Typologie samotności

Mając na uwadze fakt, że samotność jest pojęciem nieostrym, wielowymiarowym i trudnym do zdefiniowania, nie dziwi mnogość podziałów i modeli systemowych, które można spotkać w literaturze przedmiotu. Jednym z najczęściej spotykanych jest dychotomiczne rozróżnienie samotności na fizyczną i psychiczną.

Najogólniej rzecz ujmując – samotność fizyczna to obiektywny stan niewystarczającej liczby lub braku osób w otoczeniu jednostki, rodzaj cielesnego oddalenia od innych.

Samotność psychiczna wiąże się z niezadowoleniem z istniejących relacji interpersonalnych, wynika z braku porozumienia, bliskości, satysfakcjonujących więzi międzyludzkich, niemożności nawiązania relacji emocjonalnych oraz intelektualnych i jest powodem bolesnych doświadczeń oraz rodzi negatywne emocje, jest znaczeniowo zbliżona do poczucia osamotnienia (Rembowski, 1992; Gadacz, 1995; Dubas, 2006;

80 Latawiec, 2006; Romanowska-Łakomy, 2006; Olearczyk, 2007). Przyczyny, wzajemne powiązania oraz skutki wywoływane przez obydwa, przedstawione powyżej, rodzaje samotności są odzwierciedlone na poniższym rysunku.

Jedna z najstarszych typologii, której autorem jest R. Weiss wyróżnia również dwa rodzaje samotności: emocjonalną oraz społeczną. Pierwsza wynika z braku bliskiej, intymnej relacji z inną osobą. Druga jest efektem braku sieci społecznych powiązań

Rysunek 10. Samotność – interpretacja znaczenia pojęcia (Dubas, 2006, s. 337)

81 (DiTommaso, Spinner, 1997; por. Pawłowska, Jundził, 2000; Bukowska, 2008).

Podstawą typologii Weissa jest przekonanie, że różne typy oddziaływań społecznych napotykają odmienne interpersonalne potrzeby lub „prowizje społeczne”. Weiss wyróżnia sześć „prowizji” (stosunków społecznych):

1. Przywiązanie – daje poczucie bezpieczeństwa;

2. Integracja społeczna – działanie wspólnych spraw, zainteresowań;

3. Sposobność do opieki – poczucie odpowiedzialności za dobre samopoczucie innych;

4. Poczucie wartości – docenianie umiejętności danej osoby przez innych;

5. Wiarygodne przymierze – liczenie na pomoc grupy w różnych trudnych sytuacjach;

6. Kierownictwo zapewnione przez integrowanie z osobą godną szacunku i autorytatywną (Rembowski, 1992, s. 29-30).

Wielu naukowców uważa, że wyróżnienie tylko dwóch rodzajów samotności – fizycznej i psychicznej czy też emocjonalnej i społecznej – nie wyczerpuje całego zjawiska, stąd propozycje kolejnych podziałów. Najczęściej wyróżnianym trzecim rodzajem samotności jest jej odmiana duchowa (Kobierzycki, 2006; Latawiec, 2006).

Romanowska-Łakomy uważa, że ten rodzaj samotności jest najmniej rozpoznawalny przez osobę ją przeżywającą, gdyż ma ona satysfakcjonujące relacje interpersonalne z bliskimi na poziomie biologicznym i psychicznym, a jednak przeżywa rodzaj wewnętrznej samotności, ma poczucie braku czegoś, co stanowi sens życia, przeżywa pustkę egzystencjalną, brak więzi duchowej (Romanowska-Łakomy, 2006). Ujmowanie w ten sposób samotności duchowej jest bliskie znaczeniowo do samotności moralnej, która łączy się z brakiem orientacji sensu życia oraz kryzysem wartości (por. Gadacz, 1996). „Brak sensu własnego życia, nieumiejętność precyzowania dalekosiężnych zadań wiążą się z kryzysem wartości. Wpędza on jednostkę w stan moralnej samotności. Dzieje się tak wówczas, gdy ideały, wartości i wzory zachowań są jej obce, tzn. wewnętrznie ich nie aprobuje” (Gajda, 2006, s. 182). Ten rodzaj samotności Zofia Dołęga nazywa samotnością egzystencjalną (Dołęga, 2003, s. 23; por. Janukowicz, 1996, s. 246).

