Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich

(1)

UNIWERSYTET OPOLSKI

(2)

Przemiany przestrzeni miast

i stref podmiejskich

(3)

PRZEMIANY PRZESTRZENI MIAST

I STREF PODMIEJSKICH

(4)

UNIW ERSYTET OPOLSKI

Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich

pod redakcją Janusza Słodczyka

i Renaty Klimek

OPOLE 2006

(5)

RECENZENCI

Sylwia Kaczmarek, Stanisław Korenik, Jerzy Runge

REDAKTOR Henryk Kubicki

REDAKTOR TECHNICZNY Halina Szczegot

KOREKTA Natalia Musiał

SKŁAD KOMPUTEROWY Henryk Kobieta

PROJEKT OKŁADKI Janusz Młynarski

ISBN 83-7395-190-3

W y d aw n ic tw o U n iw e rsy te tu O p o lsk ieg o , 4 5 -0 3 7 O p o le, ul. H . S ie n k ie w ic za 33 sk ła d a n ie z a m ó w ie ń 0 7 7 441 08 78, e-m ail: w y d a w n ictw o @ u n i.o p o Ie.p l D ru k : D ru k a rn ia W y d aw n ic tw a św. K rzy ża, 4 5 -0 0 7 O p o le, ul. K a ted ra ln a 4

(6)

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie...7 Krzysztof GASIDŁO, Katarzyna MAZUR, Szymon OPANIA,

Alina PANCEWICZ, Przekształcenia miast w świetle programów

rewitalizacji obszarów m iejskich... 9 Marek GACHOWSKI, Rewitalizacja obszarów śródmiejskch i centralnych

w mieście jako działanie konieczne dla przeciwdziałania rozpadowi

struktury miejskiej...29 Marek EWERTOWSKI, Jacek KOTUS, Perspektywy rozwojowe CBD

w' Poznaniu wobec rzeczywistości... 43 Joanna DOMINIAK, Struktura przestrzenna komercyjnych usług dla biznesu

w aglomeracji poznańskiej... 53 Wawrzyniec ZIPSER, Usługi wielkopowierzchniowe a zachowania przestrzenne

mieszkańców dużych miast (na podstawie wrocławskich obserwacji)... 63 Marta KRUC, Przekształcenia w przestrzeni kulturalnej miasta Wrocławia

- wybrane aspekty...81 Jacek KOTUS, Udział jednostek pomocnicznych w zarządzaniu m iastem ... 89 Igor KAVETSKYY, Krajobraz wyborczy Szczecina na tle zróżnicowania

społecznego m iasta...99 Barbara KONECKA-SZYDŁOWSKA, Sytuacja społeczno-gospodarcza miast

strefy podmiejskiej Poznania w okresie transformacji... 113 Joanna WIĘCŁAW-MICHNIEWSKA, Zabudowa krakowskich suburbiów... 129 Sylwia STASZEWSKA, Magdalena WDO WICKA, Rozwój budownictwa

jednorodzinnego w strefie podmiejskiej Poznania jako przejaw suburbanizacji .. 141 Marta GŁAZ, Przekształcenia agrarne strefy podmiejskiej jako efekt

oddziaływania miasta Wrocławia... 153 Milena WIECZOREK, Kierunki zagospodarowania przestrzennego gminy

Poczesna... 167 Anna JURKOWSKA, Zmiany struktury przestrzennej Wrocławia w aspekcie

dostępności dla osób niepełnosprawnych... 179 Sławomir PYTEL, Sławomir SITEK, Przemiany społeczno-przestrzenne

małego miasta na przykładzie L ibiąża... 195

(7)

6 Spis treści

Justyna BAGIŃSKA, Wpływ działalności Kościoła rzymskokatolickiego na strukturę przestrzenną i funkcjonalną miasta w latach 1989-2005

na przykładzie Wrocławia... 203 Kamila BOGDOVA, Wykorzystanie analizy skupień do typologii dzielnic

miasta w badaniach społecznych przemian miast (na przykładzie

miasta Ostrawy)... 213 Agnieszka KW1ATEK-SOŁTYS, Dynamika zaludnienia a zmiany

w użytkowaniu przestrzeni małych miast w P olsce...223 Ewa SZAFRAŃSKA, Zmiany w strukturze i przestrzennym zróżnicowaniu

wykształcenia mieszkańców Łodzi w latach 1978-2002 ... 231 Ewa OKRASA, Krzysztof POPIŃSKI, Zmiany w strukturze zasobów

przestrzennych szkół wyższych Wrocławia w dobie transformacji... 249 Dorota RYNIO, Funkcje policentrycznych i monocentrycznych aglomeracji

miejskich w układach przestrzennych (szkic)...257 Artur BAJERSKI, Zróżnicowanie przestrzenne przestępczości w Poznaniu... 263

(8)

WPROWADZENIE

Artykuły zebrane w tym tomie dotyczą przestrzennych aspektów zjawisk i proce

sów zachodzących w miastach i strefach podmiejskich. Większa część tych zagadnień była prezentowana w czasie IV Konferencji „Miasta w okresie przemian”, którą zor

ganizowała Katedra Geografii Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Opolskiego.

Tematyka tomu jest zróżnicowana, podobnie jak wielkość miast, które są przed

miotem zainteresowania badaczy. Różne jest także podejście urbanistów, geografów, ekonomistów i socjologów, którzy tworzą interdyscyplinarne grono autorów tomu.

Jednym z podjętych tematów jest rewitalizacja miasta - to niezwykle aktualne zagadnienie związane z planowym przekształcaniem przestrzeni miasta (K. Gasidło, K. Mazur, S. Opania, A. Pancewicz oraz M. Gachowski).

Przedmiotem zainteresowania autorów z różnych ośrodków jest przestrzenny aspekt rozwoju funkcji usługowych. Są to prace dotyczące aglomeracji poznańskiej na temat perspektyw rozwoju CBD (M. Ewertowski, J. Kotus) i rozm ieszczeniu usług dla biznesu (J. Dominiak). W aglomeracji wrocławskiej przedmiotem analizy są usługi wielkopowierzchniowe w zestawieniu z zachowaniami mieszkańców (W.

Zipser) oraz przekształcenia przestrzeni kulturalnej (M. Kruc). Przedmiotem badań jest rozmieszczenie jednostek związanych z gospodarkąmiejską(J. Kotus) i rozmiesz

czenie funkcji akademickich - na przykładzie Wrocławia (E. Okrasa i K. Popiński).

Czynnikiem kształtującym strukturę przestrzenną i funkcjonalną miasta jest także działalność Kościoła rzymsko-katolickiego, co wykazuje na przykładzie Wrocławia J. Bagińska.

Przyspieszenie procesów suburbanizacji w Polsce w ostatnim piętnastoleciu spowo

dowało wzrost zainteresowania obszarami otaczającymi największe miasta. Ten nurt poszukiwań reprezentuje praca na temat sytuacji społeczno-gospodarczej miast strefy podmiejskiej Poznania (B. Konecka-Szydłowska) oraz prace dotyczące zabudowy jednorodzinnej na terenie suburbiów Krakowa (J. Więcław-Michniewska) i Poznania (S. Staszewska, M. Wdowicka). Do tej grupy należą też badania przekształceń agrar

nych w strefie podmiejskiej Wrocławia (M. Głaz).

Jako odrębny nurt zainteresowań zaznaczają się badania przestrzennych aspektów różnego rodzaju zjawisk społecznych. K. Bogdova koncentruje się na metodach ty

(9)

8 Wprowadzenie

pologii społecznej dzielnic miasta (przykład Ostrawy). E. Szafrańska bada strukturę przestrzenną mieszkańców m iasta wg wykształcenia, a A. Bąjerski zróżnicowanie przestrzenne przestępczości. Ważnym zagadnieniem jest ocena dostępności przestrzeni miasta z punktu widzenia niepełnosprawnych (A. Jurkowska). Przedmiotem oceny są też przestrzenne skutki zmian zaludnienia w małych miastach (A. Kwiatek-Sołtys).

Jest to jedna z nielicznych prac dotyczących małych miast, które znalazły się w prezen

towanym zestawie. Małe ośrodki są przedmiotem zainteresowania S. Pytla i S. Sitka oraz M. Wieczorek.

