Uwagi wprowadzające
Celem niniejszej publikacji jest przeprowadzenie kompleksowej analizy zasad i sposobu przyznawania studentom stypendiów za wyniki w sporcie w aktualnie obowiązującym stanie prawnym na podstawie analiz obowiązujących przepisów oraz praktyki ich stosowania, a efektem sformułowanie uwag o charakterze de lege ferenda. Już na samym początku wymaga wskazania, iż stypendium, którego pod-stawą przyznawania są wyniki sportowe, jedynie przez krótki okras czasu istniało jako wyodrębnione pod taką właśnie nazwą (o czym szerzej będzie mowa dalej).
Jednak osiągnięcia sportowe, w różny sposób i z różną intensywnością, wpływały na przyznawania stypendiów motywacyjnych (sensu largo) studentom. Tym samym, za każdym razem, gdy w niniejszej pracy będę posługiwał się terminem „stypendium za wyniki w sporcie” lub „stypendium sportowe” (utożsamiając je ze sobą) mam na myśli materialny komponent stanowiący podstawę ubiegania się i przyznawania świadczeń z funduszu pomocy materialnej w postaci osiągnieć sportowych, które w ocenie wnioskodawcy i zgodnie z regulacjami prawnymi (powszechnie obo-wiązującymi oraz wewnętrznymi regulaminami poszczególnych szkół wyższych) mogły stanowić podstawę przyznania studentowi stypendium. Zagadnienia te nie były dotychczas przedmiotem szczegółowych rozważań, a na pewno nie w ujęciu nauk prawnych, co tym bardziej uzasadnia konieczność zajęcia się przedmiotowym tematem.
Zasadne jest również wskazanie na wstępie, iż ogół stypendiów przyznawanych w uczelniach w ramach funduszu pomocy materialnej (dalej również jako FPM), o którym mowa w art. 103 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym1 (dalej: p.s.w.), można podzielić na stypendia o charakterze socjalnym oraz motywacyjnym. Świad-czenia należące do pierwszej z tych grup mają na celu niejako wyrównanie szans osób, które z różnych względów nie mogłyby podjąć i ukończyć studiów lub wiąza-łoby się to dla nich ze znacznymi trudnościami. Stypendia należące do drugiej gru-py przyznawane są za dotychczasowe osiągnięcia (naukowe, sportowe, artystyczne,
1 Ustawa z dnia 27 lipca 2015 roku – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. 2016, poz. 1842 t.j. z późn. zm.).
inne), ale mają przede wszystkim na celu zachęcić studentów do dalszego wysiłku w danym obszarze. Tym samym stanowią z jednej strony „nagrodę” za dotychcza-sową pracą, a z drugiej (co ważniejsze) mają „motywować” do podtrzymywania lub intensyfikacji tej aktywności w przyszłości. W tak zaprezentowanym podziale sty-pendia za wyniki w sporcie należy zaliczyć do drugiej grupy.
W ramach analiz prowadzących do osiągnięcia wskazanego celu badawczego, ukazana zostanie w niniejszej publikacji w pierwszej kolejności, ewolucja przepisów prawa powszechnie obowiązującego w latach 1990-2017 w odniesieniu do stypen-diów motywacyjnych (przede wszystkim w ich warstwie językowej). Początkowa data wyznaczona jest uchwaleniem poprzednio obowiązującej ustawy z 12 wrześ-nia 1990 roku2, a końcowa obecnym stanem prawnym (w przeddzień uchwalenia tzw. Ustawy 2.03). W dalszej kolejności szczegółowej analizie dogmatycznoprawnej poddane zostaną aktualne regulacje prawne zawarte w p.s.w. oraz praktyka orzecz-nicza sądów administracyjnych w omawianym zakresie. Podstawą formułowania wniosków optymalizacyjnych dotyczących zmian unormowań prawnych w odnie-sieniu do stypendiów za wyniki w sporcie będzie natomiast konfrontacja wyników powyższych analiz z praktyką przyznawania świadczeń motywacyjnych studentom w szkołach wyższych. Praktyka ta zostanie ukazana w odniesieniu do mechani-zmów, jakie poszczególne uczelnie przyjęły w ramach swoich wewnętrznych regula-minów przyznawania pomocy materialnej. Pierwsze badanie w tym zakresie na gru-pie ponad 40 uczelni o zróżnicowanym statusie prawnym i charakterze działalności, przeprowadziłem w latach 2012-2013 w ramach współpracy z Rzecznikiem Praw Studenta RP. Wyniki tych badań zestawione zostały z rozwiązaniami przyjętymi na tych samych uczelniach w roku akademickim 2016-2017, co pozwoliło również zweryfikować tezę o dynamizmie zmian na poziomie pojedynczych szkół wyższych.
