Intensywne przemiany zachodzące w miastach są ściśle powiązane z przekształce
niami w obrębie ich otoczenia. Jest to efekt oddziaływania dużego ośrodka miejskiego na sąsiadujące z nim gminy. Zmiany w strefie podmiejskiej m ają różny charakter i natężenie. Przez bardzo długi okres pełniła ona głównie funkcje żywicielskie. Na terenach przylegających do miasta rozwijało się rolnictwo z wachlarzem produktów wymagających bliskości rynku zbytu: warzywnictwo, sadownictwo, produkcja mięsa i mleka. W wyniku rozwoju społeczno-gospodarczego dominujące funkcje obszarów podmiejskich ulegają zmianie. Co za tym idzie, przeobrażeniu podlega przestrzeń strefy, główne formy rolniczego użytkowania terenu oraz wszystkie elementy jej towarzyszące.
Problematyka zmian zachodzących w strefach podmiejskich poruszana była przez przedstawicieli socjologii, ekonomi, demografii, a także geografów. Początkowo sta
rano się określić podstawowe czynniki delimitacji strefy i określić jej główne funkcje (m.in. Kosiński1, Lijewski2, Liszewski3, Maik4, Straszewicz5). Badania przeprowadzone w latach 60.-80. wykazały, że jest to element przestrzeni rozwijający się bardzo
dyna-1 L. Kosiński, Funkcje rolnicze strefy podm iejskiej, „Przegląd G eograficzny” dyna-1 9 5 4 ,nr 4 , s. dyna-170-dyna-18dyna-1.
2 T. Lijewski, Funkcja kom unikacyjna strefpodm iejskich, [w:] Pojęcia i m etody badań strefy p odm iej
skiej, „A cta U niversitatis Lodziensis”, Folia G eographica 5, Ł ódź 1985, s. 241—248.
3 S. L iszew ski, U żytkow anie zie m i ja k o kryterium strefy pod m iejskiej, [w:] P ojęcia i m eto d y badań strefy podm iejskiej..., s. 75-90.
4 W. M aik, C harakterystyka strefy pod m iejskiej w kategoriach fu nkcjonalnych. P róba rekonstrukcji modelu pojęciow ego i m etody badaw czej, [w:] Pojęcia i m etody badań strefy podm iejskiej..., s. 41—60.
5 L. Straszew icz, Strefa podm iejska. Pojęcia i definicje, [w:] P ojęcia i m etody badań strefy p odm iej
skiej..., s. 7 -1 6 .
154 Marta Gtaz
micznie, a wyników badań z krajów zachodnich nie można zastosować do badań stref podmiejskich polskich miast. Kształtowały się one w innych warunkach historycznych i gospodarczych. W związku z tym ich charakter i poziom rozwoju jest różny od stref podmiejskich wokół polskich miast.
W artykule podjęta została próba zbadania wpływu urbanizacji na kierunek i na
tężenie przekształceń agrarnych w strefie podmiejskiej Wrocławia. Zakres czasowy objął lata 1988-2002. Jako strefę podmiejską przyjęto krąg dziewięciu bezpośrednio sąsiadujących z Wrocławiem gmin. W pracy przyjęto granice strefy wytyczone przez S. Cioka6.
Analiza oparta została głównie na danych pochodzących z trzech Powszechnych Spisów Rolnych (1988, 1996, 2002) oraz ogólnodostępnych danych publikowanych przez Bank Danych Regionalnych. Ze względu na brak porównywalności w przypadku wielu danych część analiz została przeprowadzona tylko dla lat 1996-2002. W badaniu uwzględnione zostały podstawowe elementy przestrzeni strefy podmiejskiej, bezpo
średnio związane z jej macierzystą funkcją tj. główne formy rolniczego użytkowania ziemi, hodowla, a także wykorzystanie budynków gospodarskich. W związku z podjętą problematyką zebrano informacje wyłącznie dla gmin wiejskich, a w przypadku gmin miejsko-wiejskich tylko dla ich części wiejskiej.
Strefa podmiejska Wrocławia na tle Dolnego Śląska
Uwzględnione w badaniu gminy stanowią zwarty krąg wokół Wrocławia (rys. 1).
Są to głównie gminy wiejskie. Tylko trzy gminy (Oborniki Śląskie, Święta Katarzyna, Kąty Wrocławskie) to gminy miejsko-wiejskie. Strefa podmiejska zajmuje zaledwie 6% powierzchni województwa i zamieszkuje jąokoło 3,5% ludności Dolnego Śląska.
