Wskaźniki jako narzędzie pomiaru zrównoważonego rozwoju

3.1. Podstawowe problemy metodyczne

Wskaźniki to podstawowe narzędzie monitoringu zrównoważonego rozwoju, odsłania-jące w sposób wymierny istotę tej koncepcji rozwoju. W literaturze nie ma powszechnie przy-jętej definicji wskaźnika. Na ogół wskaźnik, miernik i miara są pojęciami używanymi zamiennie. Bardzo istotne jest natomiast, aby nie utożsamiać pojęcia wskaźnika z parame-trem. Parametr to bowiem wartość, czy cecha która można obserwować i mierzyć, podczas gdy wskaźnik jest wartością otrzymaną na podstawie parametru, opisującą zjawisko (środowi-skowe, ekonomiczne czy społeczne w kontekście koncepcji zrównoważonego rozwoju), o znaczeniu wychodzącym poza samą wartość parametru.

Najważniejszą cechą wskaźnika jest porównywalność jego wartości (w odróżnieniu od cech wyrażonych na ogół wartościami bezwzględnymi), umożliwiająca określenie pozycji danego obiektu (gminy, powiatu itp.) na tle innych obiektów (np. innych jednostek terytorial-nych). W tym sensie wskaźnik jest funkcją jednej lub wielu cech i z reguły występuje jako tzw. miara natężenia, np. PKB per capita (wskaźnik jako funkcja PKB [cecha 1] i liczby

ludności [cecha 2]) lub emisja pyłów na km² (wskaźnik jako funkcja emisji pyłów [cecha 1]

i powierzchni [cecha 2]).

Wśród licznych wymogów poprawności wskaźnika zrównoważonego rozwoju należy wyróżnić przede wszystkim:

ƒ konieczność występowania związku merytorycznego z opisywanym zjawiskiem – np. poprzez odpowiedzi na pytania: czy rzeczywiście określony wskaźnik wyraża istotę zrównoważonego rozwoju i jaką konkretnie dziedzinę zrównoważonego rozwoju wskaź-nik opisuje?,

ƒ poprawność formalną, ocenianą na podstawie ogólnych zasad poprawności budowy wskaźnika.

Wszystkie wskaźniki rekomendowane do systemu monitoringu zrównoważonego roz-woju na różnych poziomach zarządzania (lokalnym, regionalnym itp.) powinny być opisane według jednolitej „metryki”, przedstawiającej w sposób wyczerpujący podstawowe informa-cje o wskaźniku. Przyjęty w polskich badaniach układ informacji wykazuje pewne podobień-stwa do schematu opisu przyjętego w standardach ONZ (por. [Indicators 1996]). Opis ten – konkretyzując wyżej wymienione dwa podstawowe wymogi poprawności – powinien okre-ślać kolejno (por. [Wskaźniki 2005, s. 63]):

ƒ ład, który jest kwantyfikowany wskaźnikowo (np. ład środowiskowy, ład społeczny itp.) oraz dziedzinę w ramach określonego ładu (np. odpady w ramach ładu środowiskowego czy integracja społeczna w ramach ładu społecznego);

ƒ poziom zarządzania, którego wskaźnik dotyczy (np. poziom krajowy, poziom regionalny itp.);

ƒ definicję wskaźnika z precyzyjnie określonym parametrem mierzalnym (konstrukcja wskaźnika oraz jego własności formalne oraz interpretacyjne – rodzaj funkcji ocen (stymulanta, nominanta, destymulanta), przedział zmienności oraz wartość lub przedział wartości najkorzystniejszych – empiryczny lub teoretyczny);

ƒ cele powstania wskaźnika oraz jego miejsce w sekwencji przyczynowo-skutkowej wskaź-ników, a także powiązanie z innymi wskaźnikami w tej sekwencji;

ƒ kontekst strategiczny wskaźnika, czyli jego odniesienie do strategicznych celów i zasad zrównoważonego rozwoju;

ƒ metodykę i możliwości obliczania (szacowania) wskaźnika (źródła informacji – staty-styczne i pozastatystaty-styczne itp.).

Wymienione elementy opisu wskaźnika są z pewnością niezbędne nie tylko dla syste-mowego pomiaru jego wartości, ale także dla prawidłowego przetwarzania tych wartości; np. w celu ich syntetyzacji, czyli budowy wskaźnika syntetycznego.

