Prawo karne materialne

Podstawy radzieckiego prawa karnego obowiązującego we wrześniu 1939 r.

teoretycznie pochodziły z lat dwudziestych minionego wieku. konstytucja zSRR z 1924 r. stanowiła, że do kompetencji federacji należy ustanawianie podstaw ustawodawstwa cywilnego i karnego zSRR (art. 1 litera p konstytu-cji⁵), natomiast każda republika miała wydać swój kodeks. W związku z tym 31 października 1924 r. wydano Zasady przewodnie ustawodawstwa karnego ZSRR⁶, będące zarysem części ogólnej kodeksu karnego. Podkreślono ochronny cel kary (ochrona ustroju) i w ogóle cel prawa karnego jako narzędzia

wal-Wyd. IPN, 2010, s. 189. zob. ogromny zbiór dokumentów z archiwów ukraińskiej bezpieki, wydany wspólnie przez historyków polskich (IPN) i ukraińskich — SERIA: Polska i Ukraina w latach trzydziestych—czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb spe-cjalnych. T. 8: Wielki terror: operacja polska 1937—1938. Cz. 1—2. Warszawa—kijów, Wyd.

IPN i inne z ukrainy, 2010.

5 История советской конституции (в документах)…, s. 461; История советской конституции. Сборник документов…, s. 228.

6 Основные начала уголовного законодательства СССР и союзных республик. Пocтa-нoвлeниe ЏИk CCCP oт 31 oктября 1924 г. (CЗ 1924 г. No 24). В: Уголовноe законода-тельствo СССР и союзных республик. Cбoрник (ocнoвныe зaкoнoдaтeльныe aкты). Пoд рeдaкциeй Д.C. kaрeвa. Москва, Государственное издательство юридической литерату- ры, 1957, s. 7—14. zob. też История отечественнoго государства и права. Част 2. Четвер-тое издане, переработанное и дополненное, авторский коллектив под редакцией О.И. Чис- тякова. Москва 2006, s. 227, 229; zob. też W.E. Butler: Soviet Law. London 1983, s. 259.

ki klasowej, likwidowania osób, które mogłyby być niebezpieczne dla władzy bolszewickiej. W miejsce dotychczasowej analogii iuris w 1924 r. ustanowio-na została austanowio-nalogia legis. Do kompetencji federalnej ustanowio-należała także regulacja odpowiedzialności karnej za przestępstwa antypaństwowe oraz przestępstwa wojskowe i takie obszerne ustawy wydano⁷. Zasady przewodnie… z 1924 r.

obowiązywały do 1958 r.⁸

Na podstawie Zasad przewodnich… każda z republik związkowych przy-stąpiła do tworzenia własnego kodeksu karnego. Wśród innych wydany został 22 listopada 1926 r. kodeks karny RSfRR⁹ (z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1927 r.); składał się z części ogólnej (57 artykułów) i części szczegółowej (141 artykułów¹⁰ w wersji pierwotnej). Sama niewielka liczba przepisów wskazuje na niekompletność kodeksu, ale dopuszczona analogia i świadomość socjalistycz-na sędziów oraz późniejsze liczne akty prawne władzy radzieckiej wypełniały luki. k.k. RSfRR z 1926 r. powtarzał założenia, a nawet tekst przepisów Zasad przewodnich ustawodawstwa karnego ZSRR.

Wszystkie kodeksy radzieckich republik, oczywiście, musiały ściśle recy-pować Zasady przewodnie ustawodawstwa karnego ZSRR, ale nadto wszystkie w istocie recypowały tekst k.k. RSfRR z 1926 r., tworząc tym samym w rze-czywistości bardzo jednolity system prawa w formalnie federalnym państwie.

Między tekstami kodeksów karnych rosyjskim a republikańskimi zachodziły jedynie drobne różnice redakcyjne.

ukraiński kodeks karny materialny został uchwalony 8 czerwca 1927 r. i po nader krótkim vacatio legis wszedł w życie 1 lipca 1927 r.¹¹ Podobnej objętości, co kodeks rosyjski, liczył łącznie ponad¹² 206 artykułów, w tym 53 artykuły

7 Пoлoжeниe o прecтуплeниях гocудaрcтвeнных. В: Уголовноe законодательствo СССР и союзных республик…, s. 14 i nast.; Пoлoжeниe o вoинcких прecтуплeниях. В: Уго-ловноe законодательствo СССР и союзных республик…, s. 18 i nast.