Średnia gęstość zaludnienia wynosi 82,3 osoby na km2, podczas gdy w całym woje
wództwie 145,7 osoby/km2. Jest to również region charakteryzujący się już od kilku lat dodatnim saldem migracji (średnio 3,5 osoby/1000 mieszkańców), z olbrzymią przewagą osób napływających z miast (powyżej 80% migrujących).
Przez obszar gmin podmiejskich przebiegają główne szlaki komunikacyjne regionu o znaczeniu ogólnopolskim, a nawet międzynarodowym (np. autostrada A4). Nie tylko dostępność komunikacyjna i bliskość dużego ośrodka miejskiego determinuje główne funkcje i charakter badanych gmin. Znaczenie ma również polityka władz samorządo
wych. Gminy strefy podmiejskiej Wrocławia należą do trzech powiatów: wrocławskiego (Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Żórawina, Święta Katarzyna, Czernica, Długołęka), trzebnickiego (Oborniki Śląskie, Wisznia Mała), średzkiego (Miękinia). Badane gminy leżą na obszarze makroregionu Niziny Śląskiej i charakteryzują się małym
zróżnico-6 S. Ciok. Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia, [w:] Miasta polskie w procesie przemian.
Studia nad Wrocławiem i Oleśnicą, „Acta U niversitatis W ratislaviensis”, N o 1380, Socjologia 111, W rocław 1992, s. 131-150.
Przekształcenia agrarne strefy podmiejskiej jako efekt oddziaływania miasta Wrocławia 155
E 65
• W yb rane m iasta ;
B~ --- G łó w ne drogi G łó w ne linie kolejow e
Rys. 1. Strefa podm iejska W rocław ia Źródło: opracow anie własne.
waniem ukształtowania terenu. Tylko ich północna część opiera się na południowych stokach Wzgórz Trzebnickich. Ponieważ panujątu bardzo dobre warunki klimatyczne, glebowe i hydrologiczne, jest to region korzystny dla rozwoju rolnictwa. W pięciu gminach na dziewięć badanych wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 85-100 punktów7.
We wprowadzonej w 2000 r. „Strategii rozwoju obszarów wiejskich wojewódz
twa dolnośląskiego”8, w celu ustalenia podstawowych kierunków, szans i zagro
żeń rozwoju, podzielono województwo na pięć regionów funkcjonalnych. Zgodnie z tym podziałem, gminy: Miękinia, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Żórawina, Święta Katarzyna, Czernica i Długołęka należą do obszaru intensywnego rolnictwa. Gminy:
Oborniki Śląskie, Wisznia Mała zaliczono do regionu o dominujących funkcjach rol- n i czo-rekreacyj ny cli.
7 W. Hasiński, Rolnictwo indywidualne na Dolnym Śląsku w okresie transform acji system ow ej, W rocław 1999, s. 290.
8 Strategia rozw oju obszarów w iejskich w ojewództwa dolnośląskiego. „Studia nad rozw ojem Dolnego Śląska” , z 12 (56), U rząd M arszałkow ski W ojewództw a Dolnośląskiego, W rocław 2001, s. 67.
156 Marta Głaz
Struktura własnościowa i wielkościowa
Cechą charakterystyczną polskiego rolnictwa w czasach gospodarki centralnie pla
nowanej był wysoki udział sektora prywatnego. Także na Dolnym Śląsku, w 1988 r., udział użytków rolnych należących do prywatnych właścicieli stanowił ponad 70%9.
Udział ten zwiększył się w pierwszym etapie transformacji gospodarki, co związane było z zagospodarowaniem przez indywidualnych rolników ziem po Państwowych Gospodarstwach Rolnych. W. Hasiński10 podaje, że najwyższy wzrost użytków rolnych w rękach rolników indywidualnych w latach 1988-1996 miał miejsce w byłym woje
wództwie wrocławskim (o ponad 30%). W 1988 r. w strefie podmiejskiej Wrocławia do gospodarstw indywidualnych należało 95% użytków rolnych, natomiast 14 lat później udział ten spadł do 91%; wyjątek stanowi gmina Kobierzyce - wzrost o 2%. Ogólna powierzchnia użytków rolnych w indywidualnych gospodarstwach rolnych wzrosła.
Największy wzrost zanotowano w Kobierzycach i Kątach Wrocławskich, w których do 1989 r. działały PGR-y.
