Przykłady:

Osobowość paranoidalna – dominujący brak zaufania i podejrzliwość wobec

innych, tak że motywy ich postępowania są oceniane jako wrogie. Pacjent ma na-wracające, nieuzasadnione podejrzenia, dotyczące wierności współmałżonka. Nie-chętnie zwierza się innym z powodu nieuzasadnionego lęku, że użyją oni uzyska-nych informacji przeciwko niemu.

Osobowość schizotypowa – wzorzec zachowań zdominowany społecznymi

i interpersonalnymi deficytami naznaczonymi silnym dyskomfortem i ograniczoną zdolnością do bliskich znajomości, a także zaburzeniami poznawczymi i percepcyj-nymi oraz dziwaczpercepcyj-nymi zachowaniami. Pacjent okazuje niedostosowany lub sztywny afekt, myśli odnoszące (z wykluczeniem urojeń odnoszących), dziwaczne przeko-nania lub myślenie magiczne, które wpływa na zachowanie i jest niezgodne z nor-mami subkulturowymi (np. wiara w zabobony, jasnowidzenie, telepatię lub „szósty zmysł”); w dzieciństwie i młodości dziwaczne fantazje i zajęcia.

Osobowość schizoidalna – wzorzec zachowań zdominowany oderwaniem od

relacji międzyludzkich i ograniczonym wyrażaniem emocji w kontaktach interper-sonalnych. Chory znajduje przyjemność w nielicznych, jeśli w ogóle, zajęciach, prawie zawsze wybiera samotne zajęcia, brak mu przyjaciół lub powierników in-nych niż najbliżsi krewni.

Osobowość bierno-agresywna – wzorzec zachowań zdominowany

negatyw-nym nastawieniem i biernegatyw-nym oporem względem wymagań stosownego zachowania.

Osobowość depresyjna – wzorzec zachowań zdominowany depresyjną

per-cepcją i zachowaniem. Chory jest pogrążony w myślach i ma skłonność do mar-twienia się, jego samoocena skupia się na niedostateczności, bezwartościowości i niskim mniemaniu o sobie.

47

Osobowość histrioniczna – wzorzec zachowań zdominowany przesadnym

wyrazem emocjonalnym i staraniami o zwrócenie na siebie uwagi. Pacjent łatwo ulega sugestiom, tj. łatwo znajduje się pod wpływem innych osób lub okoliczności, czuje się nieswojo w sytuacjach, w których nie jest w centrum uwagi, wzajemne oddziaływania z innymi często charakteryzują się niestosownymi uwodzicielskimi lub prowokacyjnymi zachowaniami seksualnymi.

Osobowość narcystyczna – wzorzec zachowań zdominowany nastawieniem

wielkościowym (w wyobraźni lub na jawie), potrzebą bycia podziwianym, brakiem empatii. Pacjent wierzy, że jest „szczególny”, unikatowy i może być zrozumiany tylko przez i zadawać się jedynie z innymi „szczególnymi” lub o wysokim statusie ludźmi (lub instytucjami), brakuje mu empatii; nie chce rozpoznawać uczuć i po-trzeb innych i nie chce identyfikować się z nimi.

Osobowość border-line (BPD) – wzorzec zachowań zdominowany

niestabil-nością w relacjach interpersonalnych, ocenie osoby własnej i afektach oraz zazna-czona wybuchowość. Impulsywność występuje w co najmniej dwu dziedzinach, które potencjalnie są zagrożeniem dla pacjenta (np. wydatki, seks, używki, nie-ostrożna jazda, żarłoczność). Chory wykazuje skłonność do niestabilnych i inten-sywnych związków z naprzemiennym oscylowaniem między idealizacją a dyskre-dytacją.

Osobowość antysocjalna – wzorzec zachowań zdominowany pogardą dla

cu-dzych praw i ich gwałceniem poczynając od 15. roku życia. Chorego cechuje draż-liwość i agresywność, na które wskazuje udział w powtarzających się bójkach i na-paściach oraz konsekwentna nieodpowiedzialność z niemożnością utrzymania sta-łej pracy i dotrzymania zobowiązań finansowych.

