Bogusław Fiedor
SYSTEM AKSJOLOGICZNY
4. Rachunki środowiska a pomiar zrównoważonego rozwoju
Sfera ekonomiczna ma największe tradycje w stosowaniu syntetycznych lub subsynte-tycznych miar rozwoju. Zwłaszcza w latach 80. i 90 ubiegłego stulecia odnotowano ogromny postęp w tworzeniu kolejnych miar syntetycznych z ich implementacją w odniesieniu do za-gadnień gospodarczych. Czy w implementacji tej zdobyto doświadczenia w pomiarze ładu gospodarczego zgodnego z zasadami zrównoważonego rozwoju? Odpowiedź jest
5 Idea ta została szeroko zaprezentowana w pracy D. Pearce’a i R. Turnera [Pearce 1990]. W literaturze polskiej koncepcję tę upowszechnił B. Fiedor w artykule Koncepcja trwałego rozwoju (1993).
znacznie negatywna, bowiem w doborze cech/wskaźników do procesu syntetyzacji przeważa-ły bądź kryteria formalne (ortogonalności cech/ wskaźników, dostatecznej zmienności ich wartości itp.) lub/i pomijano głębszą refleksję nad tym, jaki typ rozwoju jest mierzony. Pewien woluntaryzm w doborze cech/wskaźników stwarzał i nadal stwarza poważne proble-my, utrzymując aktualność pytania – czy wartości zastosowanej miary rzeczywiście mierzą ład ekonomiczny interpretowany zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego?. Szczegól-nie ważny jest tu problem mierników dobrobytu społecznego uwzględniających straty w
śro-dowisku przyrodniczym (por. m.in. [Żylicz 1989]).
Klasycznym przykładem debaty nad pomiarem ładu ekonomicznego w kontekście jego „zazielenia” („prośrodowiskowości”) jest kategoria PKB i budzące wiele dyskusji jej powią-zania z nowym paradygmatem rozwoju. Dodatkowo zainteresowanie tego typu studiami wzmogła narastająca krytyka całej "filozofii rozwoju" opartej na przekonaniu, że rozwój czy wzrost gospodarczy musi oznaczać szybko wzrastającą produkcję standardowych,
material-nych i niematerialmaterial-nych, dóbr oraz usług6. Potrzeba tworzenia systemów wskaźników
monito-rujących wprowadzanie nowego paradygmatu rozwoju została dostrzeżona przez środowiska twórcze już kilkadziesiąt lat temu i związana była głównie z dyskusją nad problemem mierze-nia wzrostu gospodarczego i związanego z tym wzrostu dobrobytu ekonomicznego i społecz-nego.
W sensie historycznym dyskusja ta przechodziła kilka etapów. Zostały one obszernie opisane m.in. w pracy „Wskaźniki ekorozwoju” [Wskaźniki 1999]. Szczególnie ważnym etapem bogatym w propozycje nowych mierników ładu ekonomicznego były lata 60. i 70. Były wśród nich zarówno mierniki oparte na systemie standardowego systemu rachunków narodowych – SNA (System of National Account), jak i mierniki niepieniężne. Do szczególnie interesujących podejść metodologicznych należy zaliczyć m.in.:
• skorygowane rachunki narodowe – EANA (Environmentally Adjusted National Accounts), • system rachunkowości ekologiczno-ekonomicznej – SEEA (System of Integrated
Envi-ronmental and Economic Accounting) (por. [Integrated 1993]),
• miernik dobrobytu ekonomicznego – MEW (Measure of Economic Welfare ),
• miernik krajowego dobrobytu netto – NNW 7 (Net National Welfare ),
• miernik ekonomicznych aspektów dobrobytu – EAW (Index of the Economic Aspects of
Welfare),
• miernik trwałego dobrobytu ekonomicznego – ISEW (Index of Sustainable Economic
Wel-fare).