Zmianom struktury własnościowej towarzyszyła zmiana struktury wielkościowej gospodarstw. Największą średnią wielkość gospodarstwa rolnego w 1996 r. zanotowa
no w Kobierzycach (10,4 ha), natomiast najm niejsząw Świętej Katarzynie (2,9 ha).
W przeciągu sześciu lat wzrosła średnia wielkość gospodarstwa rolnego w zasadzie we wszystkich gminach podmiejskich Wrocławia (rys. 2). Najwięcej gospodarstw, których areał przekracza 10 ha, występuje w gminach na południe od miasta. Ma to związek z dwoma czynnikami. Po pierwsze, są to obszary o najlepszych przyrodni
czych warunkach dla rozwoju rolnictwa (wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej około 100 punktów). Po drugie, w latach 90. rolnicy mogli zwiększyć areał gospodar
stwa poprzez dzierżawę i kupno ziemi z zasobów Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP). Właśnie w części południowej strefy podmiejskiej do 1990 r.
działało najwięcej PGR-ów w bezpośredniej okolicy Wrocławia. Fakt ten potwierdza wysoki przyrost średniej wielkości gospodarstwa rolnego w badanym okresie (rys. 2).
W gminie Żórawina wzrost ten był prawie dwukrotny, a w Kątach Wrocławskich wyniósł ponad 50%.
Struktura wielkościowa gospodarstw rolnych w gminach podmiejskich nie jest korzystna. Przeważają gospodarstwa małe, nie przekraczające 5 ha (1996 - średnio 70%, 2002 - średnio 80%). Najmniej jest gospodarstw dużych, powyżej 15 ha (1996 - 5%, 2002 - 6%). W latach 1996-2002 największy wzrost dotyczył gospodarstw z przedziału 5-10 ha (o 43%). Mimo wzrostu liczby gospodarstw (o ponad 20%) zmalał udział użytków rolnych w tej grupie. Dla właściwego funkcjonowania produkcji rolnej najbardziej optymalna jest struktura z przewagą gospodarstw dużych. W żadnej z pod- wrocławskich gmin udział gospodarstw o areale większym niż 15 ha nie przekroczył
9 W. Hasiński, op. cit.
10 Ibidem.
Przekształcenia agrarne strefy podmiejskiej jako efekt oddziaływania miasta Wrocławia 157
Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego (ha)
...]..- 13.8 (max)
\..j... 6.6 2.9 (min)
1996 2002
Zmiana powierzchni (1996 =100)
110 120 150180 200 miasta
Rys. 2. Średnia w ielkość gospodarstw a rolnego oraz dynam ika zm ian w latach 1996-2002 Źródło: opracow anie własne na podstaw ie danych Pow szechnego Spisu Rolnego 1996, 2002.
8% w 1996 r. i 10% w 2002 r. (rys. 3). Wartości najwyższe dotyczyły w obu latach tylko Kobierzyc i Kątów Wrocławskich; W badanym okresie w prawie wszystkich gminach zanotowano nawet kilkunastokrotny wzrost liczby gospodarstw dużych.
Liczba gospodarstw wielkoobszarowych w 2002 r. wzrosła w stosunku do 1996 r.
nawet piętnastokrotnie w Świętej Katarzynie i trzynastokrotnie w Wiszni Małej. Są to gminy charakteryzujące się najwyższymi wartościami wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej11. W przypadku gospodarstw najmniejszych dominuje tenden
cja spadkowa. Tylko w trzech gminach (Wisznia Mała, Długołęka, Kobierzyce) miał miejsce wzrost liczby gospodarstw poniżej 1 ha, a także wzrost powierzchni użytków rolnych w tej grupie wielkościowej (rys. 3a i b).
Duży udział gospodarstw małych (do 5 ha) jest związany z kilkoma czynnikami.
