wykonywały taki sam zawód, jak ich rodzice. Poprzez angażowanie dzieci w elementy własnej pracy zawodowej, rodzice przybliżają im reguły świata dorosłych, wskazują na pożądane cechy osobowościowe w świecie pracy, takie jak uczciwość, sumienność, dokładność, obowiązkowość, a także dostarczają informacji z zakresu obszaru problemowego danego zawodu.
W celu ustalenia zależności pomiędzy ilością ofert edukacyjnych tworzonych dziecku przez rodzinę, a wybranymi cechami środowiska lokalnego i rodziny, zliczono ilość ofert tworzonych dla dziecka, a następnie stworzono skalę, na której umieszczono wyniki uzyskane przez poszczególne rodziny. Wyróżniono 3 poziomy w zakresie ilości ofert edukacyjnych proponowanych dziecku przez rodzinę. Jest to bogata, przeciętna lub uboga oferta edukacyjna tworzona przez rodziców dla dziecka.
Wykres 38. Zakres oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez rodzinę
Wśród wszystkich badanych rodziców, tylko 8,5% z nich tworzy różnorodne zadania o charakterze poznawczym dla własnych dzieci. O ich ofercie można powiedzieć, że jest bogata, zróżnicowana i obejmuje różne formy działania, a sami rodzice mają świadomość i dbają o to, aby w środowisku rodzinnym dziecko miało możliwości podejmowania urozmaiconej aktywności poznawczej. Niestety większość badanych rodziców (64,7%) charakteryzuje przeciętny poziom w zakresie kreowania autorskich ofert edukacyjnych. W tych rodzinach autorskie zadania są stawiane dzieciom okazjonalnie i obejmują tylko wybrane formy działania. Ponad ¼ rodziców (26,8%) prawie w ogóle nie tworzy swoim dzieciom zadań o charakterze poznawczym. W tej grupie znajdują się rodzice, którzy nie podejmują żadnych twórczych wysiłków, aby zainteresować swoje
dzieci otaczającym światem, zupełnie nie budują sytuacji edukacyjnych, w których mogłyby uczestniczyć ich dzieci w środowisku rodzinnym.
Istnieje istotna statystycznie korelacja pomiędzy poziomem oferty edukacyjnej tworzonej przez rodziców, a miejscem zamieszkania (Chi kwadrat=33,0; df=8; p<0,001).
.
Tabela 35. Poziom oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez rodzinę, a miejsce zamieszkania
poziom oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez
rodzinę
miejsce zamieszkania
wieś małe
miasto
duże miasto razem
śródmieście osiedla peryferie
N =47 N =24 N =27 N =36 N =19 N = 153
N % N % N % N % N % N %
bogata oferta edukacyjna 0 0,00 0 0,00 6 22,22 7 19,44 0 0,00 13 8,5
przeciętna oferta edukacyjna 35 74,47 15 62,50 18 66,67 23 63,89 8 42,11 99 64,7
uboga oferta edukacyjna 12 25,53 9 37,50 3 11,11 6 16,67 11 57,89 41 26,8
Rodzice mieszkający na wsi, w małym mieście i w dzielnicy peryferyjnej dużego miasta rzadziej są twórcami ofert edukacyjnych dla swoich dzieci niż respondenci ze śródmieścia i osiedli mieszkaniowych dużego miasta. Nie ma wśród nich rodziców, którzy kreują bogatą ofertę edukacyjną. Najgorzej przedstawia się sytuacja na peryferiach, gdzie ponad połowa dzieci (58%) doświadcza ubogiej oferty edukacyjnej ze strony swoich rodziców. W śródmieściu i na osiedlach mieszkaniowych rozkład rodziców zbliżony jest do rozkładu normalnego, a większość rodziców tworzy swoim dzieciom ofertę przeciętną pod względem ilości i różnorodności zadań.
Poziom oferty edukacyjnej koreluje z potencjałem edukacyjnym środowiska lokalnego (Chi kwadrat=22,0; df=4; p<0,001).