Wyrażamy przekonanie, że zawarte w artykułach rozważania i wyniki badań roz- szerzająnaszą wiedzę o zróżnicowanych procesach zachodzących współcześnie w prze

strzeni miast i zainteresują szersze grono badaczy reprezentujących różne dyscypliny.

Janusz Słodczyk, Renata Klimek

(10)

K rzysztof GASIDŁO Katarzyna MAZUR Szymon OPANIA Alina PANCEWICZ

Politechnika Śląska w Gliwicach

PRZEKSZTAŁCENIA MIAST W ŚWIETLE PROGRAMÓW REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH

1. Wprowadzenie

Programy rewitalizacji obszarów miejskich (PROM) stały się w ostatnim czasie jednymi z podstawowych dokumentów przygotowywanych przez gminy w celu po

zyskania środków unijnych. Na przykładzie kilku wykonanych w ciągu ostatniego roku przez autorów tego tekstu programów omówiono m.in. ich strukturę, rodzaj pro

ponowanych działań i projektów oraz ich rangowanie, jak również zasady delimitacji obszarów rewitalizacji. We wnioskach podjęto próbę oszacowania stopnia uspołecz

nienia procesu opracowywania programu, określenia relacji pomiędzy projektami ze sfery przestrzennej, ekonomicznej i społecznej, a także związków z dokumentami strategicznymi i regulacyjnymi, takimi jak strategia rozwoju gminy czy miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.

Kiedy na początku lat 90. ubiegłego wieku zaczęły masowo pojawiać się opuszczo

ne tereny poprzemysłowe w miastach śląskich i w Łodzi, wydawało się, że zjawisko to dotyczy tylko pewnych regionów. Dokładniejsze badania podjęte w tym okresie wykazały, że problem jest bardziej powszechny, a przekształcenie (restrukturyzacja) ugorów poprzemysłowych1 będzie jednym z głównych zadań urbanistyki na następne dziesięciolecia (tab. 1).

Wkrótce potem rozpoczęła się intensywna „supermarketyzacja” przedmieść miast, co m.in. spowodowało ograniczenie roli centrów miejskich, zmniejszenie ich dochodów

1 K. G asidło. P ro b lem y p rzek szta łc eń terenów p o p rzem yslo w ych , „Z eszyty N aukow e Politechniki Śląskiej”, seria A rchitektura, z. 37, G liw ice 1998.

(11)

10 Krzysztof Gasidło, Katarzyna Mazur, Szymon Opania, Alina Pancewicz

i pojawianie się objawów degradacji. To zjawisko nałożyło się na wieloletnie zanie

dbania śródmiejskiej substancji mieszkaniowej, wynikające ze skutków powojennego upaństwowienia gospodarki. Innego rodzaju degradacji doświadczają pracownicze osiedla mieszkaniowe, tracące wsparcie dotychczasowych właścicieli - zakładów pracy.

Na ich terenie pojawiająsię nie tylko problemy natury architektoniczno-przestrzennej, ale i społecznej, co jest związane z pauperyzacją mieszkańców oraz migracją młodszej i zasobniejszej części z nich na przedmieścia.

Tabela 1. W ystępow anie niew ykorzystanych terenów poprzem yslow ych w m iastach polskich (w g badań ankietow ych 463 m iast)

Wielkość miasta wg liczby mieszkańców (w tys.)

Odsetek miast, w których występują niewykorzystane tereny

poprzemysłowe

Odsetek gmin, które dysponują pełną informacją na temat terenów

poprzemysłowych

100 i więcej 79,4 22,2

50-99,9 73,5 32,0

20-49.9 65,5 24,6

10-19.9 69,0 25,8

5-9,9 44,0 25,9

2—4,9 49,5 30.5

Poniżej 2,0 33,3 28,6

Średnio: 58,6 26,7

Źródło: Rewitalizacja. Rehabilitacja. Restrukturyzacja. O dnowa m iast, red. Z. Ziobrow ski, D. Ptaszycka- -Jackow ska, A. Rebow ska, A. G eissler, K raków 2000.

Koniec zimnej wojny oraz zmiana doktryn i technik wojennych spowodowały w tym samym czasie opuszczenie terenów fabryk zbrojeniowych i baz wojskowych. Wreszcie zmniejszenie zapotrzebowania na przewozy i przeładunki kolejowe sprawiło, że nie

potrzebne stały się rozległe tereny towarowych i osobowych stacji kolejowych2.

Wszystkie opisane wyżej przyczyny sprawiły, że przekształcenie tych obszarów w taki sposób, aby na nowo stały się one wartościowymi częściami miast, okazało się pilnym i ważnym zadaniem samorządów miast, a patrząc szerzej - jednym z istotnych części państwowej i regionalnej polityki rozwoju społecznego, ekonomicznego i prze

strzennego. Niektóre samorządy podjęły samodzielne próby przekształcenia zdegra

dowanych obszarów miejskich. Trzeba tu wspomnieć o znanych działaniach Krakowa zmierzających do rewitalizacji Kazimierza czy zagospodarowania terenów przydwor

cowych, a także o planach przekształcenia opuszczonych terenów Stoczni Gdańskiej w dzielnicę zwaną Młodym Miastem. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych próby rewitalizacji podjęły też Szczecin, Łódź, Płock, Sopot, Bielsko-Biała. W tym ostatnim mieście udało się przekształcić i zagospodarować znaczną część obiektów poprzemysłowych położonych w centrum, przystąpiono też do systematycznych prac związanych z rewitalizacją bielskiej starówki. Z drugiej strony, rząd wypracował kilka

2 K. G asidło, op. cit.

(12)

Przekształcenia miast w świetle programów rewitalizacji obszarów miejskich 11

propozycji prawnej regulacji rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, wpro

wadzając pojęcie „obszarów wymagających rehabilitacji” do planowania miejscowego (Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 r.), przygotowując założenia do ustawy o rewitalizacji obszarów miejskich, a także do rządowego programu rewitali

zacji obszarów poprzemysłowych. Celem opracowania tych dokumentów było przede wszystkim rozwiązanie zagadnień organizowania i finansowania przekształceń.

Podjęte w zakresie problematyki przekształcania zdegradowanych obszarów miej

skich badania naukowe, działania podejmowane samodzielnie przez miasta oraz próby rozwiązania przez rząd zagadnień organizacyjnych, prawnych i finansowych złożyły się na wypracowanie zespołu pojęć dotyczących procesu rewitalizacji oraz pewnych kierunków poszukiwania narzędzi jego realizacji.

Przystąpienie przez Polskę w 2004 r. do Unii Europejskiej umożliwiło uzyskanie większego dostępu do pomocy finansowej. Wśród wielu kierunków wsparcia rozwoju gospodarki środkami Unii, jakie określił Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006, znalazła się rewitalizacja obszarów zdegradowanych. Kierunek ten wdrażany jest po

przez Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) w ramach Działania 3.3: „Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe”. Jako cel strategiczny ZPORR określa tworzenie warunków wzrostu konkurencyjności re

gionów oraz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w taki sposób, aby sprzyjać długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójności ekonomicz

nej, społecznej i terytorialnej oraz integracji z Unią Europejską.

Możliwość ubiegania się o pomoc publiczną dla rozwiązania problemów terenów zaniedbanych czy porzuconych zachęciła wiele gmin do opracowania programów rewitalizacji obszarów miejskich. Część z nich wykonuje je własnymi siłami, zatrud

niając do tego urzędy gminne (miejskie), część zaś zleca opracowanie programów profesjonalistom. Ten drugi przypadek występuje szczególnie wtedy, gdy pracownicy urzędów nie dysponują odpowiednią wiedzą lub doświadczeniem, jeśli w ramach prac nad programem należy wykonać dodatkowe badania albo też wtedy, gdy gminie zależy na szybkim uzyskaniu projektu dokumentu, który później staje się podstawą do ubiega

nia się o środki pomocowe. Program rewitalizacji obszaru miejskiego jest dokumentem gminnym przyjmowanym przez radę gminy w formie uchwały, dlatego zdarza się też, że urzędy gminne opracowanie programu zlecają zewnętrznym profesjonalistom dla zminimalizowania wpływu lokalnych konfliktów politycznych na treść programu oraz procedurę jego uchwalania.