8 zob. A. Lit y ński: Prawo Rosji i ZSRR 1917—1991, czyli historia wszechzwiązkowe-go komunistycznewszechzwiązkowe-go prawa (bolszewików). Krótki kurs. Warszawa 2010, s. 132; zob. też Ис-тория отечественнoго государства и права…, s. 228; W.E. Butler: Soviet Law…, s. 259;

W. Mienszagin, z. Wysz y nska: Radzieckie prawo karne. Przekład zespołu. Warszawa, Wyd. MON, 1953, s. 22.

9 Уголовный кодекс РСФСР. В: Уголовноe законодательствo СССР и союзных рес-публик…, s. 37 i nast. W zasadzie będę korzystał z tłumaczenia polskiego, z moimi poprawka-mi, w: Kodeks karny Rosji sowieckiej 1927. Tłum. i wstęp R. Lem kin. Przedmowa W. Ma-kowski. Warszawa 1928; zob. także: Уголовный кодекс РСФСР, официальный текст с изме-нениями на 1 января 1952 г. Москва 1952.

10 Niektóre artykuły opatrzone były znaczkami, czyli liczne przepisy nosiły ten sam numer z innym znaczkiem; faktycznie więc liczba artykułów była wyższa niż to mogłoby wynikać z samej numeracji.

11 Уголовный кодекс УСФСР. В: Уголовноe законодательствo СССР и союзных рес-публик…, s. 81 i nast.

12 Praktyką radziecką było mnożenie przepisów tego samego numeru ze znaczkami. zob.

przyp. 10.

części ogólnej. kodeks karny białoruski uchwalony został 23 września 1928 r., z mocą obowiązującą od 15 listopada 1928 r.¹³ Liczył 264 artykuły, w tym 62 artykuły części ogólnej.

Zasady przewodnie… oraz kodeksy pozornie kierowały się ideologią ochronną zaczerpniętą z pozytywistycznej szkoły włoskiej nurtu socjologicz-nego w prawie karnym. Ważniejsze od wagi samego przestępstwa i stopnia za-winienia była osoba sprawcy i stan zagrożenia dla porządku społecznego¹⁴, jaki dany człowiek stwarzał. Stosownie do owego zagrożenia należało zastosować środki ochrony społecznej, ale — w systemach liberalnych — środki ochrony społecznej można było stosować jedynie względem osoby, która dopuściła się czynu zabronionego pod groźbą kary. Systemy totalitarne natomiast skłonne były wykorzystywać tego rodzaju rozwiązania, by stosować środki zabezpie-czające (ochronne) predeliktalnie, tzn. zanim zostało popełnione przestępstwo, czyli wobec osób, które żadnego przestępstwa nie popełniły. W prawie ra-dzieckim, w wymienionych aktach prawnych, naśladownictwo rozwiązań nur-tu socjologicznego w prawie karnym miało jednak — uważam — charakter zewnętrzny i w znacznym stopniu ograniczało się do przejętej terminologii.

Tendencja do stosowania środków represji, także wobec osób niewinnych (nie-popełniających przestępstwa) nie wymaga bowiem żadnej wiedzy teoretycznej, natomiast bardzo dobrze wpisuje się w istotę terroru totalitarnego i nihilizmu prawnego ówczesnego systemu¹⁵.

Jako jedyne zadanie prawa karnego Zasady przewodnie… oraz kodeksy wskazywały ochronę ustroju (państwa) przed „społecznie niebezpiecznymi czy-nami” w rezultacie stosowania środków ochrony społecznej: „ustawodawstwo karne RS fRR ma za zadanie ochronę socjalistycznego ustroju państwa robotni-ków i włościan oraz zaprowadzonego w nim porządku prawnego przed społecz-nie społecz-niebezpiecznymi czynami (przestępstwami) drogą stosowania do osób, które je popełniają, środków ochrony społecznej, w niniejszym kodeksie wskazanych”

(art. 1 k.k. RSfRR; też art. 1 k.k. ukraińskiego i art. 1 k.k. białoruskiego). ko-deksy znały materialną definicję przestępstwa: to czyn społecznie niebezpiecz-ny. Jako społecznie niebezpieczne czyny kodeks rosyjski definiował „działania lub zaniechania skierowane przeciwko ustrojowi radzieckiemu lub naruszające

13 Уголовный кодекс БСФСР. В: Уголовноe законодательствo СССР и союзных рес-публик…, s. 125 i nast.