Na zakończenie uwag wprowadzających należy wskazać, iż wszystkie formu-łowane w niniejszej pracy tezy odnoszą się do stypendiów za wyniki w sporcie, przyznawanych studentom w ramach środków z FPM. Tym samym poza zakresem analiz pozostają stypendia o analogicznym charakterze przyznawane doktorantom4, a także innego rodzaju stypendia przyznawana samym studentom, ale ze środków innych niż fundusz pomocy materialnej5. Objęcie przedmiotem analiz świadczeń
2 Ustawa z dnia 12 września 1990 roku o szkolnictwie wyższym (Dz.U. 1990, nr 65, poz. 385, z późn. zm.).
3 Szerzej na temat ustawy 2.0 zob. m.in. www.nauka.gov.pl/ustawa20/ (dostęp:
2.09.2017) oraz D. Antonowicz, J. Brdulak, M. Chulicka, T. Jędrzejewski, R. Kowalski, E.
Kulczycki, K. Szadkowski, A. Szot, J. Wolszczak-Derlacz, M. Kwiek, Reformować? Nie refor-mować? Szerszy kontekst zmian w szkolnictwie wyższym, „Nauka” 4/2016, s. 7-33.
4 Pomimo, iż zgodnie z art. 199 ust. 4 p.s.w. do przyznawania świadczeń pomocy materialnej dla doktorantów stosuje się odpowiednio przepisy o pomocy materialnej dla studentów, to uwzględniając specyfikę studiów doktoranckich oraz autonomię uczelni w zakresie określania szczegółowych kryteriów przyznawania niektórych świadczeń nie jest możliwe ani uprawnione automatyczne przenoszenie wyników analiz niniejszej publikacji na stypendia przyznawana na studiach III stopnia.
5 Obowiązujące przepisy dopuszczają możliwość przyznawania przez uczelnie świadczeń ze środków nie pochodzących z FPM lub ich przyznawania przez jednostki
sa-wypłacanych przez uczelnie ze środków przekazanych z budżetu państwa oznacza również pozostawienie poza zakresem zainteresowania świadczeń stypendialnych przyznawanych przez organy centralne w tym tzw. „stypendium ministra”, które funkcjonowało na przestrzeni lat pod różnymi nazwami.
Zmiany treści przepisów (1990-2017)
Ustawa z 12 września 1990 roku jedynie w niewielkim zakresie regulowała kwe-stie związane z przyznawaniem świadczeń stypendialnych studentów. Podstawę ich wypłacania stanowił art. 152 ust. 1, w myśl którego „studentowi przysługuje prawo do pomocy materialnej, w tym także do stypendium socjalnego, ze środków prze-znaczonych na ten cel w budżecie państwa”. Dodatkowo w ust. 2 przytoczonego przepisu ustawodawca wskazał, iż student może otrzymać taką pomoc „także dla niepracującego małżonka i dzieci”. Szerzej zagadnienia te zostały rozwinięte w roz-porządzeniu Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 1991 roku6 wydawanym na pod-stawie zawartej w upod-stawie delegacji, gdzie w § 1 w ramach grupy stypendiów moty-wacyjnych wskazano na uprawnienia studenta studiów (dziennych) do pobierania stypendium za wyniki w nauce oraz stypendium ministra za wyniki w nauce. Tym samym obowiązujące wówczas przepisy nie dopuszczały możliwości przyznawania stypendiów za wyniki w sporcie, jako osobnego świadczenia, ani również uwzględ-nienia wyników sportowych osiągniętych przez studenta w ramach ubiegania się o stypendia. Stan ten nie uległ zmianie również w wyniku późniejszych zmian ww.
rozporządzenia. W roku 2002 Trybunał Konstytucyjny7 stwierdził niezgodność powyższego rozporządzenia z Konstytucją wskazują m.in. na zawężenie kręgu osób uprawnionych do świadczeń stypendialnych, jedynie do studentów studiów dziennych.
Nowelizacja ustawy z 12 września 1990 roku dokonana w 2004 roku8 wpro-wadziła zmianę treści art. 152 poprzez wyszczególnienie na poziomie ustawowym świadczeń stypendialnych, o które mogli ubiegać się studenci. Była to zmiana o tyle istotna, iż dotychczasowy katalog świadczeń stypendialnych został poszerzony m.in. o „stypendium za wyniki w nauce lub sporcie” oraz „stypendium ministra za wybitne osiągnięcia sportowe”. Co w konsekwencji oznaczało uznanie przez usta-wodawcę osiągnięć sportowych, jako istotnego elementu życia studenckiego, które zasługuje na analogiczne premiowanie, jak osiągnięcia naukowe.
morządu terytorialnego (art. 173a p.s.w.), a w odniesieniu do stypendiów za wyniki w nauce także przez osoby fizyczne i prawne (art. 173b p.s.w.).
