ORGANIZATOR:
S T R O NA 7 6
ORGANIZATOR:
S T R O NA 7 7 Niejednokrotnie o twórczości dzieci mówimy w odniesieniu do wyjątkowo zdolnych i
utalento-wanych muzycznie jednostek, których osiągnięcia artystyczne są na ogół już znane i podziwiane.
Jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, iż w stosunku do całej populacji dzieci (zarówno pełnospraw-nych, jak i niepełnosprawnych) stanowią one niewielką grupę, nasuwa się pytanie: co dzieje się z pozostałymi dziećmi – tymi mniej umuzykalnionymi, przeciętnymi, którym może wmówiono, że mają „drewniane ucho”? Jest ich zdecydowana większość, przy czym są one często niepozorne, ciche, nieśmiałe, niezauważane, raczej nigdy nie pojawiają się na scenach, nie uzyskują oklasków, a tym bardziej nie zdobywają wyróżnień i nagród (nawet tych dalszych). Niektóre z nich, podziwia-jąc swoich rówieśników, po cichu marzą o własnej muzycznej karierze i sukcesach artystycznych.
Wszystkim tym i podobnym im dzieciom przychodzą z propozycją różnorodnych form aktywno-ści twórczej zajęcia muzykoterapeutyczne, realizowane np. w ramach zabiegów rehabilitacyjnych, spotkań pozalekcyjnych lub pozaszkolnych.
MUZYKOTERAPIA DZIECI
Muzykoterapia jest jedną z odmian arteterapii wykorzystującą w sposób wielostronny i wie-loraki materiał muzyczny oraz inne zjawiska akustyczne w celu usprawniania, korygowania i kompensowania zaburzonych funkcji dziecka (poznawczych, orientacyjnych, lokomocyjnych, komunikacyjnych itp.) oraz przysposobienia go do życia w warunkach uszczuplonej sprawności fizycznej, psychomotorycznej lub intelektualnej.
Biorąc pod uwagę defekty i deficyty rozwojowe, wtórne ich skutki, możliwości (psychofizycz-ne, intelektualne i wysiłkowe), ograniczenia i oczekiwania pacjenta oraz terapeutyczne walory sztuki muzycznej, można muzykoterapii przypisać pełnienie następujących funkcji: adaptacyjnej, fizjoterapeutycznej, psychoterapeutycznej, rozwojowej, poznawczo-stymulacyjnej, wychowawczej, kreatywnej, ekspresyjnej, emocjonalnej, estetycznej, rekreacyjno-ludycznej, integracyjnej (wspól-notowej), readaptacyjnej, diagnostycznej itp. Cele muzykoterapii wynikają zarówno ze specyfiki niesprawności pacjentów, jak i funkcji pełnionych przez muzykę oraz terapię. Są one wytyczane stosownie do indywidualnych zaburzeń na podstawie obrazu danego defektu, deficytu lub scho-rzenia i powiązanych z nim zaburzeń wtórnych. W poszczególnych jednostkach chorobowych i dysfunkcjach będą one inne, dostosowywane do rodzaju i stopnia niepełnosprawności, osiągnięte-go etapu rozwoju, możliwości i potrzeb daneosiągnięte-go pacjenta.
Zadaniem muzykoterapii jest możliwie jak najpełniejsze przystosowanie osoby niepełnospraw-nej do optymalnego funkcjonowania w otoczeniu fizycznym i środowisku społecznym. Uzyskuje się to stopniowo poprzez realizację celów pośrednich (cząstkowych) takich jak: zachęcanie do ak-tywności poznawczej, ruchowej, inspirowanie do wyrażania uczuć, usprawnianie psychomotoryki, korygowanie nieprawidłowej postawy ciała, obniżanie napięcia psychofizycznego i emocjonalne-go, kanalizowanie i sublimowanie agresji, doskonalenie mowy, wzroku, słuchu, dotyku, kineste-tyki, ćwiczenie autoorientacji i orientacji w przestrzeni, nauczanie czynności samoobsługowych, redukowanie lęku, niepokoju, zwiększanie poczucia bezpieczeństwa, ułatwianie i pogłębianie akceptacji siebie, kalectwa i jego skutków, wyrabianie tolerancji względem inności, podnoszenie
samooceny, wpływanie na tworzenie lub wzmacnianie pozytywnego obrazu siebie oraz innych ludzi, budzenie uczucia sprawności, wzmacnianie wiary we własne siły i możliwości, zwiększanie pewności w działaniu, doskonalenie komunikacji interpersonalnej i współdziałania w grupie, pod-porządkowywanie się jej normom oraz dostarczanie przyjemności, radości i poczucia satysfakcji.
Osiąganie wymienionych celów wymaga zastosowania odpowiednich środków oddziaływania, do których można zaliczyć m.in. materiał dźwiękowy (w tym głównie muzyczny), metody, techniki, sposoby realizacji zajęć, gabinet wraz z wyposażeniem oraz pomoce. Środki te są dostosowywane na bieżąco zarówno do każdego uczestnika spotkań, jak i całej grupy.
Terapia muzyczna może przybierać formę zajęć grupowych lub indywidualnych, przy czym może być prowadzona w formie receptywnej (np. słuchanie muzyki) i aktywnej (ekspresyjnej), wykorzystującej przede wszystkim mowę, śpiew, ruch, grę instrumentalną, rysowanie i malowanie.
Aktywność dziecka przejawiana w ramach muzykoterapii może mieć charakter odtwórczy, twór-czy lub percepcyjny.
AKTYWNOŚĆ TWÓRCZA DZIECI
Aktywność twórcza dzieci leży m.in. u podstaw muzykoterapii, zwłaszcza jej formy ekspresyjnej (aktywnej). Może ona obejmować różnorodne formy muzycznej działalności, do których zalicza się m.in.: śpiew, słuchanie muzyki, muzykowanie elementami dźwiękonaśladowczymi, grę na instrumentach muzycznych, ćwiczenia mowy, słuchu, dotyku, poczucia rytmu, zabawy muzycz-no-ruchowe, improwizacje wokalne, instrumentalne, ruchowe, pantomimę, psychodramę, tańce, interpretacje plastyczne muzyki i dyskusje terapeutyczne. Mały pacjent powinien mieć możliwość wyboru formy aktywności w zależności od poziomu rozwoju psychofizycznego, swoich uzdolnień, zainteresowań i trudności.
C. Orff nazywa tworzoną przez dziecko muzykę (np. do śpiewania, grania, poruszania się lub tańczenia) elementarną muzyką, będącą samą w sobie, „muzyką do robienia, nie do słuchania”.
Zdaniem autora w tej muzyce „nie ma większych form, każdy powinien móc włączyć się w nią czynnie”34. Przykładowo: „dziecko w sposób spontaniczny wymyśla sobie wyliczanki, wynajduje rytmy, komponuje melodię do znanych słów, a wszystko to dla swojej własnej przyjemności, ponie-waż jest mu to potrzebne, śpiewa i nieustannie prześpiewuje melodie dotąd jeszcze nie istniejące, a potem na zawsze zapomniane, melodie wciąż nowe, które towarzyszą dziecięcym myślom i dzia-łaniu”35. W żadnym wypadku powszechność twórczej aktywności dzieci nie neguje występowania wśród nich wybitnie zdolnych, utalentowanych jednostek oraz kreowanych przez nie niepowta-rzalnych sylwetek lub dzieł.
Dziecko podczas spotkań muzykoterapeutycznych może być zarówno pomysłodawcą, jak i sprawcą określonych działań (słownych, wokalnych, ruchowych, plastycznych lub muzycznych).
34 G. Orff: Kluczowe pojęcia muzykoterapii Orff. „Psychoterapia” 1995, nr 2 (93), s. 12.
35 R. Gloton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1976, WSiP, s. 213–214.
ORGANIZATOR:
N A J W A Ż N I E J S Z E A S P E K T Y I C E L E E D U K A C J I K U L T U R A L N E J S T R O NA 7 8
ORGANIZATOR:
S T R O NA 7 9 Nadrzędną wartością jest „aktywność ucznia, która przyczynia się do
intelektualno-sprawnościo-wego oraz uczuciowo-wolicjonalnego jego rozwoju”36. W dalszej kolejności zwraca się w muzy-koterapii uwagę na efekt jego działania (np. w postaci zaśpiewanej piosenki, zagranego motywu melodycznego lub rytmicznego, wykonanego ruchu, zabawy, rysunku), który może być daleki od poprawności. Z. Konaszkiewicz twierdzi, że każdy, nawet najmniejszy podjęty przez dziecko w jakimś celu wysiłek, „zaangażowanie w jakąś czynność, jest już w wielu wypadkach osiągnięciem.
Poprawność wyników muzycznych, do której oczywiście należy dążyć, może być brana pod uwagę dopiero w drugiej kolejności”37. Dzieje się tak, ponieważ w terapii muzycznej nie chodzi o pro-dukowanie nowych, wytworów (dzieł) o najwyższych walorach artystycznych i estetycznych, ale przede wszystkim o zmiany w sposobie funkcjonowania dzieci przejawiające się przyjmowaniem pożądanych postaw, przejawianiem właściwych reakcji, podejmowaniem określonych działań, wykonywaniem konkretnych czynności, korygowaniem starych lub tworzeniem nowych form zachowań służących lepszemu przystosowaniu się do otoczenia fizycznego i środowiska społecz-nego. Muzykoterapia (najogólniej ujmując) zajmuje się więc twórczością głównie pod kątem jej znaczenia dla zdrowia, samopoczucia i dobrego funkcjonowania dziecka. Działania te mają przede wszystkim wymiar indywidualny, mniej znaczący dla całych społeczności ludzkich. Jej wartość oceniana może być głównie z punktu widzenia jego edukacji, wychowania, rewalidacji lub terapii.
Można ją określić mianem twórczości przez małe „t”, twórczości bez namacalnych dowodów spo-łecznego uznania dzieła lub jego autora. W żadnym wypadku nie powinno się w niej doszukiwać artyzmu, widowiskowości czy pokazowości. Ponieważ efekt aktywności dziecka nie musi być na najwyższym poziomie artystycznym i estetycznym, formy aktywności proponowane w ramach muzykoterapii są odbierane przez pacjentów jako bezpieczne i przyjazne. Podczas zajęć każdy z nich może poczuć się twórcą – „artystą” – na miarę swoich możliwości, ograniczeń i oczekiwań.
Tak pojmowana terapia „stwarza możliwość wykazania się dzieciom zdolnym, aktywnym, ale także pozwala »zaistnieć, pokazać się« i wierzyć we własne siły – dzieciom mniej zdolnym, nieśmiałym, zamkniętym w sobie (tym może przede wszystkim)”38.
Duży wpływ na aktywność twórczą ma daleko idąca indywidualizacja stosowanych środków oddziaływania, poprzez które terapeuta aktywizuje tkwiący w dziecku potencjał twórczy. Poprzez swoje poczynania stara się on pobudzać je do działania, przyjmowania aktywnej postawy, podej-mowania pełnej inicjatywy, a przez to swobodnego, nieskrępowanego działania i inwencji twórczej.
Odwołując się do ogólnej aktywności dziecka, jego dotychczasowych doświadczeń, nieustannie stymuluje nawet najprostsze formy jego ekspresji (słownej, głosowej, ruchowej, plastycznej itp.), w pełni przyjmując jego inwencję i traktując wszelkie poczynania poważnie. Czasem sugeruje mu drogę, sposób postępowania, a przede wszystkim tworzy odpowiednią atmosferę i klimat sprzyjający jego kreatywności. U podstaw tych działań leży pełne zaspokojenie jego potrzeb oraz oczekiwań. Cały czas terapeuta uznaje pełną podmiotowość dziecka w procesie terapii, rozumianą
36 Wł. Puślecki: Wspieranie elementarnych zdolności twórczych uczniów. Kraków 1999, Impuls, s. 21.
37 Z. Konaszkiewicz: Muzyka w wychowaniu dziecka niepełnosprawnego [w:] Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, część trzecia. Red. E. Mazanek. Warszawa 1998, WSiP, s. 278.
38 H. Danel-Bobrzyk: Muzyka inspiracją działań twórczych dziecka [w:] Dziecko w świecie muzyki. Op. cit., s. 218.
zgodnie z ideą humanizmu. Między innymi pełen jest on szacunku dla indywidualności pacjenta, przejawiającej się m.in. w jego cechach osobowościowych, sposobach myślenia i zachowania. Po pewnym czasie w wyniku prowadzonych działań muzykoterapeutycznych dziecko będzie coraz częściej przyjmowało aktywną postawę, m.in. w kontakcie z muzyką, innymi uczestnikami zajęć lub terapeutą, nauczycielem, instruktorem. Może następować u niego stopniowe zmniejszanie się ilości tworzonych wytworów na rzecz ich pomysłowości i oryginalności. Może być to początkiem kariery muzycznej dziecka.