14 V.M. Ch k hikvad ze [Czikwadze]: The Soviet State and Law. Translated by y. Sdobni-kov. Honolulu, Hawaiit 2000, s. 258; inaczej W.E. Butler: Soviet Law…, s. 259.

15 E. Huskey: From Legal Nihilism to „Pravovoe Gosudarstvo”. Soviet Legal Develop-ment, 1917—1990. In: Toward the „Rule of Law” in Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period. Edited by D.D. Bar r y. New york—London [1992], s. 23; zob. też R. Shar-let: The Fate of Individual Rights in the Age of Perestroika. In: Toward the „Rule of Law”

in Russia?…, s. 197; nieco inaczej H.J. Ber man: Justice in the U.S.S.R. An Interpretation of Soviet Law. Cambridge, Massachusetts and London [1963] (first published, 1950, under the title Justice in Russia), s. 34.

porządek prawny zaprowadzony przez władzę robotniczo-chłopską na okres przejściowy, prowadzący do ustroju komunistycznego” (art. 6 k.k. RSfRR; po-dobnie art. 4 k.k. uSfRR oraz art. 4 k.k. BSfRR). Stan niebezpieczeństwa ujęty więc był szeroko, a definicja pozwalała na dowolną w istocie interpretację.

kodeks formalnie nie definiował przestępstwa, czyli nie określał, że jest nim czyn zabroniony przez ustawę karną, a więc nie zawierał zasady nullum crimen sine lege, uznanej w europejskich ustawodawstwach od czasów Oświe-cenia za fundamentalną. Przeciwnie: „Jeśli jakiekolwiek społecznie niebez-pieczne działanie nie jest wprost przewidziane w kodeksie niniejszym, wówczas zasadę i zakres odpowiedzialności za nie określa się zgodnie z tymi artykuła-mi kodeksu, które przewidują przestępstwa najbardziej podobne co do rodzaju”

(art. 16 k.k. rosyjskiego; też art. 7 k.k. ukraińskiego; art. 6 k.k. białoruskiego)¹⁶. W kodeksach znajdowała się klasyczna analogia legis jako zasada kodeksowa.

W kolizji z kodeksem karnym można było się znaleźć bez naruszenia jakiego-kolwiek przepisu tegoż kodeksu.

Przestępstwa dzieliły się na skierowane przeciwko ustrojowi oraz wszystkie pozostałe (art. 46). W przypadku pierwszej kategorii przestępstw sąd nie mógł zejść poniżej dolnej granicy ustawowej, natomiast dla drugiej nieprzekraczalna była górna granica ustawowego wymiaru kary. Ta nietypowa w skali europej-skiej klasyfikacja była oryginalnym osiągnięciem radzieckim.

zastosowanie środków ochrony społecznej k.k. RSfRR z 1926 r. przewidy-wał względem osób, „które popełniły społecznie niebezpieczne czyny, lub które są niebezpieczne ze względu na ich łączność z przestępczym środowiskiem, lub ze względu na ich przeszłą działalność” (art. 7). Nie trzeba więc było po-pełnić przestępstwa, by być represjonowanym. zauważmy, że to jest już druga konstrukcja w tym kodeksie, która pozwala na ukaranie (stosowanie środków ochrony społecznej) bez naruszenia ustawy karnej przez ukaranego: z analogii i z samego niebezpieczeństwa osoby sprawcy. kodeks artykułował cel stosowa-nia środków ochrony społecznej: prewencja szczególna i ogólna oraz resocjali-zacja, natomiast środki „do odpłaty i kary nie zmierzają” (art. 9). Wprowadzono trzy rodzaje środków ochrony społecznej:

1) o charakterze sądowo-poprawczym (art. 20 i 21): tu mieściło się roz-strzelanie, określone jako środek rzekomo „wyjątkowy” (rozstrzelanie szczegól-nie często przewidywał art. 58 k.k., pierwszy w części szczegółowej kodeksu, obejmujący przestępstwa kontrrewolucyjne); pozbawienie wolności wymierzane od jednego dnia do 10 lat, które „łączy się obowiązkowo z robotami” (art. 28);

ogłoszeniem wrogiem ludzi pracy z pozbawieniem obywatelstwa i wydaleniem z zSRR; przymusowe roboty bez dozoru (do 1 roku); pozbawienie praw

poli-16 zob. też na ten temat W.E. Butler: Soviet Law…, s. 261; H.J. Ber man: Justice in the U.S.S.R. An Interpretation of Soviet Law…, s. 252; История отечественнoго государства и права…, s. 228.