Autorzy niniejszego artykułu zajmowali się wiele lat zagadnieniem przekształceń zdegradowanych przestrzeni miejskich3, a w ciągu ostatniego roku uczestniczyli w opracowaniu trzech programów rewitalizacji obszarów miejskich. Wnioski z prowa

dzonych badań oraz doświadczenia ze współpracy z gminami przy tworzeniu programów mogą być podstawą do refleksji na temat ich treści, metodyki przygotowania, związku

3 K. Gasidło, op. cit.

(13)

12 K rzysztof Gasidło, Katarzyna Mazur, Szymon Opania, Alina Pancewicz

z innymi dokumentami gminnymi, partycypacji społecznej w procesie ich opracowywa

nia itd. Wprawdzie najbardziej interesująca byłaby konfrontacja projektów zawartych w programach z ich realizacją co pozwoliłoby ocenić praktyczną wartość tego narzędzia urbanistyki operacyjnej, ale na to musimy poczekać jeszcze kilka lat.

2. Przykłady programów rewitalizacji obszarów miejskich 2.1. Metryka miasta - Czeladź

Czeladź powstała w średniowieczu, na szlaku handlowym Kraków-Bytom. Bezpo

średnio graniczy z Będzinem, Katowicami, Sosnowcem i Siemianowicami Śląskimi.

Obecnie przez miasto przebiegają dwie drogi krajowe o dużym natężeniu ruchu:

- droga krajowa nr 86 (dawniej droga nr 1) relacji Katowice-Warszawa,

- droga krajowa nr 94 (obecnie droga nr 4) relacji Kraków-Wrocław, stąd można mówić o pewnej historycznej ciągłości funkcji miasta.

Miasto zajmuje powierzchnię 16,57 km2, a zamieszkane jest przez 35 039 osób (stan z 2003 r.). Gęstość zaludnienia wynosi około 2114 osób/km2. Struktura użytkowania gruntów odbiega znacznie od typowej dla województwa. Na ogólną powierzchnię

1657 ha składają się:

- tereny zurbanizowane (w tym zielone): 322 ha, - tereny rolnicze: 718 ha,

-te re n y przemysłowe: 99 ha,

- tereny przeznaczone pod transport: 159 ha, -zbiorniki i cieki wodne: 5 ha,

- pozostałe: 354 ha.

Proporcjonalnie dużą powierzchnię miasta zajmujątereny zielone. W mieście ist

nieje i 1 parków, w tym 8 zabytkowych, z których 4 ujęte są w ewidencji zabytkowych założeń ogrodowych w Polsce (łącznie 25,23 ha) oraz 5 cmentarzy (4 zabytkowe).

2.2. Problemy w obszarach rewitalizowanych

Model przestrzenny Czeladzi kształtuje się w oparciu o zasadę układu satelitarnego, w którym centralną część stanowi zabytkowe Stare Miasto (związane z osadnictwem średniowiecznym), natomiast satelitami są osiedla mieszkaniowe doby przemysłowej (XVIII i XIX w. - Piaski) oraz XX-wieczne (Nowe Piaski, osiedle 35-lecia, osiedle Nowotki). Z takiego układu wynika znaczna różnorodność zarówno problemów, jak i obszarów wymagających rewitalizacji. Obszary te zostały pogrupowane w działy o komplementarnych problemach rewitalizucyjnych:

- Stare Miasto i centrum administracyjno-usługowe,

-te re n y mieszkaniowe i obszary dawnych osiedli i kolonii robotniczych, - tereny przemysłowe,

(14)

- tereny zieleni i tereny otwarte.

Analiza uwarunkowań obecnej sytuacji przestrzennej Starego Miasta oraz centrum administracyjnego pozwala zidentyfikować najważniejsze problemy przestrzenne:

- przeciążenie układu komunikacyjnego,

- dezintegracja historycznego układu urbanistycznego, - zminimalizowana aktywność społeczno-gospodarcza,

- pustostany (brak zainteresowania obiektami i lokalami) oraz niezabudowane działki,

-zaniedbane ulice, place, elewacje i zieleń,

- zużyta infrastruktura (materiały niskiej jakości, brak bieżących modernizacji), - brak odpowiedniej ekspozycji Starego Miasta,

- brak punktów widokowych na Stare Miasto,

- postępujące zużycie istniejącej sieci i nierównomierne wyposażenie w infrastruk

turę techniczną terenów przewidzianych do aktywizacji gospodarczej,

- postępujący spadek walorów użytkowych i estetycznych obiektów zabytkowych.

Natomiast w przypadku terenów mieszkaniowych i obszarów dawnych osiedli i kolonii robotniczych wśród najostrzej zarysowanych problemów wymienić można:

- zły stan techniczny zabudowy i infrastruktury,

- braki w zagospodarowaniu terenu (dotyczy to głównie wyposażenia w elementy małej architektury, takie jak ławki czy oświetlenie, a także w zieleń towarzyszącą przestrzeniom publicznym osiedli),

-nieuregulow ane stosunki własnościowe i nieuregulowaną formę zarządu, - niskąjakość architektury,

- wyizolowanie ze struktury miejskiej,

- niedopasowanie skali zabudowy do przylegającej tkanki miejskiej, - „dehumanizację” zabudowy i negatywne procesy społeczne,

-zw a rte , trwałe zainwestowanie o nieakceptowalnym obecnie standardzie, - nieproporcjonalnie duże skupisko mieszkańców.

Po 1989 r. wraz z rozpoczęciem procesu restrukturyzacji górnictwa, prowadzącym do likwidacji kopalni Saturn, na terenie miasta zaczęła następować degradacja terenów i obiektów przemysłowych (fot. 1). Obecnie postępujący stan kryzysowy tych obszarów przejawia się m.in.:

- złym stanem technicznym zabudowy i infrastruktury, - negatywnym oddziaływaniem na otoczenie,

- znacznym przekształceniem elementów środowiska przyrodniczego.

Spośród terenów zieleni i terenów otwartych najbardziej wymaga działań rewitalizacyjnych dolina rzeki Brynicy. Charakterystyczne dla niej objawy stanu kryzysowego to:

- z ł y stan jakości wód (zanieczyszczenie),

- niewystarczające powiązania funkcjonalne, przestrzenno-krajobrazowe i komu

nikacyjne rzeki z terenami miejskimi do niej przyległymi, - negatywne oddziaływanie na otoczenie,

(15)

F o t. 1. Przykłady degradacji przestrzennej niektórych obszarów m iasta w Czeladzi Źródło: Program rew italizacji obszaru m iejskiego Czeladzi, CDS, K raków 2004.

- brak wizualnego kontaktu z rzeką,

- brak połączeń przyrodniczych doliny Brynicy w granicach miasta w powiązaniu z terenami sąsiadującymi,

- brak zaplecza umożliwiającego dostęp do terenów zielonych (parkingi), - niewykorzystany potencjał rekreacyjno-wypoczynkowy terenów nadrzecznych, -zaniedbanie i dewastacja parków miejskich przylegających do rzeki.

2.3. Wyznaczenie granic obszarów rewitalizowanych

Podczas prac warsztatowych nad Programem Rewitalizacji Obszarów Miejskich Czeladzi oraz gruntownie przeprowadzonych konsultacji społecznych wyznaczono następujące obszary przeznaczone do rewitalizacji (rys. 1.): obszar 1: Stare miasto, obszar 2: Kolonia Saturn, obszar 3: Kolonia Piaski, obszar 4: tereny poprzemysłowe, obszar 5: dolina Brynicy, obszar 6: Nowe Miasto.

2.4. Działania rewitalizujące

Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich Czeladzi jest dokumentem, który określa kierunki działań planowanych przez władze miasta dla poprawienia jego stanu i wizerunku. Program ten ma znaczenie strategiczne i planistyczne, a podejmowane w jego trakcie działania dotyczą przemian przestrzennych, społecznych i gospodar

czych, których celem jest przywrócenie pewnych funkcji i stworzenie warunków dla przekształceń obszarów kryzysowych.