Osobowość unikowa – wzorzec zachowań zdominowany przejawami

społecz-nych zahamowań, poczuciem nieprzystawania i nadwrażliwością na negatywną oce-nę. Pacjent wykazuje powściągliwość w relacjach intymnych, ponieważ obawia się, że zostanie zawstydzony lub wykpiony, widzi siebie jako społecznie niekom-petentnego, zatrwożonego lub skrytego w stosunku do innych.

Osobowość zależna – dominująca i przesadna potrzeba opieki, która prowadzi

do zachowań nacechowanych uległością oraz strachem przed opuszczeniem. Początek zaburzeń ma miejsce w wieku młodzieńczym. Pacjent jest gotów użyć nadmiernych środków, aby uzyskać opiekę i wsparcie od innych, do tego stopnia, że dobrowol-nie zrobi dobrowol-nieprzyjemne rzeczy, czuje się dobrowol-nieswojo i bezraddobrowol-nie, gdy jest samotny, z powodu wyolbrzymionych lęków, że nie będzie w stanie zatroszczyć się o siebie.

Osobowość anankastyczna – wzorzec zachowań zdominowany dbałością o

po-rządek, perfekcjonizmem, kontrolą umysłową i w kontaktach interpersonalnych, kosz-tem elastyczności, otwartości i efektywności. Pacjent jest nieadekwatnie do sytu-acji sumienny, skrupulatny i nieugięty w sprawach moralności, etyki i wartości (co nie jest wyjaśnione przez kulturową czy religijną identyfikację), okazuje sztywność i upór.

48

7.3. MECHANIZMY OBRONNE

W przypadku konfliktów, trudnych do rozwiązania na poziomie świadomości, każdy z nas stosuje pewne mechanizmy obronne, opisywane po raz pierwszy przez Z. Freuda, patologicznie wyrażone w zaburzeniach osobowości, nawykowe metody radzenia sobie z konfliktami. Są wynikiem procesu socjalizacji, funkcjonują w spo-sób nieświadomy.

Funkcje mechanizmów obronnych: redukują poziom lęku, który powstaje

w sytuacji konfliktowej, chronią poczucie godności pozwalając utrzymać wysoką samoocenę, łagodzą objawy konfliktów, ale ich nie rozwiązują.

Najbardziej znanym mechanizmem obronnym jest represja – usuwanie ze świa-domości myśli o konfliktach, popędach, przykrych przeżyciach. Celem represji jest wyeliminowanie lęku, nie rozwiązuje ona problemu.

Z kolei projekcja to nieświadomy mechanizm rzutowania swoich

niepożąda-nych cech czy wad na inniepożąda-nych ludzi, wpływa to na wzrost samooceny.

Racjonalizacja to nieadekwatne wyjaśnianie przyczyn postępowania, często ma

charakter podawania przyczyn prawdziwych, ale nie w pełni. Rodzaje racjonalizacji według prof. Bohdana Zawadzkiego:

• „kwaśne winogrona” – dana osoba nie może osiągnąć jakiegoś celu, więc udaje, że jest on dla niej mało znaczący;

• „słodkie cytryny” – utrzymywanie, że zdarzenia i sytuacje, których się nie cierpi, są przyjemne.

Substytucja – polega na zastępowaniu celów, których nie można osiągnąć, przez

cele, które są łatwiejsze. Są dwie formy substytucji:

• kompensacja – aktywność skierowana na cele podobne do tych, których nie udało się osiągnąć (np. taniec dla kobiety, która boi się intymnych kon-taktów z mężczyznami),

• sublimacja – wyrażanie nieakceptowanych popędów w formie, która zys-kuje uznanie społeczne (np. niezaspokojony popęd seksualny zastąpiony malarstwem).

PIŚMIENNICTWO

1. Bilikiewicz A, red. Psychiatria. PZWL, Warszawa 2004.

2. Czernikiewicz A. Wykłady dla studentów. Akademia Medyczna, Gdańsk 1998.

3. Hall CS, Lindzey G. Teorie osobowości. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Halina Miturska, Beata Karakiewicz,