tycznych i obywatelskich (do 5 lat); wydalenie z zSRR lub z danej miejscowo-ści; zwolnienie ze służby; zakaz zajmowania się pewnymi zajęciami; nagana publiczna; całkowita lub częściowa konfiskata majątku; grzywna („odpowied-nio do stanu majątkowego skazanego”); ostrzeżenie (wydawane przy wyroku uniewinniającym — art. 43); odszkodowanie; późniejsza nowelizacja dodała przepis o pozbawieniu wolności w łagrach-obozach pracy poprawczej¹⁷, zsyłce do oddalonych rejonów zSRR [„подлежат […] ссылке в отдаленные районы Сибири”¹⁸]. Na poczet orzeczonego pozbawienia wolności obowiązkowo za-liczano „czas zamknięcia prewencyjnego” (art. 29). Niektóre z tych środków mogły być traktowane jako dodatkowe i wymierzane w połączeniu z innymi jako zasadniczymi, a więc możliwe było łączenie więcej niż jednego środka (faktycznie: kary) za jeden czyn;

2) o charakterze leczniczym (art. 24): przymusowe leczenie oraz umiesz-czenie w zakładzie leczniczym w połączeniu z odosobnieniem (wykorzystywa-ne znacznie później „psychuszki”);

3) o charakterze leczniczo-wychowawczym (art. 25): oddanie nieletniego pod opiekę rodziców lub opiekunów; umieszczenie w zakładzie leczniczo-wy-chowawczym.

Oryginalną nowością było przyjęcie jako zasady pełnej karalności czynności przygotowawczych (art. 19). Prawdopodobnie wynikało to nie tyle z teoretycznych koncepcji¹⁹, ile z ogólnej penalizacji życia społecznego, z posługiwania się pra-wem karnym jako narzędziem wspomagającym zachowanie ustroju. faktem jest jednak, że karalność czynności przygotowawczych logicznie wpisuje się w na-uki nurtu socjologicznego w prawie karnym. Jeżeli bowiem najistotniejszym ele-mentem systemu karnego jest w ogóle stan społecznego niebezpieczeństwa stwa-rzany przez daną osobę, to logiczne, że każdy przejaw tego niebezpieczeństwa pozwala, a nawet wymaga zastosowania środków ochronnych, a więc także pod-jęcie przez sprawcę czynności przygotowawczych do popełnienia przestępstwa.

W części szczegółowej kodeksów na czoło wysunięte były przestępstwa przeciwko państwu, a w pierwszej kolejności przestępstwa kontrrewolucyjne²⁰. W następnych latach będzie miała miejsce intensywnie prowadzona działalność ustawodawcza w zakresie prawa karnego i kolejne akty prawne będą włączane do kodeksu tak, że część szczegółowa będzie objętościowo rosła²¹.

17 f.J.M. feldbr ugge: Soviet Corrective Labor Law. Edited by D.D. Bar r y, g. ginsburgs and P.B. Maggs. Part 1: The Citizen and the State in Contemporary Soviet Law. Leyden 1977, s. 33.

18 Уголовный кодекс РСФСР…, art. 58^1В, s. 19.

19 Nieco inaczej zob. R. Willer: Określenie granic karalności w procesie kształtowania się rosyjskiego prawa karnego. „Miscellanea Historico-Iuridica” 2009, T. 7, s. 41 i nast., passim.

20 История отечественнoго государства и права…, s. 230.

21 zob. Уголовный кодекс РСФСР…; zob. też S. Pomorski: Criminal Law Protection of socialist Property in the USSR. Edited by D.D. Bar r y, g. ginsburgs and P.B. Maggs. Part 1: The Citizen and the State in Contemporary Soviet Law…, s. 224.

