Wyniki badania

W blisko 100% zbadanych historii młodzi ludzie są wulgarni, agresywni lub kła-mią. Dodatkowo, w przypadku „Szkoły” w 42% historii uczniowie mieli negatywny stosunek do nauczycieli, a w 33% do rodziców. To istotne wartości, ponieważ rodzice i nauczyciele odpowiadają za procesy socjalizacji. Postaci były agresywne w 100%

Paradokument jako potencjalne narzędzie narzucania ideologii lub zmiany postaw... 129

zbadanych historii w przypadku „19+”, zaś w 70% w „Szkole”. Agresja pełni szereg funkcji: obronną, identyfikacyjną oraz ludyczną (zdarza się, że młodzi ludzie uciekają się do agresji i ataków na innych, ponieważ uważają to za zabawne). Agresja bywa kluczem do przynależności do elitarnych grup społecznych, ponieważ warunkiem przyjęcia jest podporządkowanie sobie słabszych fizycznie uczniów.

Badanie wykazało, że w 23 na 24 (96%) przypadki młodzież szkolna kierowała się przede wszystkim własną korzyścią. Począwszy od zdobycia środków finansowych na wymarzony telefon, osiągnięcia szacunku w szkole, poderwania upragnionej part-nerki/partnera, aż po zdobycie promocji do następnej klasy w wyniku pozbycia się nauczycielki. Badania „19+” przyniosły jeszcze bardziej jednoznaczne wyniki, gdyż młodzi dorośli w każdym z odcinków (100% próby) ujawniali, że kierują się przede wszystkim egoistycznie rozumianą korzyścią. Młodzież ewidentnie uznawała egocen-tryzm lub konsumpcjonizm za swą nadrzędną wartość.

W każdym z badanych seriali występowały kłamstwa. Tak „Szkoła”, jak i „19+” we wszystkich zbadanych jednostkach pomiaru (odcinek) portretowały choć jednego ze swoich bohaterów (zwykle więcej) jako osobę, która posługuje się kłamstwem. Cele kłamstw były różne: od materii obyczajowych (dziewczyna kłamała, że została porwana przez UFO, by zwrócić na siebie uwagę chłopaka), do potencjalnie łamią-cych prawo (chłopak kłamał, by usunąć ze szkoły nauczycielkę).

Młodzież i młodzi dorośli są przedstawiani negatywnie. Często są agresywni, kłamią, kierują się głównie własną korzyścią lub zemstą. Młodzież i młodzi dorośli w paradokumentach są przedstawiani w sposób budujący ich negatywny obraz. Oglą-dający analizowane seriale widz może wyrobić sobie dość daleko idącą negatywną opinię o młodych ludziach. To z jednej strony może aktywizować ideologie broniące młodzież przed demoralizacją16, z drugiej zaś, warto dostrzec, że otwarte podejście do ciała, seksualności i egocentryzm mogą budować samoświadomość młodych ludzi.

Młodzież w 23 na 24 przypadki (96%) kieruje się autorytetami negatywnymi, mło-dzi dorośli zaś – we wszystkich zbadanych historiach (100% próby). Najczęściej za autorytet uznaje się swoich znajomych. Nauczyciel był autorytetem tylko w trzech zbadanych przypadkach. Wśród młodych dorosłych najczęściej uznawanym autoryte-tem byli rówieśnicy, głównie grupa znajomych. Rodzice byli autorytetami wyłącznie w kilku przypadkach, szczególnie gdy młodzi dorośli z nimi mieszkali. Internet nie był głównym źródłem informacji młodzieży – odwoływano się do niego rzadziej niż w co drugiej historii.

6. Zakończenie

W świetle uzyskanych wyników obraz grup społecznych w analizowanych parado-kumentach jest negatywny. Trudno znaleźć w tych kwestiach większe pozytywy, które mogłyby rzucić trochę więcej korzystnego światła na uczniów. Badania wykazały, że nie w każdym odcinku „Szkoły” dało się jednoznacznie określić stosunek młodego człowieka do nauczyciela, ponieważ nie brali oni udziału w akcji. To tym bardziej 16 Na przykład utożsamiane z katolicyzmem postulujące ochronę młodych ludzi przed negatyw-nym oddziaływaniem technologii bądź innych ideologii – nierzadko kosmopolitycznych.

130 Maciej Świstoń

udowadnia tezę, że choć młodzież szkolna uczęszcza do szkoły, to jednak sam aspekt edukacyjny schodzi na dalszy plan. Zaplecze naukowe szkoły, oferując wsparcie, stara się osiągnąć satysfakcjonujące wszystkie strony porozumienie oraz umożliwić młodym ludziom wyciągnięcie wniosków. W odcinku, w którym dziewczyna została zgwałcona przez własnego chłopaka – nauczycielka wielokrotnie podkreśla, że każdy stosunek bez wyraźnej zgody obojga partnerów jest gwałtem.

Istotne jest zwrócenie uwagi na fakt, że serial paradokumentalny „Szkoła” ma po-tencjał do stanowienia pewnego rodzaju źródła inspiracji dla młodzieży. Zachowa-nia bohaterów badanego paradokumentu, ich pomysły i sposoby na radzenie sobie z problemami mogą stanowić atrakcyjne elementy do naśladowania w realnym życiu. Można podkreślać, że przekazem takiego programu jest potępienie przejawów łama-nia norm. Wraz z lekcją dotyczącą przestrzegałama-nia obowiązującego porządku młody człowiek może też nauczyć się, jak oszukiwać na sprawdzianie, jak wzniecić bunt przeciwko nauczycielce, dokonać aborcji czy zdobyć pieniądze za wszelką cenę. Ry-zyko jest tym wyższe, gdy taki odbiorca ma ułatwioną identyfikację z serialowymi bo-haterami – ponieważ są oni jego rówieśnikami. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że konstrukcja paradokumentów nadaje fikcjonalnym przygodom dokumentalny sposób prezentacji – co może wprowadzać niektórych odbiorców w błąd. Odwołując się do opracowanej przez George’a Gerbnera teorii kultywacji, warto podjąć próbę przeprowadzenia szczegółowych badań tematyki, ze względu na – między innymi – długofalowość kontaktu z takimi programami i fakt, że „efekt kultywacji” jest więk-szy w wypadku osób czy środowisk, które oglądają jeden typ treści lub treści prezen-towane w różnych programach oglądanych przez widzów prezentują wspólny system wartości i przekonań” (Pokorna-Ignatowicz, 2004, s. 60–61). Owa teoria zakłada, że częste oglądanie telewizji powoduje, że ludzie uważają świat prezentowany w niej za rzeczywisty. Świat przedstawiany w mediach, a szczególnie w ich przekazie rozryw-kowym – którego ważnym elementem, biorąc pod uwagę wskaźniki oglądalności, są paradokumenty – jest uproszczony, stereotypowy, schematyczny i prezentujący war-tości i przekonania odpowiednie dla widowni masowej. Telewizja kształtuje widzom świadomość – potwierdza ich wiarę, że oglądają „fakty” i „prawdę obiektywną”, pod-powiada „słuszne”, czyli szeroko akceptowane wzory podejmowania decyzji, „zdo-minowała nasz porządek symboliczny i prezentowany przez nią obraz rzeczywistości zastąpił bezpośrednie doświadczenie (McQuail, 2008, s. 486).

Z innej zaś strony, odwołanie się do teorii kulturowej legitymizuje łączenie tema-tyki utworów kultury popularnej z ideologią. Dorota Piontek zauważa, że „orientacja kulturowa bada role, jakie odgrywa kultura masowa tworzona przez media w proce-sie integrowania społeczeństwa i podporządkowywania mu zachowań dewiacyjnych czy opozycyjnych. Zajmuje się również studiami semiologicznymi, w których pro-dukty kulturowe, praktyki społeczne i instytucje traktowane są jako rodzaj „tekstu” odczytywanego w szerokim kontekście kulturowym. Media masowe odbijają i tworzą znaczenia przenoszone do świadomości odbiorców, którzy mogą interpretować je nie-jednakowo” (2011, s. 61). Obrazy utrwalane w utworach kultury popularnej – więc również w paradokumentach – pomagają budować wspólnotę społecznych doświad-czeń, zwiększając szansę na preferowane odczytanie znaczeń nawet w szerokich krę-gach społecznych (Piontek, 2011, s. 64). Paradokumenty wpisują się w ramy produktu uniwersalnego, kierowanego do szerokich grup społecznych, u których mogą tworzyć