Tabela 36. Poziom oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez rodzinę, a potencjał edukacyjny środowiska lokalnego
poziom oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez
rodzinę
potencjał edukacyjny środowiska lokalnego
duży przeciętny mały
N=69 N=65 N=19
N % N % N %
bogata oferta edukacyjna 12 17,39 1 1,54 0 0,00
przeciętna oferta edukacyjna 44 63,77 47 72,31 8 42,11
Można założyć, że im więcej możliwości o charakterze edukacyjnym tkwi w środowisku, tym bogatszą ofertę edukacyjną rodzice kreują dla swoich dzieci. Wyjątkiem jest środowisko małego miasta, które charakteryzuje duży potencjał edukacyjny, a jednak nie przekłada się to na ilość i jakość oferty edukacyjnej tworzonej przez rodziców. Z jednej strony, może wydawać się, że niesłusznie została skorelowana cecha środowiska lokalnego z poziomem oferty edukacyjnej rodziców, która, jak wskazuje większość wskaźników, ogranicza się ściśle do aktywności poznawczej dziecka w środowisku domowym (wyjątkiem są wycieczki i obserwacja zjawisk przyrodniczych). Jednak wyraźna, silna korelacja może sugerować, że miejsce zamieszkania w środowisku o określonym potencjale edukacyjnym w jakiś sposób determinuje aktywność rodziców w zakresie tworzenia autorskich ofert edukacyjnych dla dzieci. Zaryzykuję tezę, że warunki środowiskowe stanowią pewnego rodzaju motor napędowy autorskich działań rodziców. Codzienne funkcjonowanie w środowisku nasyconym instytucjami, organizacjami i stowarzyszeniami oraz zróżnicowanym przyrodniczo, określony styl życia w centrum, wzorce kulturowe mogą stymulować działania rodziców i dostarczać im więcej pomysłów na wykorzystanie możliwości tkwiących w konkretnej przestrzeni dla tworzenia własnych zadań o charakterze poznawczym skierowanych do dziecka.
Zaskakująco przedstawiają się wyniki analiz statystycznych w zakresie cech rodziny determinujących poziom oferty edukacyjnej przez nią generowanej. Z analizy danych jasno wynika, że wiek, poziom wykształcenia oraz aspiracje edukacyjne rodziców nie przekładają się bezpośrednio na poziom ich autorskiej oferty edukacyjnej kierowanej do dziecka. Potwierdza się za to hipoteza o silnym związku pomiędzy poziomem kulturowym rodziny, a intensywnością i różnorodnością zadań o charakterze poznawczym tworzonych przez rodziców (Chi kwadrat=38,0; df=4; p<0,001).
Tabela 37. Poziom oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez rodzinę, a poziom kulturowy rodziny
poziom oferty edukacyjnej tworzonej dziecku przez
rodzinę
poziom kulturowy rodziny
wysoki przeciętny niski
N =26 N =82 N =45
N % N % N %
bogata oferta edukacyjna 8 30,77 5 6,10 0 0,0
przeciętna oferta edukacyjna 16 61,54 61 74,39 22 48,89
Tabela 37 wyraźnie pokazuje, że im wyższy poziom kulturowy rodziny, tym większe bogactwo oferty edukacyjnej kreowanej przez rodziców. W rodzinach o wysokim poziomie kulturowym 31% dzieci było w wysokim stopniu stymulowanych do podejmowania aktywności poznawczej poprzez autorskie zadania rodziców, a zaledwie w dwóch rodzinach kreowano ubogą ofertę edukacyjną. W rodzinach o niskim poziomie kulturowym połowę grupy stanowią rodzice, o których można powiedzieć, że są twórcami ofert edukacyjnych dla swoich dzieci w stopniu przeciętnym. Natomiast drugą połowę tworzą respondenci, których dzieci w znikomym stopniu doświadczają autorskich zadań o charakterze poznawczym w środowisku rodzinnym.
Dokonując podsumowania w odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu rodzice są twórcami
zadań o charakterze poznawczym skierowanych do dziecka, można stwierdzić, że: rodzice okazjonalnie tworzą zadania poznawcze w środowisku dla swoich dzieci;
.środowisko o dużym potencjale edukacyjnym może być dodatkowym źródłem inspiracji dla działań własnych rodziców w zakresie kreowania zadań o charakterze poznawczym;
rodziny o wysokim poziomie kulturowym proponują dzieciom więcej i bardziej różnorodnych zadań o charakterze poznawczym w środowisku.