3.2. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju a zarządzanie tym procesem – na przykładzie wskaźników środowiskowych i polityki ekologicznej

Dla wyjaśnienia istoty wskaźników zrównoważonego, zarówno prostych, jak i agrega-towych (te ostatnie zwane są często indeksami), istotne jest spojrzenie na te wskaźniki w kon-tekście zarządzania procesem rozwoju, co zwykle ma miejsce na poziomie odpowiednich polityk (w sensie najbardziej ogólnym chodzi tutaj o politykę ekonomiczną, społeczną, eko-logiczną i zagospodarowania przestrzennego). Ze względu na ograniczone rozmiary opraco-wania zilustrujemy to na przykładzie polityki ekologicznej (ochrony środowiska), a więc –

implicite – wskaźników środowiskowych¹

Fundamentalnym zadaniem tej polityki jest ochrona i przywracanie wartości przyrodni-czych poszczególnych ekosystemów, . tak aby oznaczało to poprawę dobrobytu i jakości ży-cia aktualnie żyjących i przyszłych generacji poprzez tworzenie przesłanek dla trwałości

1 W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że wskaźniki środowiskowe to ta część wskaźników zrównowa-żonego rozwoju, która odnosi się do wymiary czy ładu ekologicznego tego rozwoju

wzrostu gospodarczego. Takie podejście do wskaźników i indeksów rozwoju zwraca przede wszystkim uwagę na fakt, że:

• wskaźniki środowiskowe są integralną częścią procesu zarządzania środowiskiem, a więc są (powinny być) związane z celami tego procesu;

• wskaźniki środowiskowe nie są elementem ogólnej statystyki ochrony środowiska czy monitoringu ekologicznego. Statystyka i monitoring tworzą jedynie bazę faktograficzną dla ich konstrukcji;

• wskaźniki różnią się tym od bazowej informacji (dostarczanej przez statystykę i monito-ring), że są elementem procesu sterowania i/lub kontroli stanu środowiska;

• jako elementy powyższego procesu, wskaźniki i indeksy środowiskowe nie mogą mieć charakteru uniwersalnego, lecz muszą być konstruowane w taki sposób, aby spełnić funk-cję związaną z zarządzaniem określonym procesem czy komponentem środowiskowym. Dodatkowe rozróżnienie wskaźników może wynikać ze skali tego procesu czy komponen-tu: lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe i globalne.

Konstrukcja indeksów środowiskowych, czyli wskaźników agregatowych, służy przede wszystkim redukcji ilości danych, które są niezbędne dla kontroli i sterowania procesami śro-dowiskowymi. Definicja indeksu implikuje konieczność przypisywania wag poszczególnym wskaźnikom. Możliwe jest jednak i takie podejście, że wybiera się pojedynczy parametr, łatwo identyfikowany w rzeczywistości przyrodniczej, który uznaje się za reprezentatywny, czy też mający znaczenie równoważne dla wielu pojedynczych parametrów, a więc odgrywa-jący ipso facto rolę indeksu. Przykładem może być tutaj wskaźnik ilości gatunków, jako ogólna miara bioróżnorodności.

Niejako „pośrodku” między kategorią wskaźnika i indeksu środowiskowego leży kate-goria „profilu środowiskowego”. Rozumie się przez niego ograniczoną ilość pojedynczych wskaźników (nieważonych), reprezentujących czy opisujących łącznie dany problem środo-wiskowy; np. eutrofizacja, pustynnienie/stepowienie, zakwaszenie gleb/lasów itp.. Wyróżnia się też tzw. profile sektorowe. Profil tego typu ma za zadanie ukazać wpływ poszczególnych sektorów (rolnictwo, górnictwo, przemysł, gospodarstwa domowe itd.) na powstawanie okre-ślonego zagrożenia (presji) środowiskowego; np. emisja gazów szklarniowych.

Jak już podkreślano wcześniej, ogólnym zadaniem wskaźników i indeksów środowi-skowych jest ułatwienie realizacji celów polityki ekologicznej, poprzez tworzenie w miarę prostych narzędzi informacyjno – diagnostycznych przydatnych w kontroli stanu, sterowaniu

i zarządzaniu poszczególnymi procesami i komponentami środowiska. Zadanie to w postaci schematycznej przedstawia poniższa tabela.

Tabela 2: Zadania wskaźników / indeksów środowiskowych

• pomiar (diagnoza) stanu środowiska i intensywności presji antropogennej

⇒ ocena warunków i trendów środowiskowych w skali regionalno/lokalnej, narodowej, glo-balnej

⇒ porównania regionalne i międzynarodowe ⇒ prognoza i szacowanie przyszłych trendów

⇒ dostarczenie informacji o wczesnych zagrożeniach

⇒ ocena warunków środowiskowych w relacji do celów i zadań polityki ekologicz-nej/ekorozwoju

• integracje problemów środowiskowych do polityk sektorowych

• integracja ogólnych problemów (zagrożeń, celów, warunków itp.) środowiskowych do

po-lityk makroekonomicznych

Źródło: opracowanie własne na podstawie: An Overview of Environmental Indicators: State of the art and

perspectives, UNEP, June 1994, Environmental Assessment Technical Reports, s. 4 –5.

Jest rzeczą oczywistą, że poszczególne fazy polityki ekologicznej różnić się będą co do zapotrzebowania na określone wskaźniki i indeksy. Zarówno na poziomie ogólnym, jak i z punktu widzenia analizowanego problemu środowiskowego, sekwencja czasowa polityki ekologicznej może być –generalnie rzecz biorąc – ujęto w sposób następujący: