Przemoc i uznanie dla dyktatorów

Orwell krytykował wszystkich „czcicieli przemocy i skutecznego okrucieństwa”. Brutalizacja polityki, okrucieństwo wojny sprawiło, że między faszyzmem i sady-zmem stawiano znak równości. Lecz, jak zauważał Orwell, zawsze robili to ci, którzy nie uważali, by było coś złego w czczeniu Stalina. W oczach przedstawicieli tej

gru-160 Bartosz Dąbrowski

py, według Orwella, maksyma „cel uświęca środki” często przybiera formę „środki uświęcają się same, jeśli są odpowiednio podłe”. Taki pogląd, według pisarza, jest charakterystyczny dla osób sympatyzujących z totalitaryzmami; osób, którym impo-nuje totalitarny sposób sprawowania władzy, kult jednostki, siła wodza. Może to też mieć związek ze zjawiskiem, które Orwell opisywał w innych esejach: chodzi o re-zygnację z wiary i poszukiwanie jej substytutu. Niestety, takie poszukiwania w wielu przypadkach mogły się kończyć w sposób powyższy – przemieniały się w fascynację dyktaturą (Taylor, 2007). Zdaniem Orwella zjawisko to jest również ściśle związane z zanikaniem ogólnie przyjętych zasad, takich jak: „a) dobro pozostaje dobrem, a zło pozostaje złem, niezależnie od tego, kto wygrywa; oraz b) należy mieć szacunek do słabszych” i dotyczyło to również literatury popularnej (Orwell, 2014).

Dla Orwella treść książki Chase’a jest fantazją „właściwą epoce totalitaryzmu”. Jak pisze Orwell:

Świat Chase’a to, by ująć rzecz przenośnie, chemicznie czysta wersja współcze-snej sceny politycznej, gdzie takie rzeczy jak masowe bombardowania ludności cywilnej, branie zakładników, stosowanie tortur w celu wydobycia zeznań, tajne więzienia, egzekucje bez sądu, bicie gumowymi pałkami, topienie przeciwni-ków w sadzawkach, łapownictwo, quislingizm, uchodzą za normalne i moral-nie neutralne […] Przeciętny człowiek moral-nie interesuje się bezpośrednio polityką, a sięgając po lekturę, pragnie, by współczesne światowe walki i zmagania przy-brały w niej formę prostych opowieści o konkretnych postaciach. Mogą go zain-teresować Slim i Fenner, lecz już nie GPU i gestapo. Ludzie darzą uwielbieniem przemoc w takiej formie, w jakiej mogą ją zrozumieć (Orwell, 2014, s. 299).

Krytyczny stosunek Orwella przypomina późniejsze pesymistyczne podejście czę-ści badaczy do treczę-ści zawartych w mass mediach. Wedle ich stanowiska obcowanie z takimi treściami przyzwyczaja odbiorcę do takich bodźców i prowadzi do zobo-jętnienia na przemoc czy też przyzwyczajenia się do niej jako czegoś normalnego. Dodatkowo, zmniejsza ono wrażliwość na „podobne sytuacje w rzeczywistości, uczy widza tolerancji wobec przemocy i gwałtu (teoria odczulania i uniewrażliwiania)”. Co więcej, według reprezentantów tego podejścia, prezentowanie przemocy w mediach masowych „sprzyja modelowaniu przez widza aspołecznych zachowań, a dokonuje się to na drodze psychologicznego mechanizmu identyfikacji (teoria modelowania społecznego)” (Filipiak, 2003, s. 157).

Orwell wskazywał, że według autora „przyrodzonymi cechami ludzkiej natury są krańcowe zepsucie, sprzedajność i egoizm”. Detektyw chce wyłącznie nagrody pie-niężnej, a uczucia takie jak na przykład przyjaźń czy przywiązanie, ale „nawet zwykła uprzejmość są w niej nieobecne”. Według Orwella – „jedynym motywem powieści jest fascynacja przemocą”; rywalizacja o dominację poprzez przemoc i zwycięstwo nad słabszym (Orwell, 2014, s. 289–290).

W podobny sposób o jednym z dwóch największych kieszonkowych bestsellerach na amerykańskim rynku – do 1954 r. – pisał Malcolm Cowley. Chodzi o książkę Mic-keya Spillane’a o wymownym tytule The Big Kill. W tym przypadku również mówimy o literaturze kryminalnej. Głównym bohaterem jest oczywiście detektyw, który jest za-razem ludowym bohaterem i „maniakiem lubującym się w zdzieraniu odzieży z kobiet i strzelaniu im w brzuch”. Co więcej, „jedynymi uczuciami innych postaci Spillane’a są żądza, chciwość, strach lub nienawiść” (Cowley, 1969).

Ideologia a kultura masowa. Rozważania George’a Orwella 161

Nie bez powodu przywołuję słowa amerykańskiego autora; brutalizacji – zdaniem Orwella – jest po części winna amerykanizacja, ponieważ w Stanach Zjednoczonych zbrodnia jest bardziej akceptowalna, zarówno w przypadku dzieł kultury5 (bardzo po-pularne były tam magazyny typu „Yank Mags”), jak i realnego życia. Zresztą powieść detektywistyczna, o której pisze Orwell jest napisana amerykańską odmianą języka angielskiego, mimo że autor jest Brytyjczykiem.

Zarzut Orwella zdają się potwierdzać słowa Cowleya, który zauważał, że powieści kryminalne pomagają w udowadnianiu, że „niebezpieczne […] impulsy istnieją wśród naszej [amerykańskiej] starannie wypracowanej i wewnętrznie spokojnej kultury”. Cowley wskazuje również, że w latach poprzedzających pisanie książki słyszał o ro-snącej liczbie gwałtów i coraz większej liczbie przestępstw dokonywanych siłą oraz malejącej liczbie „staromodnych włamań”. Autor nie przesądza jednak, że wspomnia-ne statystyki są bezpośrednio związawspomnia-ne z popularnością powieści o Mike’u Hammerze (Cowley, 1969, s. 159).

9. Zakończenie

Orwell, analizując teksty, zwracał uwagę na skutek społeczny powszechnego od-bioru przytaczanych utworów, na to w jaki sposób autorzy próbują wpływać oraz jak kształtują postawy i poglądy ludzi z konkretnych grup społecznych. Będąc wnikli-wym odbiorcą, wychwytuje szczegóły, skupiał się na fragmentach, wydawałoby się nieistotnych, jednak wiele mówiących o elementach ideologicznych opisywanych dzieł. Dla pisarza dzieła kultury popularnej pełnią istotną rolę w kształtowaniu, ale też wyrażaniu postaw ideologicznych społeczeństwa. Co istotne, Orwell nie kryty-kował kultury popularnej z pozycji, którą przyjął na przykład Jose Ortega y Gasset. Przeciwnie, potrafił docenić jej rolę i wytwory, jak w przypadku pocztówek autor-stwa McGilla. Traktował ją jako odrębne zjawisko, a nie gorszą wersję kultury wy-sokiej. Pisarz, komentując wytwory kultury, krytykował możliwość wykorzystania ich przez władzę (Tygodniki…). Obiektem krytyki były też uproszczenia, ale nie zawarte w samym tekście, a w oczekiwaniach czytelników powieści kryminalnych, którzy odnajdują w nich odzwierciedlenie współczesnych im konfliktów politycz-nych, a nawet zbrojnych.

Można zatem powiedzieć, że Orwell dzielił stanowisko zarówno z sympatykami, jak i krytykami kultury popularnej. W przypadku pocztówek podkreślał on ich „de-mokratyczny charakter”: szeroką dostępność i uwzględnienie faktycznych gustów najliczniejszej grupy społeczeństwa. Dzielił jednak krytyczne podejście z badaczami uważającymi ją za środek manipulacji (zob. Filipiak, 2003).

5 Możliwe, że Fiske łączyłby tę sytuację z konfliktem społecznym. Jego zdaniem przemoc ma popularny charakter, ponieważ jest połączona metaforycznie z „konfliktem klasowym lub społecz-nym”. Fiske łączy dużą popularność – i zdecydowanie większą niż w innych krajach częstotliwość emisji – brutalnych programów w amerykańskiej telewizji z ogromnymi różnicami społecznymi panującymi w społeczeństwie Stanów Zjednoczonych. Winą popularności przemocy obarcza Fiske system społeczny, a nie „nikczemność obywateli”. Dostrzega on winę nie w „moralności jednostki”, ale w społeczeństwie. Dlatego też zakłada, że „działaniom zmierzającym do wyplenienia przemocy z […] ekranów będą przewodzić moralizatorzy z klasy średniej” (Fiske, 2010, s. 139).

162 Bartosz Dąbrowski

Dostrzegał też zmiany treści dzieł kultury popularnej w zależności od sytuacji po-litycznej. W trakcie wojny przesuwają się nieco akcenty nawet w przypadku koloro-wych pocztówek. Nikt wtedy nie kpi z patriotyzmu, choć wojna często przedstawiana jest w sposób żartobliwy, na przykład poprzez przedstawianie żołnierzy podglądają-cych przebierającą się kobietę, która zapomniała zgasić światła. Z kolei postępująca brutalizacja w polityce ma swoje odzwierciedlenie w oczekiwaniach odbiorców opo-wiadań i powieści detektywistycznych oraz sensacyjnych, którzy chcą odzwierciedle-nia konfliktów w zrozumiały dla nich sposób. Zdaniem Christophera Hitchensa nie byłoby przesadą nazwanie Orwella pionierem studiów kulturowych, choć sam pisarz nie nazywał tego w ten sposób (Hitchens, 2002, s. 58).