Po pierwsze, w ażną rolę odgrywa czynnik historyczny. W gminach podmiejskich po 1945 r. rolnicy mieli pełną dowolność w podejmowaniu decyzji co do wielkości swojego gospodarstwa. Po drugie, w drugiej połowie lat 90. XX w. ziemię kupowały osoby niezwiązane z działalnościąrolniczą tylko - w celu wykazania swoich związków z rolnictwem. Każdy właściciel, nawet nieużytkowanej rolniczo ziemi, miał prawo do ubezpieczenia siebie i członków swojej rodziny w KRUS-ie. Koszty takiego ubez
pieczenia są dużo niższe niż koszty ubezpieczenia standardowego. Po trzecie, także z ekonomicznych pobudek wykupywana była ziemia rolnicza przez osoby fizyczne
11 W. Hasiński. op. cit.
158 Marta Głaz
2002
1996 2002
W R O C Ł A W
m a
i ; ;
# 9[5 -1 5 I >15 ha
W R O C Ł A W
P • •
I 5— 15 I >15 ha
Rys. 3. Struktura indyw idualnych gospodarstw rolnych w edług grup obszarow ych - liczba gospodarstw (A), pow ierzchnia użytków rolnych (B)
Źródło: opracow anie w łasne na podstaw ie danych Pow szechnego Spisu R olnego 1996, 2002.
- w celu późniejszego jej podziału i przekwalifikowania na działki budowlane. We
dług M. Zatheya12, w 9 badanych gminach w okresie 1999-2002 wydanych zostało kilkadziesiąt tysięcy pozwoleń na budowę domu na terenach przekwalifikowanych na działki budowlane.
Czynniki te doprowadziły do stopniowego pogarszania się struktury agrarnej w strefie podmiejskiej Wrocławia. Po 2002 r. proceder sprzedawania przez rolników ziemi na cele nierolnicze został zahamowany. Została wprowadzona ustawa o kształ
12 M. Z athey, Proces suburbanizacji mieszkaniowej i sym ptomy segregacji społecznej w otoczeniu Wrocławia, „W rocław 2000 Plus. Studia nad strategią m iasta”, z. 2 (53), U rząd M iejski W rocławia, 2004, s. 94-106.
Przekształcenia agrarne strefy podmiejskiej jako efekt oddziaływania miasta Wrocławia 159
towaniu ustroju rolnego. Ma ona na celu poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych, ma przeciwdziałać nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych oraz zapewnić prowadzenie działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach. Zgodnie z ustawą nabywca ziem i w danej gminie musi mieć odpowiednie wykształcenie, a do tego ma obowiązek zamieszkiwania na jej tere
nie13. Wprowadzona ustawa może wyraźnie wpłynąć na dalszy kierunek kształtowania się struktury gospodarstw rolnych, także w strefie podmiejskiej Wrocławia. Nie tylko komplikuje kwestię zwiększenia przez rolników areału własnych gospodarstw, ale rów
nież utrudnia mieszkańcom miast wykupywanie ziemi na cele nierolnicze (budowlane).
Czynnikiem poprawiającym strukturę gospodarstw może być wprowadzenie ustawy o ubezpieczeniu KRUS. Od 2004 r. do takiego ubezpieczenia mająprawo tylko rolnicy prowadzący działalność rolniczą na posiadanej ziemi.
Rolnicze użytkowanie ziemi
Bardzo istotnym elementem w analizie struktury agrarnej jest zbadanie zmian w obrębie użytkowania rolniczego gminy. Według literatury przedmiotu typowym przy
kładem oddziaływania miasta na strefę podmiejskąjest zmniejszanie się powierzchni użytków rolnych w gminach (Falkowski14, Kulikowski15). W 1988 r. średnio 40%
powierzchni gmin podmiejskich zajęte było przez użytki rolne (rys. 4). Poniżej średniej znalazła się Wisznia Mała (38%), Oborniki Śląskie (33%) i Miękinia (28%). Tylko w Długołęce udział ten przekroczył 50%. Zauważa się, że w strefie podmiejskiej Wroc
ławia nie istniały duże dysproporcje pod względem zróżnicowania udziału użytków rolnych w powierzchni gmin.
W przeciągu 14 lat praktycznie we wszystkich sąsiadujących z Wrocławiem gminach zarejestrowano wzrost udziału użytków rolnych. Najwyższy przyrost miał miejsce w Miękini, Kątach Wrocławskich, Żórawinie i Kobierzycach (rys. 4). Są to obszary o najlepszych warunkach dla rozwoju rolnictwa. Charakter zmian wskazuje na fakt docenienia walorów rolniczych gmin i zainwestowania we wzrost powierzchni użyt
kowanych rolniczo. Interesujący jest przykład gminy Kobierzyce. W jej północnej części, przy granicy z Wrocławiem, powstał węzeł komunikacyjny o znaczeniu mię
dzynarodowym. Stanowił on ważny czynnik dla lokalizacji w jego sąsiedztwie wielu inwestycji, m.in. Cadbury, Leoni Kabel, Tesco i wiele innych. Tzw. Węzeł Bielański stał się motorem napędowym dla rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Doprowadziło to do dosyć kontrowersyjnego zajęcia pod inwestycje ziem o najlepszych glebach.