Głównymi działaniami rewitalizacyjnymi proponowanymi w Czeladzi w sferze przestrzennej jest przebudowa płyty Rynku i uliczek wokół płyty Rynku, a także modernizacja istniejących zasobów mieszkaniowych, dzięki której możliwe będzie podniesienie standardu życia ich mieszkańców, bez utraty wysokich wartości hi-

(16)

Rys. 1. O bszary rew italizow ane w strukturze m iasta w Czeladzi Źródło: ja k w fot. 1.

storycznych poszczególnych obiektów i całych układów urbanistycznych. Istotnym kierunkiem działań jest również zabezpieczenie i uporządkowanie terenów i obiektów poprzemysłowych, a w następnym etapie - uzbrojenie terenu i przygotowanie pod inwestycje oraz działalność gospodarczą. Wśród działań rewitalizacyjnych terenów zielonych i otwartych miasta Czeladzi wymienić należy rewitalizację rzeki Brynicy i zagospodarowanie jej doliny na cele rekreacyjno-sportowe.

W sferze gospodarczej natomiast do działań rewitalizacyjnych zaliczyć można opracowanie systemu zachęt dla inwestorów, dzięki którym mogłaby się zwiększyć aktywność ekonomiczna.

Program rewitalizacji będzie realizowany przez wiele lat, a jego kontynuacja w znacznej mierze zależy od świadomości mieszkańców i przyszłych władz miasta, dlatego też jednym z działań rewitalizacyjnych w sferze społecznej jest opracowanie programu edukacyjnego adresowanego do uczniów szkół podstawowych i gimnazjal

nych, a dotyczącego obszarów rewitalizacji.

2.5. Przykładowe zadania priorytetowe

Ze względu na swój historyczny charakter oraz lokalizację obszar Starego Miasta najwyraźniej tworzy ogólny wizerunek miasta Czeladzi, decyduje też o powodzeniu całości programu rewitalizacji. Najpilniej domaga się zmiany obraz zaniedbanej Sta-

(17)

Tabela 2. Przykładow e działania program u rew italizacji

Nazwa zadania

Termin realizacji/

etapy

Przewidywane nakłady

Wskaźnik rezultatu

Odpowiedzial

ność

Źródła finansowania Rewaloryzacja pierzei Rynku

Remont elewacji, dachów oraz infrastruktury i lokali w kamienicach okalających Rynek - działanie podjęte z właścicielami nieruchomości

2005-2012

Koszty ponoszone przez właści

cieli nierucho

mości;

ok, 6 000 000

17 budynków poddanych

renowacji

BM, WUiGN;

W RM

Koszty pono

szone przez właścicieli nieruchomości

Uzupełnienie (plomba) w pierzei zachodniej na cele użyteczności publicznej

ok. 2010 600 000

1 budynek - Kościelna 2

o pow. ok.

100 m2

BM, WUiGN Budżet Miasta

Przebudowa płyty Rynku i uliczek wokół płyty Rynku Wykonanie nowej nawierzch

ni uliczek i płyty Rynku wraz z realizacją obiektów małej architektury, obrys wież bramnych; oświetlenie (stylizowane) oraz iluminacja niektórych obiektów; dosto

sowanie istniejącej zieleni do przyszłego użytkowania

2005-2008

koszt przypisa

ny do projektu nr 1.1.

7 8 + 1 9 punk

tów oświetle

niowych;

powierzchnia wykonanej nawierzchni -o k . 15 tys. m2

Z1K, Wydział Urbanistyki i Gospodarki

Nierucho

mościami (WUiGN)

Środki ZIK EFRR- ZPORR:

Budżet Miasta

Monitoring Starego Miasta 2006-2008

200 000 realizacja łącznie z pro

jektem 1.1.

1 system monitoringu

Straż Miejska, Zakład Inżynierii Komunalnej

(ZIK)

Budżet Miasta EFRR- ZPORR

Źródło: Program rew italizacji obszaru m iejskiego Czeladzi, CDS, K raków 2004,

rówki, zaniedbanych i pustych przestrzeni miejskich oraz budynków, zlokalizowanych bezpośrednio przy drodze krajowej. Podejmowane działania rewitalizacyjne więc w pierwszej kolejności powinny wpłynąć na podniesienie jakości przestrzeni miej

skich oraz ożywienie (gospodarcze i społeczne) tej części miasta. Stąd też jako jedno z najważniejszych w ciągu najbliższych lat zadań wybrano:

1. modernizację przestrzeni placu Rynku poprzez:

- redukcję ruchu kołowego oraz przeniesienie ruchu autobusowego poza obszar Sta

rego Miasta, realizację przystanków (zatoczek) autobusowych przy ul. Kombatantów;

- remont płyty Rynku;

2. zintegrowanie obszaru z pozostałymi częściami miasta, tj.:

- remont istniejącej kładki nad DK 94;

- realizację ciągu pieszego w kierunku Nowego Miasta;

3. ożywienie obszaru poprzez:

- realizację parkingów strategicznych dla osób odwiedzających Stare Miasto;

- lokalizację nowej funkcji centrotwórczej (np. filii Urzędu Miejskiego) w Rynku.

(18)

Przykładowe działania zostały przedstawione w układzie tabelarycznym (tab. 2), gdzie podano termin realizacji, koszt inwestycji, wskaźnik efektu, odpowiedzialność oraz możliwe źródła finansowania.

2.6. Metryka miasta - Stalowa Wola

Miasto Stalowa Wola zajmuje obszar 8241 ha, w tym powierzchnia gruntów sko

munalizowanych wynosi 900 ha (grunty orne - 204 ha, działki budowlane - 375 ha, lasy - 95 ha, budynki - 137 ha, garaże - 63 ha). Ze względu na strukturę użytkowania na terenie całej gminy można wyróżnić następujące rodzaje gruntów:

- użytki rolne - 1456 ha;

- lasy i grunty leśne - 4980 ha;

- pozostałe grunty i nieużytki - 1802 ha (w tym np. parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej).

Liczba mieszkańców waha się wokół 69 tys. i zmalała w ciągu trzech lat o około 5 tys.

Ze względu na różnorodność obszarów rewitalizowanych, w Stalowej Woli wy

stępują różne problemy przestrzenne. Trzy typy obszarów implikowały trzy grupy problemów oraz głównych działań.

W granicach obszarów rynku Rozwadowskiego i parku Charzewickiego dominuje chaos i dezintegracja przestrzenna oraz niewłaściwe wykorzystanie istniejącego zago

spodarowania. W tych obszarach utrata funkcji centrotwórczych i źródeł finansowania doprowadziły do zaniedbania oraz pogorszenia stanu technicznego obiektów.

Natomiast osiedla mieszkaniowe: Fabryczne, Metalowców i Śródmieście charak

teryzują się chaosem w zagospodarowaniu przestrzeni między blokowych oraz uciąż-

Fot. 2. Przykłady objaw ów degradacji na przeznaczonych do rew italizacji osiedlach Stalow ej Woli Źródło: Lokalny Program rew italizacji dla osiedli: Fabryczne, Śródm ieście, M etalowców, obszaru tyn e k R ozw adow ski oraz p a rku C harzew ickiego m iasta Stalowa Wola, C D S, K raków 2005.

2 — P rzem iany..

(19)

liwościąkomunikacyjną. Charakterystyczne układy zabudowy COP w wyniku zmian utraciły swoją historyczną hierarchizację przestrzeni, co wraz z brakiem środków na ich urządzenie skutkuje degradacją otoczenia.

W przypadku Stalowej Woli obszary przeznaczone do rewitalizacji zostały wskazane na etapie sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze

strzennego gminy i pokrywają się z uchwalanymi kolejno dla dzielnic miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego.

2.9. Działania rewitalizujące

Zasada prowadzonej rewitalizacji opiera się na współdziałaniu zadań w trzech sferach: przestrzennej, społecznej i gospodarczej. W przypadku Stalowej Woli obszary wskazane do rewitalizacj i charakteryzowały się przede wszystkim dezintegracją prze

strzenną. Dodatkowo, w zależności od obszaru, dochodziły problemy nieuregulowania stosunków własnościowych, złego stanu technicznego elementów zagospodarowania oraz wyższe od średniej wskaźniki przestępczości. Ta specyfika oraz intencja władz miasta co do realizacji zadań z zakresu poprawy obsługi komunikacyjnej przy okazji modernizacji infrastruktury technicznej (wodociągi i kanalizacja) wskazały generalny kierunek dla przedsięwzięć rewitalizujących.

