W świetle dotychczasowych rozważań neoinstytucjonalizm w naukach spo-łecznych to rozległy, interdyscyplinarny nurt. Z tego względu należy się zgo-dzić z Piotrem Chmielewskim, że analizę instytucjonalną należy traktować raczej „jako szeroką płaszczyznę konceptualizacji problemów badawczych niż gotowy zestaw bardziej lub mniej ogólnych twierdzeń”26. W takim wła-śnie rozumieniu analiza ta będzie zastosowana w niniejszej pracy.
Analiza instytucjonalna ma wymiar praktyczny, a zatem kluczowe jest rozpoznanie wpływu poszczególnych reguł i decyzji na końcowe rezultaty.
24 Nee 2005, s. 32–33.
25 Ostrom 1990.
26 Chmielewski 1994, s. 233.
Dla potrzeb analizy dóbr wspólnych występujących w obszarze internetu zostanie tu wykorzystany podstawowy szkielet analityczny, czyli rama pojęciowa IAD (Institutional Analysis and Development), która została opra-cowana przez członków zespołu badawczego Workshop in Political Theory and Policy Analisys. Rama pojęciowa IAD definiowana jest jako „ogólne narzędzie, które pomaga w organizowaniu długofalowego programu ba-dawczego nie tylko w badaniach nad CPR (dobra wspólnej puli), ale także nad innymi problemami, w których jednostki znajdują się w powtarzal-nych sytuacjach, podlegając kombinacji czynników wywodzących się ze świata fizycznego, świata kultury i zespołu reguł”27. Rama wskazuje zatem właściwe pytania, które powinny być postawione, zwraca uwagę na istot-ne powiązania oraz zmusza do poszukiwania rezultatów zastosowanych rozwiązań28.
Jakie jest miejsce ramy pojęciowej w procesie formułowania teorii naukowych opartych na analizie zjawisk empirycznych? Elinor Ostrom wskazuje na trzy powiązane ze sobą poziomy teoretycznego podejścia do problemu badawczego – modele formalne, teorie i ramy pojęciowe29. Każdy kolejny poziom oznacza mniejszy poziom ogólności założeń przyj-mowanych przez badaczy – od najbardziej ogólnych (ramy pojęciowe) po najbardziej szczegółowe (modele formalne). Na każdym poziomie mamy do czynienia z innym stopniem szczegółowości analizy danego problemu.
W modelach formalnych czynione są jednoznaczne i szczegółowe założenia na temat elementów i struktury konkretnej sytuacji, a logiczne narzędzia teorii wykorzystywane do przewidywania prawdopodobnych rezultatów takiego zestawu parametrów. Na środkowym poziomie analizy teoretycznej znajdują się teorie. Przystępując do badania, analityk doko-nuje wyboru nurtu teoretycznego, wyznacza kolejne kroki, stawia pytania i definiuje najważniejsze problemy. Najwyższy poziom ogólności opisują
27 Ibidem, s. 233, za: Ostrom i in. 1994, s. 25.
28 Założenia ramy konceptualnej IAD prezentuję na podstawie dwóch kluczowych publikacji wiodących przedstawicieli ośrodka w Bloomington – książki E. Ostrom Understanding Institutional Diversity (Ostrom 2005) oraz pracy grupy autorów Rules, Games and Common Pool Resources (Ostrom i in. 1994).
29 Zob. Ostrom 2005; Ostrom i in. 1994.
ramy pojęciowe, umożliwiające rozpoznanie elementów i relacji między elementami, które należy wziąć pod uwagę przy przeprowadzaniu analizy.
Ramy pojęciowe oferują najszerszy zestaw zmiennych, uniwersalne ele-menty, które powinny zostać uwzględnione niezależnie od przyjmowanej teorii. Dzięki ramom pojęciowym badacze otrzymują metateoretyczny język, który pozwala na dyskusję o różnych teoriach i dokonywanie po-równań między nimi.
Proponowany przez Elinor Ostrom, Roya Gardnera, Jamesa Walkera i innych badaczy schemat analizy IAD opisuje zestaw elementów, które ba-dacz powinien uwzględnić przy opisie sytuacji społecznych. Rzeczywistość społeczna i zachodzące w jej ramach procesy podejmowania decyzji są tak złożonymi systemami, że ich analiza staje się możliwa dopiero po rozło-żeniu ich na mniejsze podsystemy. Podsystemy te następnie poddaje się kolejnym analizom, pamiętając stale, że są one elementami całości, ściśle zależnymi od innych podsystemów, których nie można rozpatrywać w ode-rwaniu od całej struktury30. Głównymi komponentami, którym przygląda się badacz przyjmujący perspektywę IAD, są zatem zmienne zewnętrzne, przestrzeń działania, interakcje, rezultaty i kryteria ewaluacyjne.