13 Ł . Guratow ski, N ow y ustrój rolny, (http://w w w . poradapraw na. pl) 2003.
14 J. Falkowski, Funkcja rolnicza strefy podm iejskiej, [w:] Pojęcia i m etody badań strefy’ podm iejskiej..., s. 273-285.
15 J. K ulikow ski, Stru ktu ra p rzestrze n n a rolnictw a P olski w św ietle w yników P o w szech n eg o Spisu Rolnego 2002, [w:] Wieś p o lska w św ietle w yników N SP 2002 i P SR 2002 roku (aspekty społeczne, ekono
miczne i przestrzenne), red. A . Stasiak, „B iuletyn KPZK PAN” 2004, z. 213, s. 4 0 -6 5 .
1 60 Marta Głaz
■ 200-C
■ 170 -;
■ 1 3 0 -1
□ 11°-1
A
miast;
Rys. 4. Z m iany udziału użytków rolnych w pow ierzchni gm iny (A ) oraz pow ierzchni użytków rolnych przypadających na 1000 m ieszkańców (B) w latach 1988-2002 (1988 = 100)
Źródło: opracow anie w łasne na podstaw ie danych Pow szechnego Spisu R olnego 2002 i R ocznika Staty
stycznego W ojew ództw a W rocław skiego 1989.
Okazało się jednak, że gmina nie zapomniała o własnym potencjale rolniczym. Bardzo poważnie potraktowano potrzebę wsparcia rozwoju przetwórstwa rolno-spożywczego.
Mimo że gmina przekształca się w przemysłowo-rolniczą, nie odbywa się to kosztem marginalizacji funkcji rolniczej.
Szczególnie istotnym wskaźnikiem zmian jest relacja powierzchni użytków rol
nych do liczby mieszkańców gminy. W 1988 r. średnio w strefie podmiejskiej na 1000 mieszkańców przypadało 5,5 ha użytków rolnych. Do grupy gmin, w których ta wartość była niższa, zaliczyć można ŚwiętąKatarzynę (3,2 ha/1000 mieszk.), Miękinię (4,7 ha/1000 mieszk.), Czernicę (4,9 ha/1000 mieszk.) oraz Kobierzyce (5,4 ha/1000 mieszk.). Ostatni Powszechny Spis Rolny wykazał zarówno wzrost areału użytków rolnych przypadających na 1000 mieszkańców, jak i wzrost dysproporcji między gmina
mi. W 2002 r. średnio na 1000 mieszkańców strefy podmiejskiej przypadało już 8,2 ha użytków rolnych, najmniej w Czernicy (4,8 ha/1000 mieszk.), a najwięcej w Żórawinie i Kątach Wrocławskich (odpowiednio po około 12 ha/1000 mieszk.).
Porównując stan obecny ze stanem z 1988 r., zauważa się tendencję wzrostową wskaźnika (rys. 4). Fakt ten można tłumaczyć uwarunkowaniami ekonomicznymi.
W pierwszej połowie lat 90. ułatwiono indywidualnym rolnikom nabywanie ziemi, dzięki preferencyjnym kredytom i możliwości zagospodarowania ziem po byłych PGR-ach. Był to okres, o czym już wspominano, dynamicznego rozwoju sektora prywatnego w rolni
ctwie16. Obecnie w strefie podmiejskiej Wrocławia w rękach indywidualnych rolników znajduje się ponad 90% użytków rolnych.
16 W. H asiński. op. cit.
Przekształcenia agrarne strefy podmiejskiej jako efekt oddziaływania miasta Wrocławia 161
Oddziaływanie miasta na najbliższe otoczenie odbywa się również przez zmianę głównych kierunków produkcji rolniczej. Według J. Falkowskiego17, w strefie pod
miejskiej szczególne znaczenie ma sadownictwo, warzywnictwo oraz produkcja mleka.
Żywicielska funkcja gmin determinuje typy użytkowania gruntów.