Oprócz wymienionych powyżej postaci samotności napotkać można również rozróżnienie na odmianę metafizyczną, ontologiczną. Pierwsza z nich rodzi się w człowieku ze świadomości własnego przemijania i może być źródłem lęku oraz

82 rozpaczy. Druga jest wpisana w życie osoby ze względu na niepowtarzalność jej istnienia. Rodzi się z faktu, że przeżycia ludzkie są jedyne w swoim rodzaju i nikt nie może nam towarzyszyć w ich doświadczaniu – nikt nie może za mnie przeżyć mojej miłości, mojego bólu, mojego poczucia winy. Samotność umierania łączy w sobie zarówno odmianę fizyczną, jak i ontologiczną (Gadacz, 2002; Król, 2006). Śmierć jest, zdaniem Gadacza, idealnym stanem osamotnienia. Równocześnie wydaje się być obietnica ostatecznego przezwyciężenia samotności (Gadacz, 2002, s. 107).

Odmienny od wyżej wymienionych jest podział samotności zaproponowany przez Elżbietę Dubas. Wyróżnia ona rodzaje osamotnienia w zależności od sytuacji, w której one występują. W ten sposób podaje trzydzieści osiem typowych zadań życiowych człowieka, w których może on czuć się osamotniony. Ze względu na temat niniejszej rozprawy – psychospołeczne funkcjonowanie osób o wysokich osiągnięciach szkolnych – interesujące są cztery wyróżnione przez E. Dubas sytuacje rodzące poczucie osamotnienia.

1. Osamotnienie wobec sukcesu – doświadczenie różnego rodzaju powodzenia jest sytuacją trudną. Mimo że wiąże się ono z szeregiem pozytywnych emocji, takich jak radość, zadowolenie z siebie, poczucie satysfakcji i spełnienia, może również prowadzić do osamotnienia, w sytuacji, gdy osoba nie potrafi dzielić się swoimi osiągnięciami z otaczającymi ją ludźmi i tym samym wzbudza w nich uczucie zazdrości.

2. Osamotnienie twórców – proces twórczy wymaga odosobnienia i często wzbudza w innych niezrozumienie i zazdrość. Swoim dziełem autor przekracza obecną sytuację, a co za tym często idzie naraża się na wyobcowanie.

3. Osamotnienie indywidualisty – osoby, która jest inna, niepowtarzalna, łamie swoim zachowaniem normy i zwyczaje, nie pasuje do otaczającego ją środowiska, jest oryginalna i niekonwencjonalna.

Jednostka taka płaci często wysoką cenę za bycie nonkonformistą – staje się samotna, chociaż nie zawsze ta rzeczywistość rodzi w niej poczucie osamotnienia.

4. Osamotnienie w młodości – w okresie życia, w którym osoba kształtująca swoją tożsamość podejmuje wiele nowych zadań i ról mających stać się podwalinami dorosłego życia. Przebieg tych procesów

83 może być bardzo kryzysowy i wzmagać w młodym człowieku wewnętrzny niepokój i osamotnienie (Dubas, 2000, s. 121-122).

Wymienione powyżej postacie samotności, łącząc się w całość, dają nam zjawisko nazywane przez Dębińską samotnością całkowitą. „Samotność całkowita, w krystalicznej postaci, odczuwana jako brak akceptacji przez kogokolwiek, poczucie zupełnej bezużyteczności, wrażenie, że świat jest pustynią, a istnienie na nim wynikiem straszliwej pomyłki i kary. To szamotanie się w mrocznym labiryncie, z którego nie ma wyjścia, to rozpaczliwe wołanie o pomoc bez cienia nadziei na odzew, to poczucie zawieszenia w próżni” (Dębińska, 1988, s. 64). Elżbieta Dubas podkreśla w samotności całkowitej również zerwanie relacji człowieka z Bogiem – w przypadku osób o uświadomionych wartościach transcendentalnych (Dubas, 2000). Taka sytuacja występuje bardzo rzadko, ponieważ zakłada całkowitą izolację człowieka od społeczeństwa przy równoczesnym braku wewnętrznego świata. Mówiąc o natężeniu samotności – częściej spotykamy jej postać częściową. „Odnosi się do jakichś odczuwanych przez jednostkę braków więzi osobowych, w tym też z Bogiem i samym sobą, a także może oznaczać brak obiektywnych związków z ludźmi, bez równoczesnego poczucia osamotnienia” (Dubas, 2000, s. 114).

Jak wynika z powyższych rozważań, istnieje wiele typologii samotności. W zależności od autora i jego podejścia naukowego, niektóre klasyfikacje są bardzo zwięzłe, inne cechuje bardziej ogólny i rozbudowany charakter. Fakt ten jedynie podkreśla pogląd, że samotność jest zjawiskiem złożonym i bardzo trudnym do zdefiniowania.