Po sesjach warsztatowych dominującymi zadaniami stały się koncepcje oraz pro

jekty urbanistyczno-architektoniczne wskazujące przyszły kierunek transformacji miasta.

2.10. Przykładowe zadania priorytetowe

Tabela 3. W ybrane zadania dla poszczególnych obszarów rew italizow anych Stalow ej Woli

Nazwa zadania

Termin realizacji /

etapy

Przewi

dywane nakłady w zł

Wskaźnik rezultatu Odpowiedzial

ność

Źródła finansowa

nia

1 2 3 4 5 6

SFERA PRZESTRZENNA Koncepcja architektoniczna

na zagospodarowanie placu Rynku (z programem):

- zachowanie „Plant" jako miejsca spacerowo-wypo- czynkowego;

- realizacja ratusza;

- regulacja komunikacji;

- „pasaż artystyczny”

2005 30 000

Materiały studialne do Planu Miejscowego:

- program funkcjo

nalno-przestrzenny;

- zasady zagospoda

rowania terenu;

- koncepcje architek

toniczne

Urząd Miasta Stalowa Wola

Budżet miasta

(20)

Tabela 3. c.d.

1 2 3 4 5 6

Koncepcja systemu ścieżek rowerowych dla całego miasta łączących elementy i strefy rekreacji i wypoczynku

2006 30 000

Ścieżki i miejsca par

kingowe dla rowerów w różnych punktach

miasta

Urząd Miasta Stalowa Wola,

ISPA

Budżet miasta

Remonty placów gospodar

czych (punkty gromadzenia odpadów komunalnych)

2006

2007-2013 70 000

20 pergol śmietnikowych

Urząd Miasta, wspólnoty mieszkaniowe,

zarządcy budynków

Budżet miasta, środki wspólnot

i zewn.

Opracowanie projektu organizacji ruchu osiedla Śródmieście

2006 30 000 Projekt systemu organizacji ruchu

Urząd Miasta

Stalowa Wola -

System monitoringu osiedla wg programu

„Bezpieczne osiedle”

2006 50 000 3 kamery UM,

Komenda Policji

Budżet miasta SFERA SPOŁECZNA

Opracowanie i wdrożenie programu aktywnego włączania mieszkańców w proces rewitalizacji osiedla (uzyskanie akceptacj i społecznej) oraz propagowa

nie wartości historycznych wśród mieszkańców;

promocja produktu lokalnego - zabudowa COP w mediach lokalnych i ponadlokalnych

od 2005 działanie

ciągłe

5 000 (rocznie)

Cykl audycji telewizyjnych

i radiowych;

artykuły w prasie lokalnej;

spotkania z mieszkańcami;

wydanie broszur informacyjnych

Urząd Marszałkowski,

UM, Telewizja Miejska, prasa miejsco

wa. wspólnoty mieszkaniowe, zarządcy budyn

ków, MZK

Budżet miasta, MZK, środki wspólnot

mieszk.

i zewn.

SFERA GOSPODARCZA Regulacja stosunków

własnościowych - przejęcie przez Urząd Miasta gruntów AWRSP

2005-2006 Bez nakładów

Księga wieczysta na Urząd Gminy

Urząd Miasta

Stalowa Wola -

Promocja działalności gospodarczej - lokalizacja tablic informacyjnych przy zjeździe z obwodnicy (informacja o parku i obiektach towarzyszących)

2007-2013 20 000 2 tablice informacyjne

Urząd Miasta Stalowa Wola

Budżet miasta

2.11. Metryka miasta - Kraków Zabłocie

Dzielnica Zabłocie to dawna wieś podmiejska położona na prawym brzegu Wisły, około 2 kilometrów na południowy wschód od centrum Krakowa. W drugiej połowie XIX w. otrzymała połączenie kolejowe, co zapoczątkowało intensywną industrializa

cję. W ciągu około 100 lat powstało tu wiele firm, w tym tak znane jak fabryka wódek

„Krakus”, fabryka kosmetyków „Miraculum” czy Fabryka Naczyń Emaliowanych, znana obecnie jako „fabryka Schindlera”, bo tu miały miejsce wydarzenia, o których

(21)

2 0 Krzysztof Gasidło, Katarzyna Mazur, Szymon Opania, Alina Pancewicz

f OS. NAS

■ćski&go

I f i

Korty tenisów# '

Mr>«s;a

Rys. 2. O bszary rew italizow ane w strukturze m iasta Stalow a Wola Źródło: ja k w fot. 2.

(22)

opowiada znany film Stevena Spielberga „Lista Schindlera”. Na obszarze dzielnicy obserwuje się objawy degradacji przestrzeni, będące następstwem niekorzystnych zjawisk ekonomicznych i społecznych. Upadek większości znajdujących się tu zakła

dów produkcyjnych, chaos przestrzenny, nieustalony stan własności gruntów, zły stan infrastruktury technicznej, dezintegracja i marginalizacja społeczeństwa lokalnego po

wodują że niemożliwe jest dalsze samodzielne funkcjonowanie dzielnicy w strukturze miasta. Chociaż obszar ten posiada dobre połączenia komunikacyjne z lewobrzeżnym Krakowem oraz korzystne położenie na brzegu rzeki z widokiem na Stare Miasto, to niekorzystne nagromadzenie problemów oraz ich wzajemna zależność sprawiają że potrzebna jest zewnętrzna interwencja dla wytworzenia nowych relacji pomiędzy dzielnicąa całym miastem oraz obszarami samej dzielnicy.

Opracowując założenia programu, zespół autorski Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach wyznaczył jego główny cel określony jako „zrów

noważony rozwój obszaru i przywrócenie mu zdolności do samodzielnego funkcjono

wania w strukturze miasta”. Oznacza to przyjęcie takich kierunków rewitalizacji, aby wytworzyć wewnętrzne siły zdolne do podtrzymywania istotnych funkcji dzielnicy i równoważenia jej relacji z miastem. Przyjęto też następujący zbiór zasad realizacji programu:

- integrować cele,

- programować w sposób ciągły i elastyczny, - koordynować działania,

- koncentrować środki,

- wzmacniać silne strony i eliminować słabości, - posuwać się od strony zewnętrznej do wnętrza, - uruchamiać wewnętrzne siły,

- bilansować nakłady i efekty.

Zwłaszcza trzy ostatnie zasady wskazują że rewitalizowana dzielnica nie może być tylko „reanimowana” lub „odnowiona”, ale powinna sama „zaskoczyć” i rozpocząć zmiany własnymi siłami. Dlatego wśród propozycji działań i projektów pojawiają się takie, które skierowane są nie tylko na wspomaganie słabych partnerów, ale i na wzmoc

nienie tych, którzy będą mogli stać się lokomotywami przekształcania obszaru. Proces rewitalizacji powinien być w największym możliwym stopniu finansowany w sposób przynoszący szybki zwrot bezpośredni lub pośredni wcześniej włożonych środków, stąd też np. projekt budowy luksusowych apartamentowców nad brzegiem Wisły, których sprzedaż pozwoli sfinansować niedochodowe działania. Zasada koordynacji działań oznacza natomiast, że zarówno poszczególne działania i projekty w ramach programu będą pozostawać w odpowiedniej do siebie relacji, jak i cały program będzie skoordy

nowany z innymi dokumentami gminnymi. Dlatego też przyjęto, że obszar programu rewitalizacji będzie pokrywał się z obszarem miejscowego planu zagospodarowania

(23)

przestrzennego. Specjalną uwagę skierowano na rozmieszczenie działań ze względu na przyjętą zasadę „od zewnątrz do środka”. Przyjęto, że realizacja projektów rewita

lizacyjnych na obrzeżach obszaru uruchomi procesy odnowy rozprzestrzeniające się w głąb. Dlatego powinny to być projekty o największej potencjalnej sile oddziaływania realizowane w pierwszej kolejności. Zasada koncentracji środków prowadzi natomiast do ograniczenia liczby działań i projektów.

Granice obszaru rewitalizowanego dzielnicy pokrywają się z wyznaczonymi gra

nicami opracowywanego planu zagospodarowania przestrzennego dzielnicy.