Jak podkreślają wspomniani autorzy, impulsem do przeprowadze-nia analizy instytucjonalnej są bardzo często końcowe efekty działaprzeprowadze-nia, a zwłaszcza jego negatywne bądź pozytywne skutki. Badacz zaczyna się in-teresować danym problemem ze względu na zaobserwowane nieefektyw-ności działania lub, przeciwnie, dostrzega obszary zasobów zarządzanych wyjątkowo skutecznie. Zainteresowania badawcze wzbudzają również te sytuacje, w których pozornie identyczne warunki działania prowadzą do zupełnie różnych rezultatów. Stąd rodzą się pytania: dlaczego w niektórych sytuacjach pewne decyzje i działania okazują się skuteczne, a w innych nie?
Jakie czynniki decydują o efektywności ludzkich działań?
Kluczowym elementem analizy IAD i pierwszym elementem, który na-leży zidentyfikować, jest przestrzeń działania (ang. action arena) – miejsce interakcji uczestników (ang. participants) i sytuacji działania (ang. action situations). Te interakcje prowadzą bezpośrednio do rezultatów działania
30 Ostrom 2005, s. 11.
(ang. outcomes). Interakcje nie odbywają się jednak w próżni, są kształto-wane przez zmienne zewnętrzne (ang. exogenous variables), wśród których znajdują się takie czynniki, jak warunki zewnętrzne i cechy biofizyczne (ang. biophysical/material conditions), atrybuty wspólnoty (ang. attributes of community) czy obowiązujące reguły (ang. rules). Przestrzeń działania, jak i pewne elementy zmiennych zewnętrznych (np. atrybuty wspólnoty), mogą ulec zmianie pod wpływem obserwacji wcześniejszych rezultatów działania. Mamy tu do czynienia z procesem uczenia się. Podobnie interak-cje oddziaływają zwrotnie na przestrzeń działania.
Ramy pojęciowe IAD służą zatem wyodrębnieniu wszystkich czyn-ników, które mają wpływ na przebieg sytuacji działania i tym samym ograniczają ludzką racjonalność. Pozwalają one na analizę różnych sytu-acji, bez względu na stosowaną teorię wyjaśniającą. Stosując IAD, można swobodnie analizować bardzo różne środowiska działania, takie jak rynki, hierarchie czy sytuacje zbiorowego działania, które często postrzegane są jako „czyste typy” przypisane do różnych teorii – odpowiednio mikro-ekonomicznej teorii neoklasycznej w wypadku rynków, teorii politycznej i socjologicznej w wypadku hierarchii czy teorii gier niekooperacyjnych dla środowisk zbiorowego działania. IAD pozwala na porównania i oceny, gdyż każda sytuacja, bez względu na przyjmowaną teorię, jest postrzegana jako struktura składająca się z tych samych elementów. Rama pojęciowa IAD jest od czterdziestu lat z powodzeniem wykorzystywana w interdy-scyplinarnych badaniach nad różnorodnymi formami aktywności ludzkiej związanymi z współdzielonymi dobrami31.
Centralnym problemem tej pracy jest pytanie o naturę zasobów tworzących internet: czy i w jakim stopniu zasoby te spełniają kryteria dotyczące dóbr wspólnych? W jaki sposób są one zarządzane i jakie rezul-taty przynosi przyjęcie takich a nie innych form koordynacji? Są to więc również pytania, które stawiają sobie badacze posługujący się perspektywą IAD. Interesujące są zatem możliwości i ograniczenia zastosowania IAD
31 W internetowej bibliotece Digital Library of the Commons (http://dlc.dlib.indiana.
edu/) znajduje się ponad 250 publikacji wykorzystujących IAD (ostatni dostęp 25 listopada 2007).
do badania internetu. Sieć jest jednak bardzo złożoną strukturą, na którą składają się różnorodne kategorie dóbr, dlatego analiza zasobów interneto-wych nie może przebiegać ściśle według wytycznych IAD.
Z drugiej jednak strony szkielet myślowy, który proponuje perspektywa IAD, wydaje się przydatnym narzędziem strukturyzującym proces analizy dóbr w obrębie internetu. Nadal interesują nas bowiem zarówno zmienne zewnętrzne, w tym szczególnie cechy wspólnoty i obowiązujące reguły, jak i poszczególne sytuacje działania i aktorzy, których decyzje prowadzą do konkretnych rezultatów kształtujących końcowy obraz internetu. Jak pisze Ostrom, przeprowadzając analizę sytuacji społecznej z wykorzystaniem szkieletu myślowego IAD, można stosować różne poziomy szczegółowo-ści. Dla oceny praktycznych możliwości wykorzystania wspomnianego narzędzia w rozdziale czwartym dokonana zostanie próba zastosowania ramy pojęciowe IAD do analizy szczególnego dobra internetowego, jakim jest Wikipedia.