Grunty orne stanowiły w 1988 r. średnio 85%, a w 2002 r. już 91% powierzchni użytków rolnych. Jest to sytuacja odbiegająca od ogólnie obowiązującego trendu zmniejszania się areału gruntów użytkowanych rolniczo18. Przestrzenne zróżnicowanie wielkości udziałów odzwierciedla rozmieszczenie obszarów o najbardziej dogodnych warunkach dla rozwoju produkcji rolnej oraz tradycje rolnicze gmin podmiejskich.
Wydaje się, że wysoki udział gruntów rolnych świadczy o szczególnym znaczeniu rolnictwa na danym terenie. Nasuwa się wniosek, że w pobliżu tak chłonnego rynku zbytu, jakim jest Wrocław, ziemia jest w pełni wykorzystywana pod produkcję rolną Analiza wskazała, że sytuacja kształtuje się zgoła inaczej.
Ostatnich kilkanaście lat transformacji polskiej gospodarki spowodowało spadek opłacalności produkcji rolniczej, a co za tym idzie - odejście rolników od wyłącznie rolniczego źródła utrzymania. Zjawisko to jest szczególnie widoczne na obszarach wiejskich w sąsiedztwie dużych miast. Według A. W asilewskiego19, „wyłączanie gleb z rolniczego użytkowania na cele nierolnicze i nieleśne jest istotnym elementem gospodarki gruntami na terenach położonych wokół aglomeracji miejskich”. Rozwój komunikacji, spadek kosztów transportu towarów wpłynęły na zmniejszenie koniecz
ności lokalizacji produkcji rolnej (warzywnictwo, sadownictwo, produkcja mięsa i mleka) w pobliżu rynku zbytu20.
Wzrost powierzchni nieużytkowanej rolniczo w obrębie gruntów ornych zaobser
wowano na całym obszarze badań (rys. 5). W 1988 r. średni udział odłogów i ugorów w strefie podmiejskiej wynosił 0,4%, a 14 lat później już 17%. W r. 2002 gminy Obor
niki Śląskie i Czernica przekroczyły poziom 30%. Są to gminy o słabych warunkach dla rozwoju rolnictwa (wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej poniżej 80 punktów). Ich funkcja opiera się na przemyśle i rekreacji. Poza tym ze względu na dogodne połączenia komunikacyjne, na terenie obu gmin intensywnie rozwija się budownictwo mieszkaniowe21. W latach 90. nie istniały wyraźne ograniczenia kupna ziemi rolniczej. Można przypuszczać, że wzrost powierzchni gruntów nieużytkowa- nych rolniczo ma związek z ówczesnymi planami przekwalifikowania ziem na cele budowlane. Badania wykazały, że pod względem wzrostu areału ziemi nieuprawianej
17 J. Falkowski, op. cit.
162 Marta Głaz
■ 7 0 - 1 0 0
■ 5 0 - 7 0 U 40-50 3 0 - 4 0 m iasta
M >160
■ 1 3 0 -1 6 0 H 1 0 0 -1 3 0 9 0 - 1 0 0 m iasta
■ > 2 5 0
| [ 1 7 0 -2 5 0 1 0 0 -1 7 0 4 0 - 1 0 0 1 m iasta
R ys. 5. U dział o d ło g ó w i ugorów w pow ierzchni gruntów ornych w gosp o d arstw ach indyw idualnych w latach 1988 (A). 2002 (B) oraz dynam ika zm ian (C)
Źródło: opracow anie w łasne na podstaw ie danych Pow szechnego Spisu Rolnego 2002 i pozycji: O bszary wiejskie i g ru n ty rolnicze w P olsce, W rocław 1990.
gminy podwrocławskie nie odbiegają od średnich krajowych22. Widoczna jest także silna zależność między udziałem odłogów i ugorów a jakością rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Gminy o najwyższych wartościach wskaźnika charakteryzują się naj
niższym udziałem ziem nieużytkowanych rolniczo.
Cechą charakterystyczną rolnictwa podmiejskiego jest duże znaczenie upraw sadowniczych. Są to produkty szybko psujące się, dlatego też dla lokalizacji upraw i ośrodków przetwórstwa istotna jest bliskość rynku zbytu. Wokół Wrocławia miał miejsce wzrost powierzchni upraw sadowniczych (rys. 6), średnio o 42%, przy jedno
czesnym spadku jej udziału w użytkach rolnych (od 12% w 1988 do 1,5% w 2002 r.).
