Przyczyny samotności

Aby lepiej zrozumieć samotność, należy przyjrzeć się jej przyczynom.

Większość autorów upatruje je z jednej strony w obiektywnych czynnikach zewnętrznych, z drugiej zaś – w subiektywnym świecie wewnętrznym osoby.

Zofia Dołęga, wyodrębniając typy poczucia samotności, posłużyła się następującymi kategoriami formalnymi: czasem trwania, przyczynami oraz możliwością kontroli zjawiska. Na tej podstawie wyodrębniła dwa rodzaje: samotność epizodyczną mającą charakter stanu psychicznego oraz samotność chroniczną/

84 charakterologiczną – stanowiącą cechę psychologicznej (Dołęga, 2003, s. 54). Opis obydwu typów z uwzględnieniem trzech aspektów przedstawia poniższa tabela.

Tabela 3. Dwa typy poczucia samotności

KATEGORIE FORMALNE jednoznacznie rozstrzygnąć, czy samotność jest stanem psychicznym, czy cechą, a więc może ona być wywołana zarówno przyczynami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi (Dołęga, 2003).

Z kolei Iwona Niewiadomska w swych analizach wykazała wpływ cech osobowości na dwa wymiary osamotnienia: poczucie braku bliskości i poczucie wyobcowania (wyodrębnionych w Skali UCLA, która została wykorzystana do badań własnych opisanych w dalszej części rozprawy). „Poczucie braku bliskości łączy się głównie z trudnościami w kontaktach interpersonalnych oraz z lękiem przed zaangażowaniem się w relacje z innymi. Na poczucie wyobcowania miały wpływ trzy rodzaje cech osobowościowych: a) cechy związane z obniżoną samokontrolą, impulsywnością, konfliktowością oraz zaangażowaniem w realizowanie własnych celów; b) cechy wynikające z niskiego zaufania do siebie i do innych osób, z ostrożności w kontaktach oraz nadmiernej kontroli zachowania; c) cechy związane z nastawieniem na realizację i osiąganie zamierzonych celów oraz z zaniedbywaniem kontaktów z innymi ludźmi” (Niewiadomska, 1997, s. 187-188). Jednak zasadniczo większość literatury przedmiotu wyodrębnia zarówno przyczyny zewnętrzne, jak i wewnętrzne samotności. Wśród tych pierwszych można wymienić: śmierć bliskiej osoby, rozpad małżeństwa, brak lub ograniczenie relacji interpersonalnych, wyjazd za granicę, starość. Po stronie przyczyn wewnętrznych leżą: niska samoocena, brak

85 pewności siebie, introwertywność, pesymizm, brak zaufania do innych, lęk przed zmianami i podejmowaniem ryzyka (Bukowska, 2008).

Elżebieta Dubas idzie dalej w swoich rozważaniach nad przyczynami samotności i wyróżnia kilka ich kategorii:

1. Przyczyny zewnętrzne – cywilizacyjne – błyskawiczny rozwój techniki, postępujące globalizacja, urbanizacja i uprzemysłowienie, konsumpcyjny styl życia, przewaga postawy „mieć” nad „być”, nastawienie na sukces, ciągła konkurencja, marginalizacja wartości i Boga w życiu człowieka – wszystko to przyczynia się do poczucia zagubienia i osamotnienia człowieka we współczesnym świecie.

2. Przyczyny zewnętrzne – środowiskowe – koncentrują się na najbliższym otoczeniu człowieka od momentu jego narodzin aż do śmierci. Ważna jest tu postawa matki wobec dziecka, relacje między rodzicami i innymi członkami rodziny, zaspokajanie poczucia bliskości, miłości i bezpieczeństwa. Istotną rolę odgrywają również relacje rówieśnicze, stosunki w pracy i sąsiedztwie. Samotność następuje wtedy, gdy zabraknie czasu na budowanie tych relacji lub gdy zabraknie w nich więzi emocjonalnych i wspólnotowych.

3. Przyczyny wewnętrzne – osobowościowe – opisują szczególną wrażliwość jednostki na zewnętrzne, niekorzystne dla niej wpływy.