„Najodpowiedniejszą i najbardziej wszechstronną formą aktywizacji, wynikającą z potrzeb psychicznych i rozwojowych dziecka, jest zabawa, w toku której następuje samodzielne poszu-kiwanie rozwiązań przez uczestników. Stąd kwestia dostrzegania odpowiednich rodzajów zabaw uwzględniających wszechstronność działań twórczych dziecka”39. To właśnie z zabawą spotyka się ono od najwcześniejszych lat swojego życia. Stanowi ona dla niego niemal naturalną potrzebę, przy czym niektórzy autorzy twierdzą, że choroba lub niesprawność jeszcze bardziej potęguje tę po-trzebę40. Zajęcia muzykoterapeutyczne stwarzają doskonałe okazje do realizowania różnego typu zabaw, zwłaszcza muzyczno-ruchowych i inscenizacyjnych. Mogą być one prowadzone zarówno indywidualnie, jak i grupowo. Zbiorowe są bogatsze treściowo, wprowadzają zagadnienia relacji społecznych, które u dzieci niepełnosprawnych są często zaburzone41. Zabawy powinny zawierać elementy współzawodnictwa, które jeszcze bardziej integrują i stymulują grupę rówieśniczą. Zda-niem J. Dziedzica „obowiązujące w zabawie przepisy oddziałują wychowawczo, wpajając poczucie ładu i porządku, podporządkowując jednostkę zespołowi”42. Zabawy z wykorzystaniem sztuki muzycznej są dla wychowanka formą najprzystępniejszą, dającą różnorodne możliwości, odczu-cia i doświadczenia. Pobudzają one dziecko do aktywności twórczej, np. recytowania, śpiewania, muzykowania na instrumentach muzycznych, wykonywania różnych czynności ruchowych. Do-skonalą u niego: spostrzegawczość, uwagę, myślenie, pamięć. Ponadto dostarczają wiele radości, odprężenia i zadowolenia. „Poznawany i doświadczany w odpowiedni sposób świat muzyki daje dziecku niepełnosprawnemu radość, satysfakcję i zadowolenie”43. Można powiedzieć, że „odnoszo-ne w nich sukcesy, przynoszą małemu pacjentowi wiarę w siebie, przezwyciężają lęk i nieśmiałość, zapobiegają stresom”44. Z tych to względów techniki terapeutyczne stosowane w ramach działań muzykoterapeutycznych są ujmowane głównie w zabawę jako podstawową formę działalności małego pacjenta.
Nie tylko aktywne uczestnictwo w spotkaniach muzykoterapeutycznych wpływa dodatnio na dziecko, jego zdrowie i samopoczucie. Obserwacja zajęć wzrokiem lub słuchem ma także dla pa-cjenta wartość terapeutyczną. „Wiemy bowiem obecnie, że człowiek tworzy nie tylko »myśleniem«, ale także uwagą, percepcją, wyobraźnią, pamięcią i innymi procesami poznawczymi”45.
39 Tamże, s. 220.
40 R. Anyszko, T. Kott: Wychowanie dzieci w zakładzie leczniczym, Warszawa 1988, WSiP, s. 112.
41 Z. Konaszkiewicz: Dziecko niepełnosprawne i muzyka, Warszawa 1994, Akademia Muzyczna, s. 33.
42 J. Dziedzic: Wychowanie fizyczne niewidomych, Warszawa 1960, PZWS, s. 130.
43 Z. Konaszkiewicz: Muzyka w wychowaniu dziecka niepełnosprawnego [w:] Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, część trzecia. Op. cit., s. 264–280 i 268.
44 K. J. Zabłocki: Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii, Warszawa 1998, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 73.
45 E. Nęcka: Psychologia twórczości. Gdańsk 2001, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 35.
ORGANIZATOR:
S T R O NA 8 0
ORGANIZATOR:
S T R O NA 8 1
ZAKOŃCZENIE
Reasumując swoje rozważania, chciałbym jeszcze raz podkreślić, iż działania muzykoterapeu-tyczne poprzez wspieranie twórczej aktywności dzieci mogą się przyczyniać do skuteczniejszej ich edukacji, rehabilitacji i wychowania.
BIBLIOGRAFIA
1. R. Anyszko, T. Kott: Wychowanie dzieci w zakładzie leczniczym. Warszawa 1988, WSiP.
2. H. Danel-Bobrzyk: Muzyka inspiracją działań twórczych dziecka [w:] Dziecko w świecie muzyki. Red. B. Dymara. Kraków 2000, Impuls, s. 215-224.
3. J. Dziedzic: Wychowanie fizyczne niewidomych. Warszawa 1960, PZWS.
4. R. Gloton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka. Warszawa 1976, WSiP.
5. R. Kojs: Dziecięca muzyka eksperymentalna [w:] Dziecko w świecie muzyki. Op. cit., s. 71–81.
6. Z. Konaszkiewicz: Dziecko niepełnosprawne i muzyka. Warszawa 1994, Akademia Muzyczna.
7. Z. Konaszkiewicz: Muzyka w wychowaniu dziecka niepełnosprawnego [w:] Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, część trzecia. Red. E. Mazanek. Warszawa 1998, WSiP, s. 264–280.
8. T. Natanson: Muzyka w życiu człowieka niepełnosprawnego. „Jestem” 1980, nr 9 (165), s. 15.
9. E. Nęcka: Psychologia twórczości. Gdańsk 2001, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
10. G. Orff: Kluczowe pojęcia muzykoterapii Orff, „Psychoterapia” 1995, nr 2 (93), s. 5–12.
11. Wł. Puślecki: Wspieranie elementarnych zdolności twórczych uczniów. Kraków 1999, Impuls.
12. K. J. Zabłocki: Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii. Warszawa 1998, Wydawnictwo Akademickie „Żak”.