2.14. Priorytetowe działania rewitalizujące

W założeniach wymieniono tylko dziewięć działań - po trzy w sferze społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. Spośród wielu projektów składających się na działania tylko jeden otrzymał status „projektu flagowego”. Jest to projekt pod nazwą „Aleja Lipowa”, pod którą kryje się nowy program i wizerunek wewnętrznego ciągu ko

munikacyjnego, spajającego obszar dzielnicy przez połączenie jej zróżnicowanych obszarów: zwartej zabudowy mieszkalnej, przemysłowej oraz mieszkałno-usługowej.

Wzdłuż alei Lipowej oraz w jej pobliżu usytuowane będą ważne dla życia społecznego oraz gospodarczego tereny i obiekty. Przebieg alei będzie zgodny ze starym traktem łączącym Podgórze z Płaszowem. Jej początek wyznacza plac Bohaterów Getta, który jest również węzłem komunikacyjnym, następnie aleja przechodzi obok przystanku kolejowego Kraków Zabłocie, dalej znajduje się Fabryka Schindlera oraz skrzyżowa

nie z ulicą prowadzącą do Krakowskiej Szkoły Wyższej poprzez obszar przemysło- wo-usługowy. Po przejściu pod torami kolejowymi aleja prowadzi wzdłuż terenów sportowo-rekreacyjnych Klubu Sportowego Podgórze i rehabilitowanej oraz nowej zabudowy mieszkaniowej do nowego, dużego centrum handlowo-usługowego przy ul.

Powstańców Wielkopolskich. Zgodnie z nazwąaleja Lipowa jest planowanajako ulica z szerokimi chodnikami, ścieżkami rowerowymi, obsadzona lipami i zaprojektowana z uwzględnieniem zasad kompozycji urbanistycznej.

3. Metoda opracowania

Zespół projektowy Centrum Doradztwa Strategicznego z Krakowa, w skład którego wchodzili autorzy, wypracował metodykę opracowywania programu składającą się z kilku etapów.

Etap I. Inwentaryzacja i diagnoza dokumentów. Celem tej części opracowania jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie: jakie wnioski dla działań rewitalizacyjnych wynikają z już opracowanych dokumentów dotyczących rozwoju przestrzennego, społecznego i gospodarczego obszaru rewitalizowanego? Dotyczy to materiałów tak

(24)

Przekształcenia miast w świetle programów rewitalizacji obszarów miejskich 2 3

G r z e g ó r z k i

KS

f^rfOŃDC

a/fżąiSóffzeckiM

Omrttoa

iydCWSki

No~y i,*$» *1

|zf^'ier4

!?*sr..

:: OgrO dk! ; c s> d i i a ( i owe

^ sits p«<et>iłt

vinow

Rys. 3. G ranice obszaru rew italizow anej dzielnicy Zabłocie w strukturze m iasta K rakow a Źródło: Założenia program u rew italizacji dzielnicy Zabłocie w K rakow ie, IETU , K atow ice 2004.

na poziomie lokalnym, jak i ponadlokalnym - w pierwszym rzędzie tych, które mają status obowiązującej uchwały samorządu lokalnego, powiatowego lub wojewódzkiego.

Przykładowo są to: strategia rozwoju województwa, plan zagospodarowania prze

strzennego województwa, studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego gminy, program rozwoju lokalnego. Ponadto w pewnym zakresie analizie poddaje się wnioski z dokumentów, które nie mająformy uchwały rady gminy bądź utraciły waż

ność, np. studia konserwatorskie, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, które utraciły ważność, oferta lokalizacyjna dla działalności inwestycyjnej, policyjne analizy przestępczości, materiały statystyczne. Na poziomie regionalnym analizuje się dokumenty, zwracając szczególną uwagę na odpowiedniość celów rewitalizacji z priorytetami, celami i kierunkami działań strategii rozwoju województwa oraz zgodność celów rewitalizacji z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego województwa i sposobami jego realizacji.

Etap II. Analiza aktualnej sytuacji przestrzenno-społeczno-gospodarczej miasta.

Celem diagnozy stanu jest określenie zasobów miasta w aspektach przestrzennym, społecznym i gospodarczym. W tej części opracowania pokazuje się, w jakich miej

scach występuje stan kryzysowy wymagający interwencji rewitalizacyjnej i czym się

(25)

on objawia. Powinno to prowadzić do wytworzenia opisu objawów stanu kryzysowego, określenia jego przyczyn oraz wskazania granic obszarów rewitalizacji, na których występują takie objawy krytycznego stanu przestrzeni miejskiej, jak: wysoka stopa bezrobocia, wysoki poziom ubóstwa, wysoki poziom przestępczości, niski poziom wykształcenia mieszkańców, złe warunki mieszkaniowe, zużycie techniczne obiek

tów, wyjałowienie gleby, niespełnianie współczesnych standardów jakościowych (np.

nadmierne zanieczyszczenie, dezintegracja struktury urbanistycznej, niedostateczny rozwój infrastruktury technicznej i społecznej itp.).

Etap III. Sesje warsztatowe. 1 sesja warsztatowa organizowana jest z udziałem re

prezentantów samorządu, organizacji pozarządowych oraz mieszkańców. Uczestnicy proponująna podstawie wspólnej dyskusji definicję kluczowych problemów w sferze zagospodarowania przestrzennego, gospodarki oraz w sferze społecznej na obszarach rewitalizowanych, a następnie wyznaczają kierunki i główne cele programu.

II sesja warsztatowa, w której udział biorą urzędnicy oraz radni, skupia się na uści

śleniu granic obszarów rewitalizacji oraz wygenerowaniu rozwiązań problemów zde

finiowanych podczas I sesji warsztatowej w postaci konkretnych działań/projektów.

Etap IV. Plany działań - zadania i projekty inwestycyjne oraz plan finansowy pro

gramu rewitalizacji obszaru miejskiego. Opracowanie systemu wdrażania i monitoringu programu. Ten etap polega na ścisłym formułowaniu zadań i projektów, wyznaczeniu czasu i kolejności ich realizacji (priorytetyzacja zadań do realizacji), podanie oczeki

wanych wskaźników osiągnięć, sposobu i źródeł finansowania zadań itd. Wskazuje się tu także metody wdrażania programu oraz system jego monitorowania i oceny, a ponadto sposoby inicjowania współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarządowymi. W ramach tego etapu opracowana jest także koncepcja realizacjipublic relations programu.

4. Podsumowanie

Trzy opracowane i opisane wyżej programy są zbyt małą próbą aby mogły służyć do wyciągania mocno podbudowanych wniosków. Jednak zdobyte przy ich opraco

wywaniu doświadczenia wywołują szereg refleksji, uwag i pytań, które mogą być pomocne w dalszym praktycznym opracowywaniu i wdrażaniu takich dokumentów.

Poniżej przedstawiono niektóre spostrzeżenia dotyczące wybranych aspektów opra

cowywania programów.

4.1. Wyznaczanie działań (zadań)

Zadania rewitalizacyjne wskazywane są przez różne podmioty. Przede wszystkim są to propozycje samorządu lokalnego wyrażane przez odpowiednich pracowników urzędu miejskiego. Drugi podmiot to eksperci opracowujący program lub zapraszani jako konsultanci. Ich propozycje opierają się głównie na wynikach badań z dziedziny planowania przestrzennego, socjologii, ekonomii, prawa, historii architektury i kon

(26)

serwacji zabytków itd. Metodologia badań odpowiada charakterystyce poszczególnych nauk i posługuje się m.in. statystyką, wywiadami, analizą kartograficzną, wizją lokalną itd. Trzeci podmiot to mieszkańcy rewitalizowanych obszarów, którzy mogą zgłaszać swoje propozycje bezpośrednio lub poprzez swoich przedstawicieli (radnych) albo organizacje pozarządowe. Dla umożliwienia bezpośredniego zgłaszania bądź wypraco

wywania propozycji zadań organizuje się sesje warsztatowe z udziałem mieszkańców i przedstawicieli organizacji społecznych.