Podrozdział Przestępstwa kontrrewolucyjne otwierał artykuł zawierają-cy definicję tego czynu²². Definicja była w generaliach powtórzeniem defini-cji z kodeksu wcześniejszego. W kodeksie rosyjskim specyficzne dla prawa radzieckiego i traktowane jako najpoważniejsze przestępstwa kontrrewolucyj-ne ujęte były w 14 obszernych przepisów, z reguły grzeszących wielosłowiem i zwrotami nienormatywnymi, ale propagandowymi. Co ciekawe, wszystkie one nosiły numer artykułu kodeksowego 58, ale rozgraniczone były przez dodanie znaczków do liczby 58 (58¹ itd.), czyli były te znaczki czymś w rodzaju naszych paragrafów (§). W kodeksie ukraińskim analogiczny do rosyjskiego był art. 54, w kodeksie białoruskim zaś art. 63—76. Po przestępstwach kontrrewolucyjnych we wszystkich omawianych tu kodeksach następowały szczególnie niebezpiecz-ne przestępstwa przeciwko porządkowi publiczniebezpiecz-nemu. karalniebezpiecz-ne były czynności przygotowawcze do wszystkich przestępstw kontrrewolucyjnych. Niedoniesie-nie o przestępstwie kontrrewolucyjnym samo było przestępstwem kontrrewolu-cyjnym. Artykuł 58 k.k. RSfRR był: „wielki, potężny, hojny, rozgałęziony, wie-loraki, wszechogarniający Pięćdziesiąty ósmy, panujący nad całym bogactwem przejawów życia nie tyle dzięki formalnemu brzmieniu swoich paragrafów, ile za sprawą ich dialektycznej i nadzwyczaj szerokiej interpretacji. któż z nas nie odczuł jego wszechogarniającego uścisku? zaiste, nie ma pod słońcem takiego wykroczenia, zamiaru, czynu ani rodzaju bezczynności, którego nie mogłaby dotknąć karząca ręka Pięćdziesiątego ósmego artykułu. Niemożliwością było sformułować go w sposób aż tak szeroki, okazało się za to możliwe dać mu odpowiednio szeroką wykładnię”²³.

kodeksy w następnych latach stale uzupełniane były ogólnozwiązkowymi dekretami rozszerzającymi penalizację²⁴. Najbardziej znaczącą nowelizacją, dra-stycznie penalizującą, była sławetna lex Kirow z 1 grudnia 1934 r., o której mowa w podrozdziale o procedurze karnej. Natomiast pod koniec lat trzydziestych nie podejmowano już większych przedsięwzięć legislacyjnych, dominowała w prawie karnym praktyka organów ścigania i orzekania, które realizowały wielki terror. Po wybuchu drugiej wojny światowej (dla zSRR wybuchła ona 22 czerwca 1941 r.)

22 „za kontrrewolucyjne poczytuje się wszelkie działanie skierowane ku obaleniu, pode-rwaniu lub osłabieniu władzy rad robotniczo-chłopskich i robotniczo-chłopskich rządów związ-ku SRR, rządów republik związkowych i autonomicznych, obranych przez te rady na podstawie konstytucji zSRR i konstytucji związkowych, lub ku poderwaniu lub osłabieniu zewnętrznego bezpieczeństwa związku SRR i zasadniczych gospodarczych, politycznych i narodowościowych zdobyczy rewolucji proletariackiej.

Wobec międzynarodowej solidarności interesów wszystkich ludzi pracy, takież działania uznawane są za kontrrewolucyjne także i wówczas, gdy są skierowane przeciwko każdemu in-nemu państwu ludzi pracy, chociażby to państwo nie wchodziło w skład związku SRR”. Art. 58 (1) k.k. RfSRR z 1926 r.

23 A. Sołżenicy n: Archipelag Gułag 1918—1956. T. 1. Tłum. J. Pomianowski. Warsza-wa 1990, s. 66 (rozdz. 2).

24 S. Pomorski: Criminal Law Protection of socialist Property in the USSR…, s. 224 i nast.

liczba nowych aktów prawa karnego znowu znacznie wzrosła, a wszystkie one (począwszy od dekretu z 22 czerwca 1941 r. o stanie wojennym) koncentrowały się na wzmożeniu wysiłku wojennego, wzmocnieniu i spenalizowaniu dyscypli-ny pracy, ochronie tajemnicy, rozpowszechnianiu fałszywych wiadomości itp.

W latach trzydziestych nastąpił powrót do koncepcji winy i kary, przy czym towarzyszyła temu tendencja do wzmożenia represji karnej.