Paradokument jako potencjalne narzędzie narzucania ideologii lub zmiany postaw... 131

tak alternatywne do rzeczywistych sposoby postrzegania świata, oddziałujące na ide-ologię (Piontek, 2011, s. 64).

Literatura

Adamczyk K., Wysota M. (2014), Functioning of young adults in a changing world, Kraków. Aannusiewicz O., Piontek D. (2013),

Polityka popularna: celebrytyzacja polityki, politainment, ta-bloidyzacja, „e-Politykon”, nr 4.

Bogunia-Borowska M. (2012), Fenomen telewizji. Interpretacje socjologiczne i kulturowe, Kraków. Bronder A. (2017),

Rzeczywistość od rzeczy. Serial paradokumentalny w świetle genologii lingwi-stycznej, Katowice.

Ciereszko M. (2016), Quasi seriale? Miłość na bogato na tle gatunków telewizyjnych, w: D. Bru-szewska-Przytuła, A. Naruszewicz-Duchlińska (red.),

Seriale w kontekście kulturowym: ga-tunki – motywy – mutacje, Olsztyn.

Godzic W. (2013), Kuba i inni. Twarze i maski popkultury, Warszawa. Godzic W. (2004), Telewizja i jej gatunki po „Wielkim Bracie”, Kraków.

Hight C. (2010), Television mockumentary. Reflexivity, satire and a call to play, Manchester. Honderich T. (1995), The Oxford Companion to Philosophy, Oxford.

Krzpiet M. (2005), Fenomen ekshibicjonizmu w telewizji, Kraków.

Kurdupski M., (2016), 880 tys. widzów serialu „Szkoła”. 27,6 mln zł z reklam, wirtualnemedia. pl, http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/880-tys-widzow-serialu-szkola-5-27-6-mln-zl-z-reklam, dostęp: 24.03.2019.

McQuail D. (2008), Teoria komunikowania masowego, Warszawa.

Pokorna-Ignatowicz K. (2004), O prorodzinnej misji TVP uwag kilka, czyli telenowele a kapitał

społeczny, Kraków.

Swoboda A., wywiad z Krystyną Lasoń, portal gazeta.pl, http://weekend.gazeta.pl/weeken-d/1,152121,19716538,krystyna-lason-widzowie-paradokumentow-sa-nabierani-nasza.html, dostęp: 14.09.2017.

Steinberg L. D. (2011), Lifespan development: infancy through adulthood, Belmont. Taylor L., Willis A. (2007), Medioznawstwo. Teksty, instytucje, odbiorcy, Kraków.

Piontek D. (2011),

Komunikowanie polityczne i kultura popularna. Tabloidyzacja informacji o po-lityce, Poznań.

Uszyński J. (2008), Genologia telewizyjna, w: Z. Bauer, E. Chudziński (red.), Dziennikarstwo i świat

mediów. Nowa edycja, Kraków.

Pseudo-documentary as a potential means to impose ideology or change attitudes – a study of the image of adolescents and young adults presented

in the TV series “Szkoła” and “19+”

Abstract: The objective of this chapter is to address the image of the adolescents and young adults

depicted in the series Szkoła (School) and 19+. The chapter focuses directly on one of the new hy-brid television genres – pseudo-documentary, describing its specificity and the unique depictions of adolescents and young adults so as to show the potential of modern-day pseudo-documentaries for imposing ideology.

Keywords: pseudo-documentary, adolescents, young adults, depiction, framing, mass media,