Jednym z istotnych spostrzeżeń jest to, że samorządy traktują programy rewitali

zacji obszarów miejskich przede wszystkim jako narzędzie do pozyskiwania funduszy publicznych na realizację istotnych zadań gminnych. Czasem prowadzi to do pospiesz

nego albo przypadkowego formułowania celów i zadań przez urzędników. Najbardziej zainteresowany podmiot i beneficjent programu, czyli mieszkańcy obszarów rewitali

zowanych — powinni mieć największy wpływ na wyznaczanie celów i zadań. Jednak nie można się spodziewać, że ich formułowanie może nastąpić w trakcie spotkań i warsztatów. Te są raczej okazją do sondowania opinii mieszkańców oraz upowszech

niania propozycji urzędników i ekspertów.

4.2. Typy obszarów

Obszary wskazane do rewitalizacji są bardzo zróżnicowane. Są to zarówno ugory poprzemysłowe (Czeladź, Kraków), jak i dzielnice mieszkalne (Czeladź, Stalowa Wola, Kraków), tereny otwarte, nadrzeczne (Czeladź, Kraków) czy też parki (Stalowa Wola). Łączące je tereny komunikacji mogą być źródłem objawów kryzysowych (jak w Czeladzi i Stalowej Woli) albo istotnym, potencjalnym czynnikiem rewitalizującym (jak w Krakowie Zabłocili, gdzie stanowią kręgosłup „projektu flagowego”).

Chociaż wymagania ZPORR co do delimitacji obszarów są dosyć precyzyjne, to lokalne uwarunkowania spraw iają że to, co w jednej miejscowości jest uważane za obszar wymagający rewitalizacji, w innej nie znalazłoby się w programie. W efekcie dystrybucja środków na rewitalizację w skali kraju lub regionu niekoniecznie musi być proporcjonalna do objawów kryzysowych. Wywołuje to pytanie o standaryzację pomiaru objawów degradacji.

Inne spostrzeżenie odnosi się do forsowania przez samorząd takiej delimitacji, aby w granicach obszaru znalazły się miejsca, na których planuje się jakieś pilne zadania gminne. Prowadzić to może do włączenia do programu obszarów, które w istocie tego nie w ym agają a jednym z rezultatów takiego postępowania może być brak efektu synergii na wybranych obszarach.

4.3. Kategorie projektów

Działania rewitalizacyjne w procesie opracowywania dzielone są na zadania. Kate

gorie tych projektów podzielić można na grupy z zakresów: infrastruktury technicznej i komunikacyjnej, ochrony środowiska i zabytków, poprawy funkcjonalności i estetyki

(27)

oraz kreowania nowych miejsc zamieszkania i pracy. Ze względu na zatwierdzone w NPR przedziały czasowe, zadania dzielono na etapy realizacji w latach: 2005-2006 i 2007-2013.

Wydaje się, że kategorie projektów z zakresu modernizacji infrastruktury tech

nicznej oraz poprawy estetyki miasta przypisać można samorządom lokalnym. Są to pola działań, które w medialny sposób bilansują działalność władz samorządowych.

Poprawa funkcjonalności miasta lub kreowania nowych miejsc pracy zdecydowanie wychodzą poza ramy realności. Jednocześnie dla obszaru zgłaszano często ponad kilka

dziesiąt zadań w trzech sferach (Czeladź, Stalowa Wola), chcąc uwzględnić wszystkie planowane inwestycje. Powoduje to utracenie generalnej wizji rewitalizacji obszaru, a także przyszłe rozproszenie środków. Stąd też dla określenia kierunków rewitaliza

cji wprowadzono pojęcie zadań priorytetowych. To doświadczenie doprowadziło do sprecyzowania „tylko” dziewięciu zadań dla Krakowa Zabłocia.

4.4. Relacje projektów

Zasada generowania zadań w trzech sferach: przestrzennej, społecznej i gospodar

czej zapewnia wzmocnienie oddziaływania programu. Działania, chociaż stanowić m ogą niezależne zadania, w procesie rewitalizacji obszarów miejskich wzajemnie się uzupełniają i wspierają. Istnieje teoretyczna możliwość wzajemnej sprzeczności pomiędzy zadaniami, jednak na szczegółowych polach, nie mających wpływu na przebieg rewitalizacji.

Zdecydowanie najłatwiej określić zadania z zakresu sfery przestrzennej. Ich bez

pośrednia relacja z pojęciem rewitalizacji ukierunkowuje większość proponowanych zadań. Na tym tle zadanie ze sfery gospodarczej, a szczególnie społecznej, nie tak prosto dają się ująć. Zgłaszane są w czasie sesji warsztatowych przez organizacje pozarządowe, jednakże istnieje trudność ich opisania choćby ze względu na trudne do określenia wskaźniki wymiernego rezultatu.

4.5. Odniesienia do innych dokumentów

M etoda opracowywania programów rewitalizacji zakłada spójność pomiędzy wskazanymi zadaniami a dokumentami dotyczącymi rozwoju przestrzennego na szczeblu lokalnym bądź też ponadlokalnym. Dokumentami ponadlokalnymi są m.in.

strategie wojewódzkie (ochrony zabytków, rozwoju turystyki, gospodarki odpadami itp.). Zapisy w nich zawarte niejednokrotnie stanowią podstawę przy redagowaniu zadań rewitalizacyjnych.

Te relacje projektów ze strategicznymi dokumentami na szczeblu lokalnym, tj.

studiami uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (suikzp) gminy oraz miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego (mpzp), na podstawie ukazanych przykładów podzielić można na dwie grupy. Przede wszystkim w per

(28)

spektywie czasowej dotyczy to momentu, w którym obszary rewitalizowane zostały wskazane. I tak dla Stalowej Woli i Krakowa obszary zostały wyznaczone wcześniej w mpzp, natomiast w Czeladzi przed sporządzeniem planu. Wydaje się, że wcześniej

sze wskazywanie obszarów przeznaczonych do rewitalizacji, przed przystąpieniem do sporządzania mpzp, jest bardziej właściwe. Relatywizuje postępowanie na poziomie suikzp z planowaniem miejscowym. Jednak podejście władz samorządowych do progra

mów rewitalizacji, jako narzędzia pozyskiwania funduszy na zadania priorytetowe dla gminy/dzielnicy i jego szerokie z założenia działanie, wskazują na właściwe podejście obejmujące programem obszar opracowywanego i uchwalonego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Podejście to powoduje m.in. wymieszanie różnego typu obszarów w określonych granicach rewitalizacji (Kraków Zabłocie) lub ograniczenie opracowywanego planu miejscowego do obszaru wskazanego do rewitalizacji (Stalowa Wola).

(29)

(30)

Marek GACHOW SKI

Politechnika Śląska w Gliwicach

REWITALIZACJA OBSZARÓW ŚRÓDMIEJSKICH I CENTRALNYCH W MIEŚCIE JAKO DZIAŁANIE KONIECZNE DLA PRZECIWDZIAŁANIA ROZPADOWI

STRUKTURY MIEJSKIEJ

Zjawiska rozpadu struktury miast polskich są w ostatnich latach powszechnie dostrzegane, choć to postrzeganie często jest wybiórcze i nie zawsze uporządkowane.

Na szczęście nie są one absolutnie powszechne, jednak brak działań zapobiegawczych może doprowadzić do sytuacji, w której będzie to zjawisko powszechne o nieodwracal

nych konsekwencjach. Konieczne jest podjęcie przemyśleń zmierzających do określenia najistotniejszych z nich. Próbą tego jest niniejsze opracowanie.

Destrukcja i rozpad struktury

Proces destrukcji dotyczy zarówno podsystemu społecznego, jak i podsystemu urbanistycznego miasta. Ma to daleko idące negatywne konsekwencje dla warunków rozwoju m iast1. W aspekcie urbanistycznym objawia się naruszeniem tradycyjnej struktury urbanistycznej miasta rozwijającej swoje zróżnicowanie pomiędzy centrum miasta i jego granicami, której najważniejszą cechą jest ciągłość. Współistnieje to z procesem niszczenia tradycyjnych elementów decydujących o istnieniu miasta, centrum miasta i jego granic.