Podsumowanie
W tym rozdziale starałam się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób rodzina pobudza dziecko w okresie późnego dzieciństwa do aktywności poznawczej, a tym samym, na ile jest dla niego miejscem tego rodzaju działań.
Większość swojego czasu wolnego dziecko spędza w domu rodzinnym. To, jakiego rodzaju aktywność będzie podejmowało zależy głównie od rodziców. Właściwie zorganizowany przez rodziców czas wolny dziecka, może być dla niego źródłem wiedzy, nowych możliwości poznawania świata, wyzwalania, zaspokajania i rozwijania potrzeb poznawczych. Zebrany materiał pokazuje jednak, że rodzice nie są do końca świadomi roli jaką mogą pełnić w stymulowaniu aktywności poznawczej swoich dzieci i nie wykorzystują możliwości, jakie mają w zakresie kreowania przestrzeni edukacyjnej dla ich działań.
Większość rodziców charakteryzuje niski stopień rozbudzania potrzeb poznawczych swoich dzieci. Wśród respondentów nie ma osób, które w wysokim stopniu pobudzają dziecięcą ciekawość świata. Stopień wyzwalania potrzeb poznawczych dziecka związany jest z poziomem kulturowym rodziny oraz z potencjałem edukacyjnym środowiska lokalnego – im wyższe, tym bardziej rozwijane są przez rodziców potrzeby poznawcze dziecka.
Prawie połowa rodziców w małym zakresie korzysta wraz z dziećmi z oferty edukacyjne środowiska lokalnego, a ponad 20% w ogóle nie uczestniczy w takich propozycjach środowiska. Znikoma ilość rodziców wykorzystuje konkursy organizowane przez instytucje środowiska
lokalnego dla stymulowania aktywności poznawczej dziecka, niewielki odsetek korzysta z dziećmi z miejscowej biblioteki. Najlepiej w zakresie wykorzystywania ofert edukacyjnych środowiska lokalnego przez rodziców przedstawia się uczestniczenie wraz z dziećmi w lokalnych wydarzeniach kulturalnych, w których prawie połowa partycypuje regularnie, a dokładnie druga połowa sporadycznie. Na uwagę zasługuje też udział dzieci w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Większość rodziców ma świadomość walorów edukacyjnych tego typu aktywności dziecka. Przeważająca grupa dzieci uczestniczy w dodatkowych zajęciach, najwięcej z nich w środowiskach osiedli mieszkaniowych dużego miasta. Rodzice częściej wybierają pozalekcyjne oferty szkoły, niż (najczęściej odpłatne) zajęcia pozaszkolne w różnych instytucjach. Wzrasta liczba dzieci uczęszczających na dodatkowe zajęcia w środowiskach posiadających bogatą ofertę edukacyjną, która daje rodzicom możliwość wyboru tej najbardziej odpowiedniej dla potrzeb i możliwości dziecka. Dzieci bardziej wykształconych rodziców i z rodzin o wyższym poziomie kulturowym częściej uczestniczą w dodatkowych zajęciach. Co ciekawe, najmłodsi rodzice rzadziej od pozostałych posyłają dzieci na dodatkowe zajęcia.
Oprócz wykorzystywania propozycji edukacyjnych środowiska lokalnego, rodzice tworzą również własne, autorskie oferty o charakterze poznawczym, jednak zebrany materiał badawczy pokazuje, że tego typu zadania dla dziecka budowane są przez znaczną większość rodziców nieregularnie, sporadycznie, wybiórczo. Ich ilość wzrasta proporcjonalnie do poziomu kulturowego rodziny i potencjału edukacyjnego środowiska lokalnego, jednak zaledwie 8,5% badanych rodziców tworzy swoim dzieciom bogatą ofertę edukacyjną.
Ten okazjonalny, często charakteryzujący się przypadkowością proces stymulowania dziecka do aktywności poznawczej przez rodzinę zmusza do wyciągnięcia wniosku, że w większości przypadków rodzice nie budują strategii, która umożliwiałaby im podejmowanie planowych, stałych i względnie spójnych działań mających na celu kreowanie przestrzeni edukacyjnej w środowisku rodzinnym. Niestety dla przeważającej grupy dzieci w okresie późnego dzieciństwa środowisko rodzinne nie pełni roli znaczącego miejsca dla podejmowania aktywności poznawczej.
Rozdział IX