6 Szczególną rolę w tej krytyce odegrały raporty i działalność Klubu Rzymskiego. Szerzej na ten temat m.in. [Czaja 1993]
W ostatnich latach duże zainteresowanie jako substytut PKB budzi miernik trwałego
dobrobytu ekonomicznego. ISEW to modyfikacja dochodu narodowego przeprowadzona
przez znanych ekonomistów środowiska Daly'ego i Comba. Jest to jednocześnie najbardziej obiecująca koncepcja mierzenia dobrobytu uwzględniająca koszty środowiskowe (por. [Cobb 1993; Daly 1989]). Wykorzystano doświadczenia poprzedników, a jednocześnie w większym stopniu wprowadzono do rozważań aspekty ochrony środowiska. Punktem wyjścia analizy ISEW jest indywidualna konsumpcja ważona współczynnikiem nierówności społecznej. Ponadto uwzględnia się inne elementy poprzez:
dodanie wartości :
– usług z pracy w gospodarstwie
domo-wym,
– usług z dóbr konsumpcyjnych trwałego
użytku,
– usług z dróg i autostrad,
– konsumpcji związanej z edukacją i
służ-bą zdrowia,
– wzrostu kapitału netto,
– bilansu inwestycji za granicą i
zagra-nicznych w kraju.
odjęcie wydatków związanych z:
– ochroną zdrowia i edukacją,
– reklamą,
– dojazdami,
– urbanizacją,
– wypadkami drogowymi
– zanieczyszczeniami środowiska.
odejmuje się ponadto:
– wydatki na konsumpcyjne dobra
trwałe-go użytku,
– koszty związane z ubytkiem zasobów
naturalnych, ubytkiem mokradeł i obsza-rów rolnych,
– a także straty wynikające z
długookre-sowych zmian w środowisku (efekt cie-plarniany, zanikanie warstwy ozonowej).
Jak pokazują przykłady dotychczasowych wyliczeń ISEW, przeprowadzone dla USA, Wielkiej Brytanii, Szkocji, Holandii, Niemiec i Austrii, wskaźnik ten kształtuje się mniej ko-rzystnie, niż znane wyliczenia PKB per capita. Dla większości krajów po 1970 roku, a szcze-gólnie w latach osiemdziesiątych, tempo wzrostu ISEW jest ujemne. Trzeba jednak również pamiętać, że pomimo tej samej metodologii poszczególne badania bardzo różnią się między sobą. Przyczyny pewnych odmienności w podejściu do obliczeń wartości ISEW biorą się nie tyle z inwencji badaczy, co raczej z rozlicznych trudności związanych ze zgromadzeniem danych statystycznych ściśle odpowiadających wymaganym przez ISEW szacunkom i
katego-riom wydatków. W rezultacie stosuje się wartości przybliżone lub zastępcze. Potwierdzają to również badania prowadzone przez J. Śleszyńskiego (por. m. in. [Śleszyński 2002]).
Bliższe przyjrzenie się wskaźnikowi ISEW prowadzić może do wniosku, że jego pod-stawową zaletą jest to, że już kilka krajów dokonało swoich wyliczeń, co skłania z kolei pozostałych do pewnych porównań i wyciągania wniosków. Oceniając krytycznie należałoby powiedzieć, że ISEW nie jest jeszcze – jak zauważa słusznie J. Śleszyński – tym wymarzo-nym i idealwymarzo-nym wskaźnikiem subsyntetyczwymarzo-nym, który mógłby zyskać powszechną międzyna-rodową akceptację i poparcie instytucji międzynarodowych. Według J. Śleszyńskiego ma on kilka słabości, a mianowicie:
jego wewnętrzna konstrukcja nie jest jednorodna,
wybór składników rachunku wydaje się dość arbitralny, a przede wszystkim niektóre
ze składników rachunku, jak np. współczynnik nierówności społecznej, mają wyraźny charakter normatywny.
Wydaje się, że byłoby lepiej, gdyby powszechny miernik zawierał więcej elementów obiektywnych pozostawiając na uboczu oceny wynikające z pewnych sądów wartościujących (na przykład sprawiedliwości społecznej) [Śleszyński 2002]. Z drugiej strony, należy jednak zauważyć, że krytykowany – jako implikujący normatywność w sposobie rozumienia trwałe-go rozwoju i dobrobytu – współczynnik nierówności społecznej może być, w pewnym przy-najmniej zakresie, uznany za obiektywny, czy też spełniający kryterium „pozytywności” (abs-trahowania od sądów wartościujących). Chodzi mianowicie o to, że na gruncie neoklasycznej teorii dobrobytu i równowagi ogólnej przechodzenie do bardziej równomiernego podziału PKB, czy jakiejkolwiek innej makroekonomicznej miary dobrobytu, uznać można za proces oznaczający wzrost sumy użyteczności osiąganej z tytułu konsumpcji danego wolumenu dóbr i usług.