22 J. K ulikow ski, op. cit.
Przekształcenia agrarne strefy podmiejskiej jako efekt oddziaływania miasta Wrocławia 163
Rys. 6. Z m iany p ow ierzchni gru n tó w ornych (A ), sad ó w (B), łąk i p astw isk (C ) w latach 1 988-2002 (1 9 8 8 = 100)
Źródło: opracow anie w łasne na podstaw ie danych Pow szechnego Spisu R olnego 2002 i R ocznika Staty
stycznego W ojewództw a W rocław skiego 1989.
Lokalizacja głównych ośrodków sadownictwa w latach 1988-2002 nie uległa zmia
nie. Są to gminy: Wisznia Mała, Oborniki Śląskie, Kąty Wrocławskie. W roku 2002 Powszechny Spis Rolny wykazał również wzrost znaczenia Miękini pod względem areału upraw sadowniczych (rys. 5). Mimo to ta forma działalności rolniczej w strefie podmiejskiej Wrocławia nie odgrywa ważnej roli. W badanych gminach powierzchnia sadów zajmuje zaledwie średnio 1,5% powierzchni użytków rolnych. Ze względu na warunki klimatyczno-glebowe większe znaczenie mają tu uprawy zbóż. W 1988 r.
zboża stanowiły średnio 58% powierzchni całkowitej zasiewów, natomiast w 2002 r. już 0 21% więcej. Rozmieszczenie upraw zbóż jest bardzo równomierne wokół Wrocławia 1 wzrost ich udziału w takim samym stopniu dotyczy wszystkich gmin. Zwiększenie znaczenia tego typu gospodarowania ziemią tłumaczy się koniecznością przejścia do
164 Marta Gtaz
mniej pracochłonnych upraw - w związku z odpływem siły roboczej do zawodów nierolniczych23.
Wydaje się, że ten sam czynnik wpływa na spadek znaczenia produkcji mięsa i mleka w gminach podmiejskich, a co za tym idzie - na zmniejszenie areału łąk i pastwisk. W badanym okresie miał miejsce prawie dwukrotny spadek udziału użyt
ków zielonych w powierzchni użytków rolnych. Największy zanotowano w gminach, w których dominująuprawy zbóż.
Hodowla zwierząt i zmiany wykorzystania budynków gospodarskich Charakterystycznym zjawiskiem dla rolnictwa okresu transformacji jest spadek wartości produkcji zwierzęcej, głównie produkcji żywca wołowego24. Ma to związek ze spadkiem opłacalności hodowli w małych gospodarstwach na rzecz gospodarstw wielkoobszarowych. W strefie podmiejskiej zjawisko to jest bardzo widoczne. Ob
sada bydła na 100 ha użytków rolnych w latach 1988-2002 zmniejszyła się średnio 0 ponad 75%. Zauważa się też silne zróżnicowanie między gminami, co wskazuje na koncentrację produkcji.
Jeszcze wyraźniejsze są zmiany w hodowli trzody chlewnej. W badanych gminach zaobserwowano dużo niższy spadek (o ponad 30%) obsady trzody chlewnej, przy sil
niejszej dywersyfikacji gmin (rys. 8). „Rolnicy ograniczają hodowlę, gdyż przestała być ona dochodowa. Koszty utrzymania zwierząt gospodarskich przewyższały zyski.
Częściowy wpływ mogła mieć znana wszystkim przed kilku laty epidemia choroby wściekłych krów (BSE), która co prawda nie wystąpiła na Dolnym Śląsku, ale wpłynęła na zmniejszenie popytu na mięso wołowe na rzecz mięsa wieprzowego i drobiu. Bardzo istotne znaczenie pełnią też wymagania Unii Europejskiej .związane z produkcją [...]
1 warunkami hodowli”25.
Opisane pokrótce zmiany w zakresie produkcji zwierzęcej m ają swoje odbicie w stopniu wykorzystania budynków gospodarskich. Najczęściej występującymi typami budynków są obory i chlewnie. W przypadku obór w latach 1996-2002 zanotowano niewielki wzrost ich ogólnej powierzchni w gminach. Dużo wyraźniejszy przyrost dotyczył chlewni (rys. 7 i 8). Oba typy budynków wykorzystywane są głównie na działalność rolniczą (50-80%). W badanym okresie nastąpił duży spadek udziału tej powierzchni na rzecz powierzchni niewykorzystanej na żadną działalność. Ten nie
korzystny element przekształceń dotyczy głównie obór, co ma związek ze spadkiem
korzystny element przekształceń dotyczy głównie obór, co ma związek ze spadkiem