Składają się na nie takie cechy osobowości jak: pesymizm, apatyczność, bierność, sceptycyzm, cynizm, egoizm, silna koncentracja na samym sobie. Utrudniają budowanie właściwych relacji pomiędzy osobą i jej światem zewnętrznym, uniemożliwiają również tworzenie wewnętrznego świata, do którego można się schronić, w sytuacji, gdy otaczająca rzeczywistość nie spełnia oczekiwań jednostki.

4. Przyczyna ontologiczna – człowiek w swej istocie pełen jest przeciwieństw, dychotomii, paradoksów egzystencjalnych, niezaspokojony w swych dążeniach i marzeniach, pełen wewnętrznych rozdarć i rozdźwięków. Z tego wynika, że już ze względu na swoją istotę jest skazany na samotność. Jest ona immanentną cechą jego ludzkiej egzystencji. Nie da się jej „wyrwać” z ludzkiego istnienia, można jedynie

86 starać się przekraczać „złą” samotność, wydobywając z niej pozytywne aspekty, ukierunkowane na rozwój osoby (Dubas, 2000, s. 116-118).

Gdy prześledzimy etapy rozwoju samotności, wyróżnione w literaturze przedmiotu, dochodzimy do wniosku, że na ich ewolucję mają wpływ różne czynniki (Lake, 1993; Wolf, 1995). Przyczyną etapu pierwszego są czynniki zewnętrzne.

Zazwyczaj trwa krótko, zaistniałe przyczyny odcinają osobę od kontaktów z innymi i tym samym pozbawiają ją tak zwanych zachowań wzajemnych, które dostarczają jednostce informacji, że jest ona lubiana, że innym na niej zależy. Tymi przyczynami mogą być przeprowadzka, zmiana pracy, pobyt w szpitalu, rozwód. Uczucie samotności, które ogarnia jednostkę w takich życiowych sytuacjach, ma pozytywny aspekt – jest reakcją na zmianę zachodzącą w jej życiu i motywuje ją do działania.

Przejście w fazę drugą łączy się z pewnymi czynnikami wewnętrznymi. Główną cechą tego etapu jest utrata zaufania do siebie i do innych. Osoba zatraca zdolność kontaktowania się z innymi ludźmi poprzez komunikację pozawerbalną, np. uśmiech.

Stopniowo zmienia się jej sposób wyrażania i zachowania, co w konsekwencji przyczynia się do braku jej atrakcyjności i zaniku kontaktów towarzyskich. Faza trzecia jest nazywana samotnością chroniczną. Na tym etapie człowiek zatraca wszelkie predyspozycje do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów interpersonalnych, co utwierdza go w przekonaniu, że jest nieważny i nieinteresujący. Ten rodzaj samotności uniemożliwia jednostce rozwój, powstaje wskutek dysonansu pomiędzy tym, kim człowiek jest, a tym, kim chciałby być. Naukowy przekonują, że przejście na etapy drugi i trzeci samotności zależne jest tylko od posiadanych cech osobowości i nie ma związku z okolicznościami zewnętrznymi. „Samotność to przede wszystkim stan ducha, który wywołany został przez negatywne i destrukcyjne zapatrywania” (Wolf, 1995, s. 23).

Niektórzy naukowcy wśród przyczyn samotności bardziej podkreślają czynniki związane ze światem wewnętrznym osoby – jej charakterem, cechami osobowości, nastawieniem do życia, inni są skłonni większą rolę przypisywać elementom zewnętrznym – otoczeniu, rodzinie, kulturze, przemianom gospodarczym i społecznym.

Niezależnie od tego, należy stwierdzić, że obydwa rodzaje przyczyn mają istotny wpływ na powstanie, intensywność oraz sposoby radzenia sobie z samotnością i to, czy w danym przypadku przeważają czynniki zewnętrzne, czy wewnętrzne, należy

87 rozpatrywać z uwzględnieniem niepowtarzalności i indywidualności danej osoby oraz sytuacji, w której się znalazła.