Gdy nie ma wymienionych powyżej wyznaczników (biegunów) miejskości w ob

szarach zainwestowanych, istnienie urbanistycznej struktury miejskiej jest jednocześ

nie i nieuzasadnione, i niemożliwe. Istotny składnik tej struktury, stale utrzymujący jeszcze pewien standard, jakim są tereny mieszkaniowe, zostaje pozbawiony kontekstu urbanistycznego i w konsekwencji także ulega destrukcji. W ten sposób bardzo ważny,

1 Por. A. Wallis, M iasto i przestrzeń. W arszawa 1977, s. 116.

(31)

3 0 Marek Gachowski

drogi I ulice

miejskie tereny centralne m iejskie tereny usługowe m iejskie tereny mieszkaniowe m iejskie tereny zielone i rekreacyjne tereny produkcyjne

tereny przemysłowe

podmiejskie tereny zielone i rekreacyjne podmiejskie tereny mieszkaniowe podmiejskie tereny usługowe wody otwarte

Rys. I. M iasto tradycyjne: praw idłow a struktura urbanistyczna pom iędzy centrum a granicą Źródło: opracow anie własne.

być może najważniejszy, element dorobku cywilizacji europejskiej - miasto - ulega zaprzepaszczeniu2. Ludzie m ają jeszcze gdzie mieszkać, natomiast społeczność - z pewnością nie.

Najbardziej spektakularnym objawem tych niedobrych przemian jest proces przej

mowania pod zabudowę coraz to nowych obszarów dotychczas niezainwestowanych, znajdujących się na dotychczasowych obrzeżach miast, a więc poza miejską strukturą urbanistyczną.

„Kleks” urbanistyczny

Proces poszerzania obszaru zurbanizowanego, przy jednoczesnym wydłużaniu się linii granicznej miasta i spadku intensywności zagospodarowania terenów oraz pojawiania się „obszarów nieciągłości” struktury miejskiej wewnątrz granic miasta prowadzi do powstania „kleksa urbanistycznego”3. Charakterystycznymi miarami urbanistycznymi tego zjawiska będą:

1. w fazie wstępnej:

2 Por. Cz. Bielecki. G ra w m iasto, W arszawa 1996, s. 10-46; W. O strow ski, W prowadzenie do historii budow y miast. Ludzie i środow isko, W arszawa 1996, s. 35-59.

3 Termin ten w ydaje się być najbardziej odpow iednim polskim tłum aczeniem określenia pow szechnie używ anego w literaturze anglojęzycznej, por. np.: A. Duany, E. Plater-Zyberek, J. Speck, Suburbian Nation:

The Rise o f Sp ra w i a n d the D ecline o f the Am erican Dream, N ew York 2000.

(32)

Rewitalizacja obszarów śródmiejskich i centralnych w mieście jako działanie konieczne... 31

drogi I ulice

m iejskie tereny centralne m iejskie tereny usługowe m iejskie tereny m ieszkaniowe m iejskie tereny zielone i rekreacyjne tereny produkcyjne

tereny przemysłowe

podmiejskie tereny zielone i rekreacyjne podmiejskie tereny mieszkaniowe podmiejskie tereny usługowe wody otwarte

Rys. 2. Początek destrukcji struktury miejskiej: pierw sze inw estycje poza granicam i Źródło: opracow anie własne.

--- -drogi i ulice

■ ■ m iejskie tereny centralne SM 3 miejskie tereny usługowe K a m iejskie tereny m ieszkaniowe K 5 3 m iejskie tereny zielone i rekreacyjne t:X iA tereny produkcyjne

tereny przemysłowe

M a podmiejskie tereny zielone i rekreacyjne [l uI podmiejskie tereny mieszkaniowe i H j podmiejskie tereny usługowe X'//ź\ wody otwarte

Rys. 3. Postępy destrukcji struktury m iejskiej: kolejne inw estycje poza granicam i m iasta, pierw sze ubytki w strukturze w ew nątrz tradycyjnych granic

Źródło: opracow anie własne.

(33)

3 2 Marek Gachowski

— drogi i ulice

H i m iejskie tereny centralne m iejskie tereny usługowe gggj m iejskie tereny mieszkaniowe K 5 3 m iejskie tereny zielone i rekreacyjne S575] tereny produkcyjne

tereny przemysłowe

f M podmiejskie tereny zielone i rekreacyjne C C a podmiejskie tereny mieszkaniowe B U podmiejskie tereny usługowe E% "l wody otwarte

Rys. 4. Z aaw ansow ana destrukcja struktury miejskiej: kolejne inw estycje poza granicam i miasta, poważne ubytki w strukturze w ew nątrz tradycyjnycli granic

--- drogi 1 ulice

U H m iejskie tereny centralne

«l— m iejskie tereny usługowe miejskie tereny mieszkaniowe g S ą m iejskie tereny zielone i rekreacyjne

tereny produkcyjne [7 7 1 tereny przemysłowe

i ® podmiejskie tereny zielone i rekreacyjne E O podmiejskie tereny mieszkaniowe E M podmiejskie tereny usługowe E 2 3 wody otwarte

Rys. 5. N ieodw racalne stadium destrukcji struktury m iejskiej: pow ażne ubytki w strukturze w ew nątrz tradycyjnych granic, zanik obszarów centralnych

(34)

Rewitalizacja obszarów śródmiejskich i centralnych w mieście jako działanie konieczne... 33

- spadek intensywności zagospodarowania obszarów w mieście,

-w ydłużenie się średnich dystansów pomiędzy terenami zamieszkania, pracy, usług i wypoczynku w obszarze miejskim;

2. w fazie rozwiniętej:

- spadek intensywności wyposażenia w usługi, szczególnie w obszarach centralnych i śródmiejskich,

- spadek liczby ludności, a w konsekwencji spadek obszarów zainwestowanych, spadek odsetka terenów zainwestowanych atrakcyjnie w granicach miasta, przy jed

noczesnym wzroście ilości terenów wtórnie zdeurbanizowanych.

Trudno wyobrazić sobie proces bardziej szkodliwy dla tkanki urbanistycznej, de

gradacji ulegająbowiem zazwyczaj najbardziej wartościowe struktury centralne lub też wypadająze struktury obszary o funkcjach już niepotrzebnych, ale bardzo korzystnie zlokalizowane w obszarze miejskim, zazwyczaj są to tereny poprzemysłowe.

Oczywiście w praktyce zdarzenia opisane powyżej nie występują w czystej postaci i w całym obszarze miasta, a szczególnie - z jednakową intensywnością Procesom de

strukcji tkanki miejskiej towarzyszą procesy reurbanizacj i, jednak te negatywne dominują dlatego obserwowane są zjawiska kryzysowe. Skutki tego zjawiska są bardzo niedobre, zarówno ze względów gospodarczych (wzrost kosztów rzeczywistych i społecznych utrzymania obszarów zurbanizowanych), jak i społecznych (społeczeństwa bezdomne, bez kultury, nie stanowiące społeczności). Zjawisko to nie jest typowo europejskie, podobne procesy są obserwowane także w Stanach Zjednoczonych oraz w dużych miastach Azji i Ameryki Południowej, aczkolwiek w tym ostatnim rejonie ocena tego zjawiska nie może być tak jednoznaczna ze względu na odmienności kulturowe.

Generalnie wynik oceny sytuacji w poszczególnych miastach będzie zależny od proporcji pomiędzy tymi zjawiskami. Jeżeli zjawiska negatywne dom inują regres systemu miejskiego staje się ewidentny4.

Miasto jako środowisko cywilizacyjne

Konieczność podejmowania działań mających na celu przeciwdziałanie opisanym powyżej tendencjom jest poza wszelką dyskusją. Cywilizacja europejska na tym etapie rozwoju, w jakim w tej chwili żyjemy, jest cywilizacją opartą na miastach i kulturze miejskiej, niezależnie od tego, że podlegają one stałym modyfikacjom i przemianom wynikającym z rozwoju i postępu. Sytuacja w Polsce nie jest inna, jednak zaniedbania w zakresie tworzenia dobrych struktur miejskich są większe, a procesy naprawcze są zdecydowanie utrudnione, dodatkowo - przez problemy związane z wchodzeniem w powiązania z gospodarką Unii Europejskiej w okresie globalizacji3.

Na problemy natury gospodarczej i ekonomicznej nakładają się ponadto kłopoty związane ze stanem świadomości społecznej. Przede wszystkim chodzi tu o kwestie

4 Por. A. Wallis, op. cit., s. 88-98.

5 Por. E. W nuk-Lipiński, Św iat m iędzyepoki, K raków 2004, s. 33—57.

3 — P rzem iany..