6 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 1991 roku w sprawie warun-ków, form, trybu przyznawania i wypłacania oraz wysokości świadczeń pomocy materialnej dla studentów studiów dziennych (Dz.U. 1991, nr 9, poz. 32 z późn. zm.).
7 Wyrok TK z 2 lipca 2002 r., U 7/01, OTK-A 2002/4/48. Wcześniej problem ten został dostrzeżony przez sądy administracyjne – zob. m.in. wyrok NSA w Warszawie z 22 maja 2001, I SA 2706/00, „LEX” nr 1693270.
8 Ustawa z dnia 28 maja 2004 roku o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, usta-wy o usta-wyższych szkołach zawodousta-wych, ustausta-wy o pożyczkach i kredytach studenckich oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. 2004, nr 152, poz. 598).
Przedmiotowy przepis formalnie obowiązywał (z niewielką modyfikacją pole-gającą na jego rozszerzeniu o stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych) bardzo krótko, ponieważ jedynie do 1 września 2005 roku, gdy to został zastąpiony (podobnie jak cała ówczesna ustawa) przez p.s.w. Jednocześnie jednak esencjonalnie jego treść nie uległa zmianie i została recypowana do art. 173 ust. 1, który powta-rzał treść dotychczasowego art. 152 w odniesieniu do katalogu świadczeń stypen-dialnych. Tym samym nadal znajdowały się w nim, zarówno stypendium za wyniki w nauce lub sporcie, jak również stypendium ministra za wybitne osiągnięcia. Do-datkowo art. 181 ust. 1 p.s.w. w pierwotnym brzemieniu zakładał, iż beneficjentem stypendium za wyniki w nauce lub sporcie może być student, który uzyskał za rok studiów wysoką średnią ocen lub osiągnął wysokie wyniki sportowe we współza-wodnictwie międzynarodowym lub krajowym.
Zmiana przepisów p.s.w. wprowadzona przez ustawę z 18 marca 2011 roku9 wpłynęła na modyfikację treści przepisu art. 173 ust. 1, której konsekwencją było zastąpienie dotychczasowego „stypendium za wyniki w nauce lub sporcie” przez
„stypendium rektora dla najlepszych studentów”. Zmiana lingwistyczna wiązała się jednocześnie ze zmianą filozofii przyznawania tego świadczenia (o czy mowa będzie w kolejnej części). W konsekwencji zmodyfikowany został również art. 181 ust. 1 określający zakres przedmiotowy osiągnieć stanowiących podstawę ubiegania się o stypendium rektora. Dotychczasowy dwuelementowy katalog tj. wysoka średnia lub wyniki sportowe został rozszerzony o osiągniecia naukowe i artystyczne. W ta-kim brzmieniu oba powyższe przepisy obowiązują do dnia dzisiejszego i będą stano-wiły podstawę dalej prowadzonych rozważań.
Aktualnie obowiązujące regulacje prawne – wykładnia i praktyka sądowa
Podstawę przyznawania stypendiów za wyniki w sporcie ze środków FPM, sta-nowi obecnie art. 173 ust. 1 w powiązaniu z art. 181 p.s.w. Pierwszy z nich wska-zuje katalog świadczeń, o które może ubiegać się student wymieniając wśród nich:
stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych, stypendium rektora dla naj-lepszych studentów, stypendium ministra za wybitne osiągnięcia oraz zapomogę.
Natomiast drugi określa podmiotowy i przedmiotowy zakres przyznawania stypen-dium rektora dla najlepszych studentów.
Analizując stronę podmiotową należy wskazać, iż świadczenie to zależne jest od posiadania statusu studenta tj. od złożenia ślubowania oraz immatrykulacji (art.
170 ust. 1 p.s.w.). Tym samym stypendium sportowe nie może zostać przyznane osobie przyjętej na studia, ale która nie nabyła pełni praw studenckich. Od strony przedmiotowej natomiast podstawą przyznania tego świadczenia mogą być osiąg-nięcia i dokonania z okresu sprzed przyjęcia danej osoby w poczet studentów. Co do zasady bowiem (art. 181 ust. 3 p.s.w.) o stypendium rektora można ubiegać się nie wcześniej niż po zaliczeniu pierwszego roku studiów. Od tej reguły istnieją
jed-9 Ustawa z dnia 11 marca 2011 roku o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyż-szym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakre-sie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. 2011, nr 84, poz. 455).