5. Wnioski
1. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju stanowią ważne metodologicznie podejście do okre-ślania znaczenia elementów środowiska i jego jakości dla dobrobytu społecznego. Są próbą przezwyciężenia zarzutu, że tradycyjne mierniki nie uwzględniają w ogóle, a mierniki dobrobytu w niedostatecznym stopniu, wpływu środowiska na jakość życia.
2. Monitorowanie zrównoważonego rozwoju może dokonywać się poprzez zastosowanie licznych wskaźników cząstkowych dotyczących poszczególnych elementów środowiska i sfer gospodarowania nimi, albo też poprzez zastosowanie agregatowego wskaźnika kon-kurencyjnego w stosunku do produktu krajowego brutto. Pierwsze podejście wydaje się bardziej pragmatyczne, ale oba zasługują na uwagę.
3. Wyniki badań nad wskaźnikami powinny podlegać ciągłym procesom weryfikacji i aktu-alizacji przy uwzględnieniu: nowej wiedzy o koncepcji SD, nowych źródeł informacji statystycznej i pozastatystycznej oraz sprawdzonych doświadczeń Komisji Europejskiej, Urzędu Statystycznego UE – EUROSTAT-u, a także wielu nowych inicjatyw OECD oraz agend i komisji ONZ.
4. Poszukiwanie syntetycznej miary zrównoważonego rozwoju jest nadal otwartym proble-mem badawczym. Dotychczasowe próby tworzenia i implementacji takich miar zawierają zbyt wiele elementów kontrowersyjnych aby uznać je za wiarygodne i mierzące rzeczywi-ście rozwój zrównoważony.
LITERATURA
Borys T. (1984), Kategoria jakości w statystycznej analizie porównawczej, „Prace Naukowe AE we Wrocławiu; seria „Monografie i opracowania” nr 23.
Borys T. (1998), Teoretyczne podstawy konstruowania wskaźników ekorozwoju, (w:)
Stero-wanie
Borys T. (2005), Indicators for sustainable development, wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa – Białystok.
Cobb C. W., Cobb J. B. Jr., (1993), The Green National Product. Washington.
Czaja S., Fiedor B., Jakubczyk Z., (1993), Ekologiczne uwarunkowania wzrostu
gospo-darczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, wyd.„Ekonomia i Środowisko”
Białystok-Kraków.
Core Set of EEA Indicators (2002), EEA, Copenhagen, October. Environmental signals 2001 (2001), EEA. Copenhagen.
Fiedor B. (1993), Koncepcja „trwałego rozwoju”, (w:) Środowiskowe bariery rozwoju
gospodarczego a przemiany strukturalne w Polsce, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko”
Fiedor B. (1996), System wskaźników i indeksów ekorozwoju, (w:) Gospodarka – Środowisko
Przyrodnicze – Informacja, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 19, Wrocław.
Indicators of Sustainable Development: Methodology Sheets (1996). Department for Policy
Coordination and Sustainable Development, United Nation, New York, April–May.
Integrated Environmental and Economic Accounting, (1993), New York.
Nowak E. (1990), Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa.
Opracowanie systemu wskaźników oceny efektywności wdrażania koncepcji ekorozwoju
(1997), Raport z badań pod red. T. Borysa, FK–ROE, Jelenia Góra–Warszawa.
Our Common Future, (1987), UN New York.
Pearce D., Turner R. (1990), Economics of the National Resources and the Environment. New York.
Śleszyński J. (1997), Wskaźniki trwałego rozwoju, Wyd. „Ekonomia i Środowisko” nr 2, Białystok.
Śleszyński J. (1998), Agregatowe wskaźniki trwałego rozwoju, (w:) Sterowanie ekorozwojem praca zbiorowa pod red. B. Poskrobki, t. 1. Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok. Śleszyński J. (2002), Syntetyczne wskaźniki trwałego rozwoju Polski, (w:) „Aplikacyjne
aspekty trwałego rozwoju” pod red. G. Dobrzańskiego, wyd. Politechnika Białostocka, Białystok.
Wskaźniki ekorozwoju (1999), pod red. T. Borysa. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju (2005) pod red. T. Borysa. Wyd. Ekonomia i
Środowi-sko, Białystok.