Orwell, analizując teksty, skupiał się w dużej mierze na ideologiczności dzieł kul-tury, często na tym jak przy pomocy perswazji wpajane są czytelnikom treści ide-ologiczne; w przypadku tygodników jest to sposób myślenia sprzyjający władzom. Pocztówki z kolei są odbiciem ideologii popularnej wśród tzw. common people. Na-tomiast powieści detektywistyczne są odzwierciedleniem brutalizacji polityki wyni-kającej z realizującej swe zamierzenia ideologii totalitarnej. Jak się okazuje, kultura popularna jest znakomitym nośnikiem ideologii – nawet jeśli treści zawarte w dziełach nie odwołują się do niej bezpośrednio.

Literatura

Barańczak S. (2017), Czytelnik ubezwłasnowolniony, w: Odbiorca ubezwłasnowolniony, Wrocław. Barańczak S. (2017), W kręgu powieści: nadludzie w niebieskich mundurach, w: Odbiorca

ubezwła-snowolniony, Wrocław.

Bounds Ph. (2016), Orwell & Marxism, London. Cowley M. (1969), O sytuacji w literaturze, Warszawa.

Drabik L., Kubiak-Sokół A., Sobol E., Wiśniakowska L. (2017), Słownik języka polskiego, Warsza-wa.

Filipiak M. (2003), Socjologia kultury, Lublin. Fiske J. (2010), Zrozumieć kulturę popularną, Kraków. Heywood A. (2008), Ideologie polityczne, Warszawa. Hitchens Ch. (2002), Why Orwell matters, New York.

Macdonald D. (2002), Teoria kultury masowej, w: Cz. Miłosz (red.), Kultura masowa, Kraków. Mannheim K. (2008), Ideologia i utopia, Warszawa.

Marx L. (2004), Pastoralizm w Ameryce, w: A. Preis-Smith (red.), Kultura, tekst, ideologia, Kraków. Newsinger J. (2010), Orwell’s Politics, New York.

Orwell G. (2005), Droga na molo w Wigan, Warszawa. Orwell G. (1985), Eseje, London.

Orwell G. (1971), Notes on the Way, w: S. Orwell, I. Angus (red.), The Collected Essays, Journalism

and Letters of George Orwell, vol. 2, London.

Orwell G. (2014), Raffles i Panna Blandish, w: Gandhi w brzuchu wieloryba, Warszawa. Orwell G. (2002), Sztuka Donalda McGilla, w: Anglicy i inne eseje, Warszawa.

Orwell G. (1971), The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, vol. 4, London. Orwell G. (1975), The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, vol. 1, London. Orwell G. (2002), Tygodniki dla chłopców, w: Anglicy i inne eseje, Warszawa.

Ideologia a kultura masowa. Rozważania George’a Orwella 163

Sławiński J. (red.) (1976), Słownik terminów literackich, Wrocław.

Śpiewak P. (2018), Doświadczenie jest ważniejsze niż teoria. George Orwell – intelektualista, który

nie wszystkim się podobał, w: P. Kulas, P. Śpiewak (red.), Od inteligencji do postinteligencji,

Warszawa.

Śpiewak P. (1991), Socjalizm George’a Orwella, w: Ideologie i obywatele, Warszawa. Taylor D.J. (2007), Orwell. 1903–1950, Warszawa.

Ideology and mass culture. George Orwell’s reflections

Abstract: This article is about George Orwell’s reflections on works of mass culture and their

ideo-logical content. The writer analyzes, among other things, boys’ weeklies, colorful postcards and

changes in detective novels over the years. I try to show which elements Orwell points out and what social effects they have. In the case of boys’ weeklies, I focus on why this type of magazine is so im-portant for shaping opinions and conveying ideological content. I refer to the mechanisms described by Stanisław Barańczak. I also refer to the way in which myths are reproduced in the stories. In the case of postcards by Donald McGill, I focus on how Orwell interprets their content. Postcards, in a sense, reflect the way of thinking of large social groups and, unlike magazines, are not the products of monopolies, which has a significant impact on their ideological content. In the next subchapter, I focus on the changes that have taken place in detective novels over the years. I refer to the increas-ing brutality of political life and the popularity of the cult of force and violence. I also refer to the conclusions of other authors studying mass culture of the 20th century.